Preto de nós, ao noso redor, medran moitas plantas ás que os nosos antepasados facían moito máis caso que nós.

Se eran agricultores ou gandeiros, catalogábanas como herbas ou plantas boas ou malas. Ademais, algunhas persoas sabían dos usos que podían facer delas: se eran boas para as infeccións, para a febre ou as dores de barriga.

Nesta subpáxina imos coñecer algunhas das nosas compañeiras de litoral: as plantas de cantil que temos no Paseo Marítimo, dende o colexio, polo Monte de S. Pedro ata o Portiño.

O Monte de S. Pedro é un pequeno monte formado por rochas graníticas que forma un cantil, agora interrompido polo Paseo Marítimo. Este monte estaba pechado ata hai poucos anos porque no seu cumio había un cuartel de artillería do exército, substituído agora polo Parque do Monte de S.Pedro, e preto del está o barrio de "Los Rosales".

Na súa saia, curtada pola estrada que continúa o Paseo Marítimo ata O Portiño, hai unhas formacións xeolóxicas moi curiosas: trátase da Duna fósil de S. Pedro, e máis unha praia fósil de 400.000 anos de antigüidade (que chamaron "Praia de Penaboa"). Estas formacións, moi aprezadas polos xeólogos, corresponden a unha época na que o nivel do mar estaba moito máis alto. Para poder aprezar a duna fósil, o Concello puxo unhas cristaleiras polas que se pode mirar a duna e uns carteis con toda a información. Agora, as cristaleiras enchéronse de plantas, pero aínda pódense ver os sedimentos que quedan da duna.

É moi curioso observar as plantas dos cantís. Como a vida na Terra orixinouse no mar e foron as plantas as primeiras en colonizar os litorais, cando estudamos as plantas dos cantís parece que recreamos ou recapitulamos os primeiros momentos da vida terrestre. 

Neses intres, no periodo Cámbrico hai uns 500 millóns de anos, as algas e outras plantas vivían no mar competindo moitísimo polo espazo, pola luz e polos nutrintes. Unha solución era saír fóra da auga, xa que o espazo dispoñible era moito maior, pero non podían vivir fóra dela, xa que non tiñan un sistema vascular (vasos condutores de líquidos como os zumes bruto e elaborado). Así que atoparon un socio para entre os dous poder saír ao aire libre: un fungo case indestrutible, pero con moi poucas posibilidades de nutrirse no mar. E xuntáronse nun novo organismo que chamamos lique. Así que, a pesar de que nas rochas pegadas ao mar hai poucos nutrintes e moito sal, puideron vivir nelas en forma de liques. 

Outras plantas non vasculares e moi sinxelas acompañarían tempo despois aos liques ocupando espazos sempre húmidos: os brións. Moito tempo despois apareceron as primeiras plantas vasculares que podían levar auga e nutrintes desde o solo cara arriba: e así foron medrando. 

 Na medida que imos alonxándonos do mar, atopamos primeiro grietas con area e excrementos de aves que permiten a vida de plantas vasculares que precisan nitróxeno e resisten ben a salinidade.

Máis elevadas aparecen xa, nun solo máis rico, moita diversidade de plantas que nos chaman a atención polas súas  flores na primavera, aínda que non é difícil atopar outras sen elas, coma os fentos e os brións. Todas teñen a súa importancia no ecosistema do cantil.

Empecemos polas plantas criptógamas:

Comezamos polas plantas herbáceas. As plantas que rodean  ao noso cole (Esclavas de A Coruña) son as propias do cantil. Son plantas que os agricultores chaman "malas herbas" cando medran nos seus cultivos. Quéimanas ou trátanas con herbicidas, cando son  importantísimas para a  biodiverdidade. 

As plantas herbáceas, xunto coas algas, son as máis abundantes no noso planeta. A maioría do osíxeno que respiramos procede das praderías que medran en cada recuncho do solo, na terra ou no mar. Non despreciemos a súa importancia.

No cantil, as plantas herbáceas teñen tamén o papel de agarrar ben a terra coas súas raíces para que non quede exposta a desprendementos na época de choivas fortes.  Ademais dan acubillo e alimento a unha variedade enorme de animais que tamén coñeceremos na Unidade 2.

 Nós ímolas observar desde o noso colexio á beira do mar, ao carón da praia e do cantil, e imos aprender todo sobre elas. Debemos estar namorados delas, e a mellor maneira de amar ás plantas é coñecelas polo seu nome e miralas con agarimo. Aquí presentámosche algunha delas. 

As cenorias silvestres que podemos atopar preto do noso cole non son de cor laranxa e son moi finiñas, pero saben e cheiran a cenoria. Non se comen, para iso están as cultivadas, pero con elas os nosos antepasados facían infusións curativas.

A historia das cenorias comeza na Idade Media, na que se empezaron seleccionar as  cenorias máis grandes e plantar só esas variedades. Algunhas delas eran de cor laranxa, outras amarelas, outras violetas e a maioría branquiñas. Polo ano 1610, en Holanda, seleccionáronse as cenorias laranxas, e sementáronas para facer un agarimo á Casa de Orange, que mandaba por alí. A cor da Casa de Orange era... o laranxa. Desde entón, as nosas cenorias europeas son todas laranxas. Que cousas!

Toxo

Acivro (Ilex aquifolium, acebo).

Os bosques autóctonos: as fragas

En Galicia hai moita humidade e son frecuentes os ríos e arroios que aportan a auga necesaria para atopar bosques pechados, con moitas frondas formando ecosistemas de elevada biodiversidade, particularmente no que respecta á flora. Ademais, os seus ríos, con correntes de auga caudalosas, xunto a que ademais nas ribeiras sombrías e húmidas medren unha ampla colección de herbas, liques, fungos, brións, fentos...

A árbore máis abundante nestas fragas é o carballo común (Quercus robur).

Outras árbores que podemos atopar, dependendo da altura, a proximidade ao mar e os ventos, son o castiñeiro, a sobreira, o bidueiro, a aciñeira, o ameneiro e a faia. Tamén atopamos arbustos como o acivro, a pereira brava e a maceira brava.

A fraga máis importante do noso contorno está a poucos quilómetros, por Pontedeume, son as Fragas do Eume. É unha visita que non podedes deixar de facer.

Unha planta pode ser autóctona; é dicir, propia dun lugar, ou alóctona, que quere dicir "propia doutro sitio".

Unha planta autóctona pode ser endémica se só existe no lugar no que é autóctona. Por exemplo, hai un narciso (unha flor) que é endémica de Galicia: Narcissus cyclamineus. Só se pode atopar nas catro provincias galegas.

As plantas vistas ata aquí son todas autóctonas.  É dicir, que son propias do noso litoral. Grazas a elas, o ecosistema pervive, xa que os animais poden alimentarse delas ou dos animais que se alimentan delas. Agora veremos algunhas plantas alóctonas.

Mágoa que ao redor de nós non atopemos máis árbores autóctonas, na cidade podemos atopar algunha máis: algún acivro, carballo, castiñeiro, aciñeira, etc. Non hai moitas árbores autóctonas ao noso redor, e non só na nosa cidade. No campo, nos arredores de A Coruña, a maioría das árbores que atopamos son alóctonas, aínda que algunhas estean xa naturalizadas (isto significa que poden reproducirse xa nas nosas terras) e sexan invasivas; por exemplo os eucaliptos, que son un verdadeiro problema para a ecoloxía do noso país.

O espazo da cidade é todo menos natural. Os xardineiros das cidades elixen todas as plantas da cidade, e o fan desde un punto de vista ornamental. As veces teñen un gusto excelente e un bo presuposto para traer desde zonas moi afastadas do mundo aquelas árbores que máis abraien pola súa beleza. Tivemos, séculos atrás, algún "xardineiro" que máis que iso foi un noble botánico que trouxo verdadeiros tesouros de todas as partes do mundo á nosa cidade.

Por iso, a meirande parte das 12.400 árbores que hai na nosa cidade,  son "plátanos", palmeiras, árbores de pirámide, árbores das bruxas, eucaliptos, tamariscos, magnolios, camelias, cedros do Líbano, moreiras, tileiros, etc.  Ningunha destas árbores son propias de Galicia. 

As árbores que hai mil anos atopariamos preto das Esclavas serían faias, bidueiros, carballos, sobreiras, aciñeiras, sanguiños, salgueiros, castiñeiros, olmos, freixos, castiñeiros...

As plantas alóctonas poden ser cultivadas en xardíns,  xardíns botánicos, e ser curiosidades ou adornar os nosos parques e as nosas rúas. Preto do cole hai plantados uns "plátanos de sombra" (Platanus hispanicus). Son árbores moi bonitas, pero non proceden de Galicia.

As veces, dos xardíns, as plantas "saltan" aos prados achegados e prosperan neles. Entón son plantas alóctonas naturalizadas.

A maioría destas plantas alóctonas naturalizadas convértense nunha ameaza para as especies locais, porque as desprazan e as fan desaparecer. Entón chámanse plantas invasoras. 

Exemplo de planta naturalizada: a hortensia.

Exemplos de plantas invasoras: A flor de coitelo e o carrizo da Pampa

Outras plantas alóctonas

Bibliografía utilizada:

Sanmartín, L.A. e Lago Canzobre, H. 1998: Guía da flora do litoral galego. Xerais.

Kremer, B.P. 1986: Árboles. Guías de la naturaleza Blume. Ed. Blume, Barcelona.

Apps de interese: Leaf Snap e PlantNet.