ڤەدانا پەیڤێ

دەست دفەرهەنگا زمانیدا

دەست: اليد: hand

کورد دبێژن:" دەست سەر دەستی یە هەتا بەر ئەسمانی"

ئەم دشێین بێژن ئەڤ پارچە ژلەشێ مروڤی ژخڕ ئەندامێت دی پتر دهێتە ب کارئینان رۆژانە دکار کوکاندا چ ب ئاشکرایێ یان ب نهینی. یێ هاریکارە وبەرهەڤە هەر دەم بو ب جهئینانا زۆربەی پێدڤییت مروڤی دژیانێدا. بێدەستی، لاوازیێ دئێخیتە چالاکیان وئیشان، وکارێت مروڤی ب درستی ناهێنە بجهئینان. ژبەر ڤێ چەندێ ئەڤی ئەندامی جهێ خۆ یێ تایبەتێ کری دناڤ پەیڤێت زمانیدا ژکەڤندا وحەتا نوکە ژی ب تەرزەکێ مشە وبەرفرەهـ وبویە پەیڤەکا بەردەست ب کارهینانێ دناڤ رست وبێژ وگوتنێت کوردیدا. من وەرن ڤێ پەیڤێ سەرێ خاری ژگەلەک زمانێت دی دجیهانێدا ب لێکدانا خۆ دگەل پەیڤێت دی ب هاتنا وێ ل پێشیێ یان ل پاشیێ، ئەڤە بومە هەمیا دیارکەت کو، ئەڤە ژوان خسلەتێت چاک وباشە کو دهێتە نڤێسین بو زمانێ مە یێ کوردی بەرامبەرێ زمانێت بیانی ب گشتی.

رونکرنا ڤێ پەیڤێ:

ئێکەم: ژلایێ فسیولوجی ڤە: دەستێ مروڤی دهێتە لێگدان وپێکهاتن ژلەپی وئەنیشک وزەندکێ

دووەم: ژلایێ رێزمانێ ڤە: ناڤە: ناڤدێرە: الاسم:  - nounپەیڤا ناڤکرنێ یە

ناڤ: ناڤێ کەسی، گیانەوەری، جهی، تشتەکی یان بیرەکێ

دزمانێ کوردیدا مە چەند جۆرێت ناڤان یێت دهەین: ناڤێت سادە ئانکو خۆری، ناڤێت دارژتی، ئوناڤێت لێکدای، ئو ئەڤا دویماهیکێ دکڤتە دبن چەند جوینان.

ناڤێت سادە یان خۆری:

ناڤێ سادە یێ خۆری ئەو پەیڤە دهێت ب رەنگەکێ سەربخو ب چڤە نەیێ گرێدایە وواتا خویا خومالا هەی دناڤ فەرهەنگا زمانیدا.

نمونە: ( دەست، دەڤ، کچک، بەراز، دار، هێز، جوان، خانی، کەو، نان، زک، مام، بەژن)

ناڤێت دارژتی یان ڤەژاندی:

پەیڤا دارژتی یا بەرهەڤە بو ستاندنا: پێشگری، پاشگری وناڤگری ل بەرخو ول دیف خو ئو ل ناڤ خو. ب ڤێ چەندێ پەیڤێت فەرهەنگێ پتر مشە دبن وبەرف زێدەبونێ دبن هەر دەم دناڤ شوپا زمانیدا.

بو نمونە ل ڤێرێ ل سەر (دەستی) دێ بەس پاشگری دیارکەم: بابەتێ مە

پاشگر:( دەستگر، دەستدان، دەستێدان)

ناڤێت لێکدای: ب تایبەتی ل سەر پەیڤا (دەست)

ناڤێت لێکدای: پێکهاتیە ژدو پەیڤان یان پتر وپێگڤە هاتینە ڤەبستن وپەیڤەکا نوی ژێ چێبوی وهاتیە وەرگرتن، یا جودایە ژواتا خۆ ژوان پەیڤێت سەرەکی. زۆر جاران هەردو پەیڤ دمینن بێ گوهورین ب کەڤیتە تێدا ل دەمێ لێکدانێ، دبیت گوهورین وڤەگهواستن ب کەڤیتە پەیڤەکێ یان هەردوکان یا دویر ژوان ئەوێت سەرەکی بەری لێکدانێ.

نمونە:

1-  بێ گوهورینا هەر دو پەیڤان وەک: ( دەستڤال، دەستنڤێس، دەستبلوینک، دەستنڤێژ)

2- گوهورین دکەڤتە بەس پەیڤا ئێکێ وەک: (دەسخوشی، دەسگر، دەسدرێژ، دەسپێک)

3- گوهورین دکەڤتە پەیڤا دووێ:(دەستاڤ - دەست ئاڤ، دەستێدان -دەست تێدان، دەستشۆ- دەست شوت)

4- گوهورین دکەڤتە هەردو پەیڤان وەک: (دستار- دەست دار، دەسریڤەدان – دەست رێڤا ڤەدان)

سەد پەیڤ دگەل پەیڤا دەست دزمانێ کوردیدا

ئێک: پەیڤا (دەست) ل دەستپێکێ ژهەمی جۆران:

دستار: دەست - دار: ئاشێ دەستی: بو قوتان وهێرانا دکاکی

دەستاڤ: جهێ ریتنێ، ئو پاشی دچیتە جهێ تارەتگرتنێ

دەستبازی: یاری کرنا دەستی ل سەر لەشێ ئێکێ دی

دەستبری: برینا دەستی یان قەتکری

دەستبژارتی: ژێگرتی، هەلبژارتی

دەستبلوینک: بو گرێدانا بچویکی دلاندکێدا

دەستبەردای: مایێ ژێ کێشای، دەست نشیڤکری

دەستبەرک: بەرێ ھونین ھوسینا وبنێت خانیا وسەربانا وتاقان

دەستبەستن: گرێدانا دەستان، ڤەبستنا لەپان پێگڤە

دەستبەعی: دەسبەعی: دەبوزی، دراڤێ بندەست

دەستپاقژ: راستدار: نەگەندەل: بژینا دەستی ژقرێژێ یان ژدزیا

دەستپاکی: بژینا دەستی، پاقژی

دەستپیسی: گەندەلی، دزین

دەستپێک: دەسپێک: سەرەکی: سەر وژنوی

دەستپەر: ژێهینانا جهێت نهین، پەرین

دەستخالی: چ تێنە، ڤال، بێ حال، ژار، هەژار، دەستەنگ

دەستخالی: مرۆڤێ ب کارەکی ھاتیە ڕاسپاردن ونەشیای چوبکەت

دەستخاری: کارکرنا نە ژدل، ژبێ خەمی

دەستخوشی: پێخوشبون ل سەر کارەکی

دەستخۆش: بو کرنا کارەکێ باش وھەژی

دەستخەت: نڤێسینا ب دەستی، دەستنڤێس

دەستدان: دەرفەت ب کەڤتێ

دەستدریای: دەسدریای: مەزاختن، پیچکرن، پەلاچەکرن

دەستدرێژ: دەسدرێژ: دزیکەر، پارە مەزیخ

دەستڕێژ:جھەک دھێتە حلویکرن یان سەبکرن وئاڤا وی نەڕاوەستیت یان یا ڤەڕێژبیت

دەسترێژی: تشت مەزاختن، پەلاچەکرن

دەستژێکێشان: هێلان، نەکارکرن

دەستسڤک: دەسڤک: شولپێڤەهاتی، دەستهەل

دەستشل: شلبونا دەستان، نەچاریا کاری ب دەستان

دەستشول:هەرێ ب کار وشەپرزەیە ومژیلە، مایێ خۆ دهەمی شولان دکەت

دەستشۆ: جھێ دەست شویشتنێ، جهێ تارەتێ، جهێ دەست وچاڤ شویشتنێ

دەستشێل: تێڤەدانا ئاڤێ دگەل ئاری

دەستفرەهـ: هەیێ، زەنگین، دەولەمەند

دەستڤالا: چ ددەستی نە، دەستخالی

دەستڤەدان: خۆتێڤەدان، یاریکرن، تێخەبتین

دەستڤەکری: ناندەهی، مەردی

دەستڤەگرتن: خاستن، خازوکی

دەستقرکانێ: تەرزەکێ یاریێ یە، خۆلێگدانە

دەستقوپ: کورتیا دەستی، نەچاری

دەستقوت: دەست بری یان کورت

دەستک: بو دەستکێ دەرگەھی وھەر تشتەک ژڤی بابەتی

دەستک: قەفتەک، لەپک، جهێ دەستی

دەستکاتی: ناڤبەینی، قەوادی، داڤدوزی

دەستکرن: درێژکرنا دەستێ ل سەر لەشێ ئێکێ دی، ڤێکەڤتنا دەستی

دەستکورت: مروڤێ بێ حال: هەژار، بێکەسی

دەستکورتی: هەژاری، نەچاری

دەستکوژ: هاتیە کوژتن، کژوکە

دەستکویس: یێ ل ناڤبەرا دو جوینان ھاتن وچونێ دکەت

دەستکیس: سویخۆر، جاسیس

دەستکەڤتی: ژێهاتی، ڤەرێژ

دەستگر: دەسگر: دەزگر: کچا نیشانکری

دەستگرانی: ڤەهێل دکاریدا، سست وخاڤ

دەستگرتن: قەلسی، هاریکاری

دەستگروج: شلبونا دەستان، شول پێڤە نەهاتی

دەستگورک: دەسگورک: لەپک، کویفێ دەستان

دەستگیر: قەلس، قورت، نەمەرد

دەستمات: دەستشول، ئەوێ دەستێ خو دکەتە گەلەک تشتان وتێ دخەبتیت

دەستمال: کەفیک یان دەرسوک

دەستمچاندن: ڤەگرتن، پاش ئێخستن، ئابۆری

دەستنڤێژ: تارەتگرتن، چونا دەستشویێ بو بەرهەڤکرنا  نڤێژێ

دەستنڤێس: نڤێسینا سەر کاقەزێ ب رێنوسا دەستی

دەستنیشانکرن: هەلبژارتن، ژێگرتن

دەستنەدان: دەرفەت لێ نەکەڤتن

دەستهاڤێتن: پێداچون، خۆبەرهەفکرن، هەولدان

دەستھلین: مرۆڤێ زیرەک وسرت وچەلەنگ

دەستهەژاندن: پێشوازی، لڤاندنا دەستان

دەستهەل: دەستسڤک، کارسڤک، کار پێڤەهاتی

دەستهەلات: هێز، سولتە، شیان

دەستودار: دەست ودان، رەوش، دەم ووەخت، وەختانە

دەستودان: دەم ووەخت، وەختانە، بمیقات

دەستویر: هێلان، ئزن، رێدان

دەستویردان: ئزن، هێلان، دەرفەت دان

دەستویرنامە: ئیجازە، مەعدونی، ڤیزە

دەستوەراندن: یاریکرن، خۆتێئالاندن

دەستوەشاندن: لێدان ب دەستی، قوتان

دەستئاڤ: دەستشویشتن، خۆپاقژکرن

دەستێدان: پەرخاندن، ڤێرابرن، دەست داهێلان

دەستێڤەدان: ماتێکرن، رچلاندن، دیفچون

دەستئێش: نساخ، نەخوش، مروڤێ شول نەزان

دەستە: دەرزن، سێت، دوانزدە

دەستەبار: بارهەلگرتن ب چوتکەسان

دەستەبرا: هەڤال، هوگر، دوست

دەستەبڤر: دارێ بڤری یان دەستکێ بڤری

دەستبەر: بەرێ حولی بو هونین وهوسینێ

دەستەبەر: پێڤەگرتنا بەری ل جهێت بلند

دەستەبەند: گرێدانا دەستان پێگڤە

دەستەسەرکری: گرتی، زیندانکری

دەستەک: کومەکا رێڤەبەران

دەستەنگ: هەژار، بەلنگاز، فەقیر

دەسریڤەدان: پاقژکرن وشوشتنا جهێت نهین دلەشیدا

دەسژێبەردان: بەردانا ژنێ، تەلاقدان

دەسئانەهی: دەستئانەهی: هاریکاری، ئالیکاری

دوو: دەست ل پاشیێ

بندەست: داگێرکری، گرتی

بێدەست: نەچار، دەست نە، بێ هاریکار

بەردەستک: کارمەند، شاگرد

بەردەسک: پاتەک، پەروکەک بو پارستنا لەپی

چاردەست: بلەز، دەملدەست، بسڤکی

دەملدەست: بلەز، زوی، بسڤکی

زۆردەست: بهێز وشیان، زۆرداری

کاربدەست: خودان کار، شولکەر

دەست دناڤ رست وهەڤوکاندا

ئێک: دەست ل پێشیێ

١- دەستاڤ: دەمێ نڤێژێ یە، دێ چمە دەستاڤێ

١٠- دەستبەعی: دەستبەعی دهێتە دان ل بازاران

١١- دەستپاقژ: ئەو مروڤەکێ دەستپاقژە دژیانا خۆدا

١٢- دەستپاکی: ڤان رۆژا مروڤێ دەستپاک زۆرێ کێمە

١٣- دەستپیسی: یێ هاتیە گرتن چنکی دەستپیسی یا کری

١٤- دەستپێک:ئەم دێ ژدەستپێکێ ڤێهەلهێین

١٥- دەستپەر: ئەو کورە یێ فێری دەستپەری بوی

١٦- دەستخاری: تە بو خۆ ب دەستخاریێ بریە سەر

١٧- دەستخالی: زڤری ڤە دەستخالی، دەست ژپیا درێژتر

١٨- دەستخالی: ئەز نا چمە چ مالا دەستخالی

١٩- دەستخوشی: دەستخوشیێ ل وی بکەن

٢- دەستبازی: تو چەند کەسەکێ دەستبازی

٢٠- دەستخۆش: دەستخۆش بو وێ کارێ تە کری

٢١- دەستخەت: من چەند دەستخەێت دهەی ل بن دەست

٢٢- دەستدان: دێ وێ کەم ئەگەر دەستدان کەتێ

٢٣- دەستدریای: تو چەندا دەستدریایێ

٢٤- دەستدرێژ: ئەو ژنەکا دەستدرێژە

٢٥- دەستڕێژ:ڤێ سەرشویێ لاو دەسترێژکە

٢٦- دەسترێژی: بابێ وی گەلەکێ دەسترێژە

٢٧- دەستژێکێشان: من ژوێ شولێ دەستژێکێشان

٢٨- دەستسڤک: ئەو کچەکا دەستسڤکە

٢٩- دەستشل: یا دەستشلە نەشیت چ کارا بکەت

٣- دەستبری: دڤێت مروڤ هاریکارێ وی کەسێ دەستبری بکەت

٣٠- دەستشول:هەرێ ب کار وشەپرزەیە ومژیلە، مایێ خۆ دهەمی شولان دکەت

٣١- دەستشۆ: جھێ دەست شویشتنێ، جهێ تارەتێ، جهێ دەست وچاڤ شویشتنێ

٣٢- دەستشێل: کانێ وی هەڤیری دەستشێلکە ڤە

٣٣- دەستفرەهـ: ئەو ژبنەمالەکا دەستفرهە

٣٤- دەستڤالا: ئەم یێت ماین دەستڤالا

٣٥- دەستڤەدان: خۆ بدە پاش ژڤێ دەستڤەدانێ

٣٦- دەستڤەکری: ئەز دێ هەر مینم دەستڤەکری دراستا هەژارادا

٣٧- دەستڤەگرتن: یێ فێری دەستڤەکرنی بوی

٣٨- دەستقرکانێ: کێ دێ هێت دەستقرکانێ دگەل من کەت؟

٣٩- دەستقوپ: چ کارا ب وی دەستقوپی نەکەن

٤- دەستبژارتی: ئەڤ خوخە هەمی دەستبژارتی نە

٤٠- دەستقوت: برایێ من یێ دەستقوتە

٤١- دەستک: کا ڤی دەستکی بێخە دەرگەهی

٤٢- دەستک: من دەستکەکێ گولا بو وی فرێکرن

٤٣- دەستکاتی: ئەمێت دکەتینە ئاریشەکێ ئەگەر ب شی بو مە دەستکاتیەکێ بکەی

٤٤- دەستکرن: دەستکرن یا مشە بوی ل جهێت کاران

٤٥- دەستکورت: دڤێت هاری کاری بهێتە کرن بو وان کەسێت دەستکورت

٤٦- دەستکورتی: دەستکورتی خۆلی سەری یە

٤٧- دەستکوژ: ژڤی مروڤی بترسن یێ دەستکوژە

٤٨- دەستکویس: تو ژڤێ دەستکویسیێ ڤەنەبوی

٤٩- دەستکیس: ژوی دەستکیسی ب تردسن یێ بێ باوەرە

٥- دەستبلوینک: دەستبلوینکێت زارۆکی باش گریدە

٥٠- دەستکەڤتی: ئەن ل سەر ڤی دەستکەڤتی دژین

٥١- دەستگر:دەسگر: ئەڤ کچە یا دەسگرێدا

٥٢- دەستگرانی: تە بخۆ ب ڤێ دەستگرانیێ برە سەری

٥٣- دەستگرتن: تە چ بڤێ دەستگرتنێ برە سەر

٥٤- دەستگروج: تو ب دەستگروجی دچیە شولان

٥٥- دەستگورک: چنکی دنیا یا سارە من دەستگورک کرنێ

٥٦- دەستگیر: مالا تە تو چەندێ دەستگیری

٥٧- دەستمات: من کەس نەدیتیە وەکی تە هندێ دەستمات

٥٨- دەستمال: دێ چم بخۆ دەسمالەکێ کرم

٥٩- دەستمچاندن: ئەو ژنەکا دەستمچاندی یە

٦٠- دەستنڤێژ: من دەستنڤێژ یا گرتی

٦١- دەستنڤێس: من چەند دەستنڤێس یێت بەرهەڤکرن بو چاپێ

٦٢- دەستنیشانکرن: من چەند گەنج یێت دەستنیشانکرن بو ڤی شەری

٦٣- دەستنەدان: دا ب وی کاری رابم بەس دەستنەدان کەتێ

٦٤- دەستهاڤێتن: ئەز دێ دەستهاڤێمە ڤێ کاری ب دلەکێ خوش

٦٥- دەستھلین: ئەو چەند ژنەکا دەستهلینە دلێنانێدا

٦٦- دەستهەژاندن: وان مروڤا خڕا دەستهەژاندن بو هاتنا سەروکی

٦٧- دەستهەل: ئەو کورە هندێ دەستهەلە دخاندنا خۆدا

٦٨- دەستهەلات: ئەڤ مللەتە یێ ب دەستهەلاتە

٦٩- دەستودار: ئەڤ ژنە زادی ددەتە بچیکێت خۆ ب دەستودار

٧- دەستبەردای: من دەستبەردان ژوی کەسێ خراب

٧٠- دەستودان: ئەمێت فێربوینە خارنا ب دەستودان

٧١- دەستویر: ئەگەر من دەستویر هەبیت دێ چمەڤە

٧٢- دەستویردان: هوین دێ دەستویردانێ دەنە مە ئەم کچا هەوە بخازن

٧٣- دەستویرنامە: هێشتا دەسرویناما منا شوفێریێ دەرنەکەتیە

٧٤- دەستوەراندن: کارێ تە بەس دەستوەراندنە

٧٥- دەستوەشاندن: من دەستوەشاندێ ب دژواری

٧٦- دەستئاڤ: بابێ وی یێ چویە دەسئاڤێ

٧٧- دەستێدان: وان گەلەک گەف ل مە کرن بەلێ مە دەستێدان

٧٨- دەستێڤەدان: ما بەس نینە تو هند دەستێڤەدانێ دکەی دناڤ بەینا واندا

٧٩- دەستئێش: چژێ ناهێت یێ بویە دەستئێش وکەتیە قورنەتی

٨- دەستبەرک: ل گوندا خانی دهاتنە هونین وهوسین ب دەستبەرکان

٨٠- دەستە: من دەستەکێ دەرسوکان دڤێت

٨١- دەستەبار: وان خراران ب دەستبار راکەن

٨٢- دەستەبرا: ئەم ژمێژە دەستەبرایە

٨٣- دەستەبڤر: دەستبڤرێ من یێ شکەستی

٨٤- دەستەبەر: وی دەستەبەرەک دا رەزێ خۆ

٨٥- دەستەبەند: ئەوان خۆ دەستبەنکرن وبرێڤە چون

٨٦- دەستەسەرکری: زەلامێ من یێ دەستەسەرکری بەری چەند رۆژان

٨٧- دەستەک: ئەم هەمی دەستەکین دکاریدا

٨٨- دەستەنگ: ئەڤ خێزانە هەمی دەستەنگن

٨٩- دەسریڤەدان: دەسریڤەدان تشتەکێ پاقژە

٩- دەستبەستن: وان دەستبەستن ودەهواتکرن

٩٠- دەسژێبەردان: ئەو ژن ب کێ من نەها ڤێجا من دەستژێبەردان

٩١- دەسئانەهی: دەستئانەهی تشتەکێ چاکە

٩٢- دەستبەر: دەستبەرەکی بو من بینە داڤێ ئەردی بهوسم

دوو: پەیڤا دەست ل پاشیێ

١- بندەست: ب سەر مەدا هاتن وئەم بندەستکرن

٢- بێدەست: ئەم نەشێین چپکەین چنکی ئەم دبێدەستن

٣- بەردەستک: ئەز پێدڤیێ چەند بەردەستکا مە دا کارێ من برێڤە ببەن

٤- بەردەسک: کا وێ بەردەستکێ ب دەف من

٥- چاردەست: وان ئەو نساخ ب چاردەست برە خەستێ

٦- دەملدەست: دبانی دا کەت ودەملدەست مر

٧- کاربدەست: ئەڤە خڕ کاربدەستن ل ڤێ کارگەهێ

٨- زۆردەست: ئەگەر تو شیای زۆردەستیێ ل خەلکی نەکە

١٧-٣-٢٠١٩ - دهوک – ئەحمەد عەلی حەسەن

 دەست دفەهەنگا زمانیدا.pdf