سەرنج وتێبین

هندەک سەرنج وتێبینی ل سەر زمانێ کوردی ب گشتی

      دئەڤی کوتارێدا من دڤێت چەند تێبینا بێخمە پێش چاڤێت خویندەڤانێت هێژا وبەرکەفتی ل سەر پسیارەکا گەلەکا بەلاڤ سەردەڤێ گەلەک خەمخور نڤێسەڤانادا، ئو یێ ل سەر هاتیە ئاخڤتن دگەلەک جڤات وئاهنگا وگەلەک گوتار سەرهاتینە نڤێسین. پرسیار دبێژیت: بو ئەم زمانێ کوردی پاقژ وڤاڤێرناکەین ژپەیڤێت بیانی، ئو ب کوردیەکا پەتی ورەسەن و رەوان یا درست ب نڤێسین وباخڤین؟

     من وەرە ئەگەر ئەم لاو بەرێ خو بکەین وبدەینە ڤێ پرسیارێ ئو هزرا خو چاک تێدا بکەین، دێ گەلەک پرسیارێت دی کەڤنە بەرمە وزور دیڤ چون دێ ل دیف هەبیت، ژبەر ڤێ چەندێ من نەڤێت خو ژ رویێ وشوپا پرسیارێ ب دەمە پاش ووەرگێرم دا کو بشێم دیتنەکا درست بدەمێ ل دیف زانینا خو یا لاواز.

            بو جارا ئێکێ مروڤ دبێژیت پرسیار یا ل جهێ خو، ئو یا درستە وەبیت. بەلێ ئەگەر ئەم بێین راستیێ ئەڤ بەرسڤە یا دویرە ونە ل جهێ خویە. چنکو ئەگەر ئەم ڤێ ل سەر خو قەبیل کەین، ب چ رەنگا زمان مە ژی ڤێ قەبیل ناکەت وەک گەلەک زمانێت دی ل جیهانێ رەنگێ زیندنێ وساخیێ یێ ل سەر خو هەلگرتی ودانای، ئو یێ ژیای ودێ هەر ژیت ب سەر فەرازی وسەر بلندی وەک هەمی زمانێت هندوئورپی. ڤێجا زیندنا زمانێ مە، ئو مانا وی ب ڤی رەنگی ئەم دبینن نوکە، بو مە دیاردبیت کو زمانێ مە یێ هەژی یە کو هەر بژیت وبمینیت – ئەڤە هیڤیا مە هەمیانە – ئەگەر مە هەولدا بو پاقژکرنا ڤی زمانی و ڤەدەرکرن وڤاڤێرکرنا پەیڤێت بیانی ئو پشتی هنگێ مە بزاڤکر بوخرڤەکرن وجەماندنا ئەوێت پەتی وکەڤن یێت ئەم ژێ پشت راست کوبنگەها وان کوردی یە ژهەمی فەرهەنگێت بەر دەست ئەوێت ئێک دانەر، ئو بزاڤا زمان زانا ژهەمی زار وشێوا بو دانان وبەرهەڤکرنا فەرهەنگەکا خومال وبەرفرەو زانست دا ئەم ل سەر بچین دنڤێسینێت خودا. بێ گومان ئو ب راستی ئەم دێ گەلەک ئاستەنگێت مەزن ئێخێ نە درێکا خودا. ژبەر ڤێ چەندا ژوری.

     چنکی زمانێ مە وەک گەلەک زمانێت دی پەیڤ وبێژە یێ داین وستاندین، ئو ئەڤە نە چێ بویە ل دەمەکێ کورت، یان ل دەڤەرکێ پتنێ ، بەلێ ئەڤە یا دیاربوی دگەل بونا زمانی حەتا نوکە. بەلێ ئەم دشێین ڤان پەیڤا ب کەینە دو جوین : یا ئێکێ ئەون کو ئەم دشێین ب کارنەهینن دنڤێسینێت خودا چنکی مە ل شوینا وان یێت هەین ب کوردی وەکی ڤان چەند نمونا ب عەرەبی : إنسان، موت ، قبر ئو ب کوردی: مروڤ، مرن، گور. 

        بەلێ ئەو پیڤ وئاخڤتن وبێژە ووشە یێت بیانی خو کێشاینە دناڤ زمانێ مە، ئو یێت ئاکنجی بوین وشوینا خو کری کو ئەم نەشێین ب ساناهی جوداکەین ژ یێت خویانی کو بوینە پارچەک ژێ، ئەم نکارین بێژین نە بوینە یێت مە، چنکی مە یێت ستاندین مە ل شوینا وان نەبون ، ئو ئەگەر مە هەبیت یا مری وهاتیە ژ بیرکرن. ئو ئەڤە تشتەکێ سروشتی یە دناڤ هەمی زمانادا. بو پشتەڤانیا ئەڤا من گوتی ئەڤە چەند پەیڤێت عەربی نە مەیێت ستاندن بێ مە گوهورینەک ئێخست بیتە تێدا وەکی: شارع ، ثلاجە، حیوان، غزال ، هتد.. ئو مە یێت هەین ل شوینا وان بەس خوش ب کارناهینن :جادە، ئاڤتەزینک، گیانەور،ئاسک یان مامبز ئو گەلەک جارا مە ل مە بەرامبەرێ وان پەیڤا یێت هەین ب کوردی بەلێ مە هندەک پەیڤێت بیانی ژی یێت ستاندین هەر بوێ رامانێ، ئو ئەم هەر دوکا بکار دهینیت وەکی: ضخم، پشتی مە کریە زەخم، ئو بکوردی مە ل شوینا وێ یا هەی، مەزن،گەورە،بەرز. ئەڤە چەند نمونەکێت دی نە: شغل: یا بویە شول ئو یا مە: کار، ئیش.سوق: پشتی بویە سیک، ئو یا مە بازار.کتاب یا بویە کتێب ئو یامە پەرتوک. هندە جارا مە دو پەیڤیت بیانی مە یێت ستاندین ژ دو زمانا: قطار بعەرەبی- شەمەندەفر ب فرەنسی، مصنع ب عەربی ئو فابریقە ب ئنگلیزی، ئو کارخانە ب کوردی. جەنگ ب فارسی، حرب ب عەربی ئو شەر ولێگدان ب کوری. کهرب ب عەربی، ئەلمتریک ئو ب کوردی چریسک یان بریسک. ب ڤی رەنگی  مەدیتی، زمانێ مە بزاڤەکا لاوا کری بو ئینانا پەیڤێت بیانی ئو شیانا زمانێ مە گەلەک پەیڤێت ژ خوداینە زمانێت دی ئو ئەم یێت هەڤ پشک بوین تێدا وەکی ڤان پەیڤا: کەمەربەند، کاروان، رویبار: cummerbund, caravan, river  : دگەل زمانێ ئنگلیزی. پێ، کورت، لێڤ، سەر: pied, court, levre, sur ، دگەل زمانی فرەنسی. ئو هەر وەسا دگەل گەلەک زمانێت دی یێت هندو ئورپی نەجهێ پێدا چونێ یە.

         ل ڤیرێ بو مە دیاردبیت کو دان وستاندن بن گەها هەمی زمانانە بو ڤەدانا هژمارا پەیڤ وئاخڤتنێت خو. وەکی باو دپەرتوکا خودا " مێژویا زمانێ ئنگلیزی" بهایەکێ مەزن ددەتە ڤێ چەندێ. ئو رێیەکا راستە زمانی دکێشتە بەر روناهیەکا رون ورەوان، ئو پالدانەکە بو پێش ڤەبرنا زمانی ب نک پەیسکەکا بلند وبەرفرە ل ناڤ زمانێت مەزن وزور بەلاڤ. ژ بەر هندێ، ئەم نە شێین وەبکەین چونکو ئەم خو ژێ بێ بارکەین ب چ رەنگا. هەر وەکی ئەم دزانین زێدەبونا رویباری ژ ڤەرێژا جوک ووکانیێت ئاڤێ نە. ئەگەر مە ل سەر گرتن دێ کێم بیت، ئو نا گەهتە بنە جهێ ودویرنینە هژببیت. هەر وەسا زمان ژی، ئەگەر مە پاقژکر وهێلا وەسا دێ وەلێ هێت بو نمونە وەک زمانێ لاتینی.

        یا فەرە زمانەڤان وزانایێت کورد ژ هەمی شێوە وزراڤا پشک داربن بو دانانا فەرهەگەکا مەزن وبەرفرەه وزانست، وەک فەرهنگا ئوکسفرودا ئنگلیزی، ئو بزاڤێ ب کەین بو خرڤەکرن ولێکدانا هەمی پەیڤ وبیژە وگوتن وئاخڤتنێت کوردیێ د رەسن رەوان ژ هەمی دەڤەرا، ئو ئەوێت ئاکنجی بویند دناڤ زمانیدا ب رەنگەکێ زانستی دا ببیتە چاوک بو هەمی خویندەڤان ونڤێسەرا. ئەڤە دێ دەمکێ درێژ کێشیت حەتا ب گەهتە ڤی رویی درست، ئو بزاڤەکا مەزن وپڕ وەستیان وماندی بون دڤێت ژ هەمی تێ گەهشتی وزانایە. دا رەنگەکێ گشتیێ ل سەر خو ب هەلگرت، نەهێت کێم ونە بنەجهو لاواز. ئەڤە دێ چێبیت ئەگەر دیڤچون هەبیت، چونکو ئەڤە دێ راستیەکا درست دەتە مە. ئەم نا گەهینێ ئەگەر زمانە دانەرەک پتنێ پشک داربیت بو دانانا فەرهەنگەکێ. بەلێ ئەگەر گەلەک زمانزان خرڤەبون وهزرو بیرێت خو لێک گوهارتن ل سەر پەیڤێت فەرهنگێ دێ راستیێ ژ لەنگیێ بەنە دەر. ب ڤێ رەنگی دێ رویەکێ راست ودرست وجان بەند دەنێ.

     حەتا ڤێرێ، ئەڤە بەرسڤا لایەکێ پرسیارێ بو، بەس ئەم دشێین لایێ دی ژی ب کەینە دو چق وپارچە. چنکو تشتەکێ ئاشکرایە کو نڤێسین یا جودایە ژ ئاخڤتنێ. یا ئەم دکەین دنڤێسین دا ئەم نە شێن وێ ب کەین دئاخڤتنێ دا. دنڤیسینێ دا، نڤێسەڤان هەولدەت کو رویەکێ چاک ودرست ب دەتە نڤێسینێت خو، دڤێت خو دویر بێخیت ژ سستیێ ونەلێکدانێ، ئو هندی بشێت دێ خو گریت کو ب رەوانی وب دارژتنەکا ب زاخ و موکم بنڤیسێت. ڤێ دکەت دا تایبەتی بدەتە دەقێ نڤێسینێ ئو ب جورەکێ پاک بینتە پێش، ئو وەسا خو دیارکەت کو نڤێسەڤانەکێ چاک وبەرزە وچەلەنگە. نڤێسەڤان دێ شێت ڤێ کەت ئەگەر یێ مەلەڤان بیت دناڤ پەیڤێت زمانیدا، ئو هزرەکا بەلاڤ هەبیت دناڤ هەمی رەخێت زانینێ. بەلێ ئەم ڤێ ناکەین د ئاخڤتنێدا. وەکی من گوتی ئاخڤتن نە وەکی نڤێسینێ یە، ئەو کەسێ دئاخڤیت گەلەک پیتێ نا دەتە وان پەیڤێت ئەو پێ دئاخڤیت. دێ ئەگەرا خو گەهینتە یێ دی ب چ رەنگێ بیت. خو نا وەستینیت و ئیزایێ بو خو جێناکەت ب بژارتنا پەیڤێت پەتی وکەڤن دناڤ تور وگوتنێت کوردیدا. بەلێ چ بێتە بەر دەڤی وی دی وی بێژیت- بلا نیڤەکا وان پەیڤا ب عەربی بیت یان ب زمانەکێ دی بیت. چونکو ب ئاخڤتنێ ئەم ب لەزن نە وەک نڤێسینێ، ئەم هزر وبیرێت خو دکەین ئو دبژێرین، ئو پشتی هنگێ ددارێژین ب قالبەکێ تازە. ئو ئەڤە تشتەکێ ئاشکرا وبەرچاڤە، کەس نەشێت بێژیت وەنینە، هەر وەکی ئەم دبینن دخر زمانێت دی دا. گشتی : العامية : spoken ، بو ئاخڤتنی وبەیڤینێ، ئو یا رەوان رەسن: الفصحى: written بو نڤێسینێ.

١٣ / ٩ / ١٩٧٢ باژیرێ میسل - ئەحمەد عەلی حەسەن

  خویندەڤانێ هێژا وبەرێز ئەڤ گوتارە من نڤێسی بو ئو بەرهەڤکربو دەمێ ژیێ من ٢٢ سال، ئەز قوتابیێ زانگویێ بوم، بەشێ ئنگلیزی، من ل وی دەمی دەست ڤەدان د نڤێسینێدا دکر ب گەلەک رەنگا: نڤێسینا چیروکا ، ڤەهاندنا هەلبەست وهوزانا، وەرگێران، ئو کومکرنا گوتن ونارینک و مامکا ژ دەیکا خو ئو یێت رەخ دورا. ل وی دەمی بابەتێ زمانێ یەکگرتو جهێ خو کربو د ناڤ زانایێت کولیژا زمانێ کوردی. دا ڤێ گوتارێ فرێکەم بو حەفتناما هاوکاری یان روژی کوردستان، بەلێ بە داخەوە ئەڤە ب جهنەهات ئو ما حەتا نوکە ژ بەر گەلەک ئەگەرا، نوکە ئەز دەمە بەر چاڤێ هەوە هیڤیا من ئەوە یا دجهدا بیت یو سودێ ژێ وەگرن.

٢٧ / ١١ / ٢٠١٦ دهوک