واتا پەیڤان

 مەبەست ودیفهاتنا بەرسڤێ ژپەیڤا (ئێ) دزمانێ کوردیدا

پەیڤا (ئە) واتا وێ ب درستی (ئەرێ یە) ئانکو: رازیبونە بەلێ بەر وڤاژی هندی پەیڤا (ئێ) یە زۆر واتە ورامانێت بەرسڤان هەنە ئەم دشێین بێژن نێزیکێ ئێکن بەلێ هەر ئێکێ مەبەستا خۆ یا تایبەت یا هەی دناڤ رستێت رێزمانێدا. ئەڤ جێوازی یە وەسا دیار وئاشکرادبیت ل دەمێ بەرسڤدانا ئاخڤتنێ ژلایێ وی کەسێ بەرامبەر کو ڤێ پەیڤێ ب کاردهینیت دژی کەسێ دی.

1- ئێ ئانکو: بێژە

دەما ئێک دئاخڤێت یان سوحبەتەکێ دکەت ودراوستیت یێ بەرامبەر دێ دەنگێ خۆ ئینیت دێ بێژیت (ئێ) دا کو ئەو کەس بێژتەڤە گوتنا خۆ.

2- ئێ ئانکو: باشە

دەما ئێک شولەکی یان فەرمانەکی دەتە کەسەکی ئو دوبارەدکەت یێ بەرامبەر دێ بێژیت (ئێ) ب واتا باشە دێ وەکەم.  

3- ئێ ئانکو: تەمامبو

دەما کەسک دمینیت ل هیڤیا کارەکی ب جهبێت دبێژتە بەرامبەری چ لێ هات دڤەگێریت ودبێژیت: ئێ ئانکو: تەمامبو.

4- ئێ ئانکو: چیێ دی

دەما مروڤەک گەلەک داخازا ژ ئێکی دکەت وب دیف ئێکڤە یێ بەرامبەر ل دەمی راوستیانێ دبێژتێ: ئێ ئانکو چیێ دی: چ دی

5- ئێ ئانکو: بەسە

دەما ئێک ب نازی ڤە تەلەبا زۆر تشتان دکەت ژئێکی وبێ ڤەبر یێ دی ب توند وتوری ڤە دبێژتێ: ئێ ئانکو دێ بەسە ب دویماهی ڤە بینە.

6- ئێ ئانکو: چ بکەم

دەما ئێک گازندێ ژیێ دی دکەت سەر کەودانەکێ یان تارێتەکێ یا ب سەری هاتی ونەشیایە چارەسەرکەت ژنەچاری دبێژیت: ئێ وەلێ هات چبکەم چ ژمن نەهات.

7- ئێ ئانکو: بلا یان وەیە

دەما رێڤەبەرەک یان یێ بەرز فەرمانێ دەتە ئێکی دا کو وان کارا ب جهبینیت ئەو کەس دبێژیت: ئێ ئانکو بەلێ ولەبێ بلا دێ وەبیت.

8- ئێ ئانکو: گەهشت

دەما مروڤەک شیرەتەکی ل ئێکی دکەت ووێ شیرەتێ لێ دوبارەدکەت یێ دێ دبێژیت: ئێ ئانکو شیرەتا تە گەهشت.

9- ئێ ئانکو: هێشتا

دەما کەسەک چەند تشتان ددەتە ئێکی ب دیف ئێکڤە وبێ راوستان یێ بەرامبەر حەزدکەت پترێ بدەتێ دێ کەت وبێژیت: ئێ ئێ ئانکو هێشتا ب دەمن.

10- ئێ ئانکو: چلێ هات

دەما ئێک چیروکەکێ یان سوحبەتەکێ دبێژیت و ب درێژی وبێ راوستیان وسەرێ بەرامبەری گێژدبیت ژوێ گوتنێ ودڤێت خلاسبیت یان ب دویماهی بهێت دێ هەر کەت وبێژیت: ئێ ئێ ئانکو چلێ هات ما ب دویماهی نەهات.

ئەز دشێم بێژم دبیت هێشتا هەبن ئەگەر مروڤ دیف بچیت چنکی ئەڤ پەیڤە هەرا ل سەر ئەزمانی وەک خوو.

  ٢٥-٧-٢٠٢٠ – دهوک – ئەحمەد عەلی

ل پاشیا پەیڤان پیتا (هـ) بیت  

ئەڤ رەنگە پەیڤ زۆر دکێمن دناڤ زمانێ کوردیدا ئەو ژی ژبەر پەیڤینێ چنکی پیتا (هـ) ل دویماهیا پەیڤێ گەلەک یا ب ئیزا وزەحمەتە دەما دەردکەڤیت ل سەر زمانی. ل نڤێسینێ ل هندەک پەیڤا یا جودایە و ل چەندەکێت دی یا پێڤە گرێدایە.

هەر پەیڤەک ورستەکا رێزمانی 

١- ئاهـ  شاهـ  ئاگاهـ  ساهـ

ئاهـ  بو مروڤێت خراب

چ نەمایە شاهـ بمریت

بلەز من ئاگاهـ  دارکەن

دەما دبیتە ساهـ یان ساهی) دێ دەرچم

٢- جهـ  گهـ  ئهـ  بهـ  زهـ

چیێ چو جهـ  ژبەر چو

هەمی کار دڤێت یا ب گهـ بیت (دۆر یان گەر)

دەما من پێ لێ نای قەت نەکر ئهـ

هندەک دبێژنە بیها بهـ 

مێرگا  ئاڤ زهـ نە هەوجەی ئاڤدانێ یە

٣- خوهـ  گوهـ  ئوهـ  نوهـ

 ژگەرمێ  خوهـ  یا پێدا دهێتە خارێ

 یێ گوهـ نە دەت مەزنا دێ لێ هێن شاخێت بزنا

 ئوهـ  ژ ڤی حالێ ئەم تێدا ژەنگە

نوهـ خویشکا دەهێ یە

٤- سیهـ  میهـ  ریهـ  دیهـ  گیهـ سپیهـ   

ئسری بیستە پا سیهـ  تلاثی یە (ژمارە ٣٠)

دەما  سیهـ  گەهشتە من دێ نڤم (سیبەر)

وی  ریهـ  دانان سەر سمبێلا

ڤێ جهی دێ کەمە دیهـ  بو چولی

ئەڤ بوریە یێ گیهـ گرتی بوی (خەتمی)

چەند سپیهـ  یێ دکەتن سەرێ وی

٥- شویرهـ  گویرهـ  نیرهـ

دۆر رەزێ خۆ خڕێ دێ کەمە شویرهـ 

ژان یا کەتیە  گویرهـا ستویێ وی

نیرهـ یا ژناڤ چاڤان دچیت

٦- لێنانگەهـ  ژینگەهـ  دەرگەهـ  دەزگەهـ  گونەهـ  بالگەهـ  ئێزگەهـ زالگەهـ  نیگەهـ  پێگەهـ تاقیگەهـ تەلەزگەهـ  تیمارگەهـ ناندەهـ ...

 لێنانگەهـ جهێ کابانیێ یە

 دڤێت ژینگەهـ ب هێتە پاراستن

 چ دەرگەهـ دبێ کلیل نینن

 دەزگەهـ هاتە ڤەکرن

 کەس نینە یێ بێ گونەهـ

 خۆ بکە بالگەهـ بو من

 کورد دبێژنە رادیویێ ئێزگەهـ

٧- مەهـ نەهـ  دەهـ  زەهـ  شەهـ  جەهـ  رەهـ   گەهـ  فرەهـ  ئانەهـ  

ئەگە مەهـ مانگ بیت پا هەیڤ چیە؟

بلا ئەڤ نەهـ سەر ڤێ دەهێ بیت

دەهـ ئاخڤتن گوری کریارەکێ ببن

ئەڤ لاتا عەردی یا ئاڤ زەهـە

 بلا ئاڤ نە گەهتە شتلێ شەهـ تێرا هەیە

 خڕ گەنم جەهـ بەلاڤ

 ڤێ دارێ چەند رەهـ داهێلان خارێ

ئەزمان درێژێ گەهـ کورت (وەرسەل)

ما من چ گەهـ نینن؟ (دۆر یان گەر)

ئەگەر فرەهـ فرەهی بیت پا پان دبیتە چێ؟ (پانی)

ئەم هەمی یێ ل هیڤیا ئانەهـا خودێ مەزن 

٣٠-٧-٢٠٢٠ – دهوک – ئەحمەد عەلی

ڤەگوهاستن دزمانیدا: الأبدال في اللغة: Substitution

دانانا پیتەکی یان پتر ل شوینا ئێکێ دی دئاخڤتنێدا

ئەڤە دکەڤتە دشوپا زمانیدا نا کەڤتە لایێ لێکدانا پەیڤێ ڤە

قولوپاندن وگوهارتن

ئەڤ دیاروکە یا هەی دزمانێ کوردی دا ل کەڤن وحەتا نهو ویا مشەیە ل سەر زمانێ خەلکێ مە ئەوژی ژبەر هندەک رەفتارێت راگرتنێ یان نە ئەشکراکرنێ ژلایێ پەیڤەری دا نەکەتە جهێ شەرمێ ل بەر بەرانبەرێ یان ژی ژبەر چەند ئەگەرێت دی. ئەڤە یا سروشتی یە ژرەخێ ئاخڤتنێ ڤە بەلێ ئەڤە خۆ دکێشیتە سەر رێنوسێ ڤە ل دەمی نڤێسینێ وچ جوداهیێ نا ئێخنە ڤێ چەندێ وڤێجا ئەو نڤێسین ئاکنجی دبیت ل سەر ئەزمان و ب تایبەت دنڤێسینێ دا وئەو رەنگێت پەیڤان ب رەنگەکێ سەلەمی دهێتە موکمکرن دناڤ رێزێت زمانیدا. بو نمونە ئەڤە چەند پەیڤن:

١- پیت ل جهێ پیتێ دئاخڤتنێدا

بنام: بن مام

پسمام: پشت مام

حشک: هشک

خارزا شوینا خال زا

دەسریڤەدان شوینا دەست درێڤا ڤەدان

زمزتان: زڤستان

ژرمام شوینا ژنمام

ژەر: ژەهر

شمتڕک شوینا شین تڕک

ئەور : عەور

٢- پەیڤ ل جهێ پەیڤی

بو نمونە ئەڤە کومەکا پەیڤانە

پیچکر – خرابکر: ژکچینیێ ئێخست

تڕ – دەنگ

تۆرە – دەهمەن

تێنان – نڤین

جەنابە – سەرشێشتن

چچک – مەم: مەمک: بەر سینگ

درەو – فیراندن

دزی: گەندەلی

ریتن: دەستنڤێژ

ریسکرن: جلبەرکرن: تازیکرن

رێڤ – موی

رەڤاندن – دیڤکەتن

ژنا بابێ: ژنباب

ژنا من : بچیکێت من

سەردابرن: خاپاندن

سەرکیربرین: سونەتکرن

فس: با - کویرهـ

قوز – پان: شێلم: توتک: کوتلک: مەتال

قوین- خەلەک: جوجوک: کولەک: بلیل: پۆز: رویتک

کیر- پد: ملخ: قازوخ: شەقلە: دەسکێ جوهنی: کورەمار

گر – ئاگر

گون: رتڵ : حەویجە

گوی – پیساتی

مێرێ دایێ: زرباب

٢٣-٩-٢٠٢٠ دهوک – ئەحمەد عەلی