رەگەز دزمانیدا

 رەگەزی چەند گیانەوەران

رەگەز دزمانیدا: توخم: جندەر: ژنس: جنس: gender

ڕەگەزی نێر: نەڕ، نێر، نێرینه، نێرەوەز

ڕەگەزی مێ: مێ، مێیینه، مێچکه، ما، دێڵ

نێر ومێ دزمانێ کوردیدا:

دزمانێ کوردیدا ئەڤ بابەتە زۆرێ ئاشکرایە ژگەلەک زمانێت زندیدا ل جیهانی. چ دئاخڤتنێدا یان دنڤێسینێ دا نەبویە جهێ گومانێ ب چ رەنگا. پەیڤا ناڤێ کت یا بێ زێدەهی یە، یا کوم، ڤان دو پیتا وەک پاشگر (ان) دکەڤنە پشت بەیڤا ناڤ، ئو ئەڤە ل سەرگیانەوەران وبالند ومروڤان دهێن پێگڤە بێ جێواز. 

بو مروڤان : بو نمونە:

کت : کچ – کور ، دایک – باب -  ژن – مێر- مەت – مام ، باپیر – داپیر

کوم: کچان – کوران ، دایکان – بابان- ژنان – مێران ، مەتان – مامان ، باپیران – داپیران

بو گیانەوران وبالندان: بو نمونە:

کت: ماهین – هەسپ ، مریشک – دیکل ، دهڵ – صەک ، چێڵ – گای

کوم: ماهینان – هەسپان ، مریشکان – دیکلان ، دهڵان – صەکان ، چێڵان – گایان

ئەڤە چەند ناڤێت دینە ل سەر مروڤان: ( دش- تی ، بیک - زاڤا ، خەسی – خەزیر ، بێریڤان – شڤان)

ئەڤە چەند ناڤێت گیانەوران :( میهە – بەران ، بزن – نێری ، وەردەک – بەت )

  هندەک جاران پەیڤا (مێ ) ئەم دکارهێنن بو ڤێ چەندێ بەس دگەڵ یێ مێ وەک:

( کەر – مێکەر(ماکەر) ، گا – مێگا یان مێگانە )

زور جارا ئەڤ جودابین نینە دناڤ بەرا نێرومێدا، ڤێجا پەیڤا ناڤ د‌هیتە بکارهینان بو هەردو جوینا بگشتی وەک: ( سەیدا، نوژدار، جوتیار، شوفێر، نانپێژ، پارێزەر، رێڤەبەر، دەرگەهڤان) ل ڤێرێ بو پتر زانینێ مروڤ دشێت بێژیت: نوژدارێ ژن یان زەلام) یان دادوەرێ زەلام یان ژن.

دگەڵ گیانەور وبالندادا ئەڤە یا جێوازە ئەم پەیڤێت ( نێر و مێ ) ب کار دهینن بو راکرنا گومانێ دناڤ بەرا واندا.( رویڤیێ نێر – رویڤیێ مێ ، کەوێ نێر – کەوێ مێ یان مێکەوک ، هرچا نێر- هرچا مێ، کوترا نێر- کوترا مێ، قازا نێر- قازا مێ ، پشیکا نێر- پشیکا مێ، تاژیێ نێر- تاژیا مێ ، تویریا نێر ، تویریا مێ ، پەز کیڤیێ نێر، پەز کیڤی مێ ).

دگەلەک جاراندا ئەڤ جێوازیا ژوری ناهێت نە دگەڵ مروڤان ئو نە دگەڵ گیانەوەر وبالندا، جهێ پێدڤیێ نینە بو دیارکرنا ڤێ چەندێ چنکێ نە هندا گرنگە بو پێزانینێ وەک: ( بچیک، زاروک، یار، هەڤال، دوژمن، رەزڤان، هەلبەستڤان، نڤێسەر، پەیامنێر، وەرگێر، مێژوڤان، بەرپرس، دروارکەر، مەلەڤان، راهێنەر، پزیژک، دادوەر، دارتراش، گورگ، بەراز، شێر، چەکچەکیلە، ئەلهو، قولنگ، کوند، باز، دەوار، کەوال، پور، ژژی ...).

ل دویماهیێ ئەم دشێین بێژن کو زمانێ مە یێ کوردی ب رەسەنیەکا جوان ئو ب رەوانیەکا بێ نهین، بەرز وبلندیەکا تازە یا دایە ڤێ چەندێ، ئو تێدا یا ئاشکراکری کو چ گومان نەکەڤتە بەرێ چ لایاڤە ل دەمێ ئاخڤتن وگوتنا روژانەدا. ئو ئەڤە دبیتە جهێ رێزگرتنێ بو لایێ زمانێ مە یێ خو گرتی وپر ژ پێژ وپەیڤان یێت رەسەن ورەوان.

ئەڤە چەند ئاژەلن وتەیر وتەوالن وبالندنە وجاندار وژیندار وحەیوانەتن

مرۆڤ:

نێر: کوڕ، خۆرت ، پیاو

مێ: کچ، کەنیشک، کیژ، کناچێ، کەنیله، دۆت، ژن

بچیک: زاروک، بەچکه: تفال، منداڵ، ڕۆڵه

دەنگ:ئاخڤتن، قسه، وته، پەیڤین، سوحبەت، گالین

هەسپ: ئەسپ

نێر: هەسپ، ئەسپ

مێ: ماهین، ماین

ساڤای گیانداریان بێچوو: جوانی، جوانوو، جانوو

دەنگ: حیرحیر، حیلاندن

کەر: گوهدرێژ، گوێدرێژ

نێر: نێرەکەر

مێ: مێکەر، ماکەر

بێچوو: جەحشک، جاشک، هۆڵیکەر، جاشەکەر

بێچووی تازەزاو و ساوا: جاشوولکه

دەنگ: زرین، زەڕڕاندن، سەڕاندن

سەگ : سە

نێر: گەمبول، گۆڵ؛ گۆڵەسەگ، گەماڵ

مێ: دێهل، دێڵەسەگ، دەڵەسەگ

بێچووی تازه له دایک بوو: کویچک، کوچو، گجووک، گوجیلە

بێچووی گەورەتر و چاوپشکووتوو: تووتک، تویلە، کورسوک

دەنگ: رەوین، عەوین، وەڕین، حەپین

پشیله: پشیک: پشێ، کتک

نێر: گیڤر، گورپه

مێ: پشیله، پشی، پسیک

بەچکه: پشپشوک، بێچووپشیله، بەچکەپشی

دەنگ: نەوین، نەو نەو، مەوین، میاواندن بو یێ نێر: میر میر

مانگا : گا

نێر: گا، چێل، کەڵەگا

مێ: مێگا، مانگا

بێچوو: گولک، گوێلک، گوێرەکه

 بێچووی گەورەتری نێر: جوانەگا

 بێچووی گەورەتری مێ: نێنگوون، نوون

 مانگای که نازێ یان ئاوس نەبووه: ئەستێور، قسر

 مانگای که به سەختی شیر دەدا: چڕدۆ

 دەنگ: عۆرعۆر، قوراندن، قورین، هۆڕاندن، قۆڕە

 گامێش

نێر: کەڵ

مێ: گامێش

بێچوو: پاڵاغ

له پاڵاغ گەورەتر: قاچاغ

پاڵاغی مێی گەورەتر: هێوەره

پاڵاغی نێری گەورەتر: کەڵیچه

گامێشێ که نازێ یان ئاوس نەبووه: ئەستێور، قسر

گامێشێ که به سەختی شیر دەدا: چڕدۆ

دەنگ: حۆقاندن، قۆڕاندن

مەڕ، پەز: تەرش

نێر: بەران

مێ: میهە، مەڕ، پەز

بێچوو: بەرخ، کۆرپە

بەرخی گەورەتر: کاڤر، کاوڕ

بەرخی مێی له کاوڕ گەورەتر: شەک

کاوڕی مێی له شەک گەورەتر: شەک مەڕ

دەنگ: قارین، کاڕاندن، قاڕاندن، قاڕەقاڕ

بزن

نێر: نێری، خرت

مێ: بزنەمێ، بزن

بێچوو: کاریله، کاژیله

بێچووی کەمێک گەورەتر: گیسک

بێچووی گەورەتر له گیسک: کوێستیر

دەنگ: مەعێن، کاڕاندن، باعەباع

بەراز: خنزیر، خوو، خیو

نێر: بڕڕەک، یەکانه، ئێکانە

مێ: مالۆس

بێچوو: کودیک، کوودەڵه

دەنگ: فیشقاندن

هرچ:  ورچ

نێر: گۆڵەورچ

مێ: دێهلەهرچ، دێڵەورچ

بێچوو: بێوەڵه

دەنگ: گوڕاندن، بۆڵاندن، بۆڵەبۆڵ

گورگ: گور: گورگوری، ورگ، وەرەگ، ڤەرەگ

نێر: نێرەگورگ

مێ: مێگورگ، دێهلە گورگ

تێشک: کویچک

دەنگ: لوراندن، دەلورین

کێڤریشک: کەرۆشک ، کەورێشک

نێر: نێرەکەروێشک

مێ: مێیه

بێچوو: خڕنک، خڕنەق

دەنگ: زیقاندن

مریشک: مامر، مر

نێر: دیکل، کەڵەباب، کەڵەشێر

مێ: مریشک : مامر

بێچوو: چویچک، جووچکه، جووجەڵه

جووچکەی گەورەتر: باڕۆکه، واڕۆک

دەنگ: بو مریشکێ قدقد، قدین، قدقدیشک وبودیکلی قیقە قیق، قیڕاندن، قرتاندن، گاڕە

هێلکەی کە دەینێنە ژێری بۆ جووجەڵە هەڵهێنان: ماڕکە

مامرێک کە لەسەر هێلکەی ماڕکە خەوتووە: کورک، کڕ، وەکڕ

مراوی

نێر: سۆنه

مێ: بۆره

بێچوو: جووچکه

دەنگ: قاڕاندن

کەو: ژەرەژ

نێر: بەق، نێرەکەو، هەکە

مێ: مێکەوک، کەوک، چێڵی، ماکەو

جووچکه: کەوباڕ

دەنگ: قەبین، قاسپه

قەل

نێر: نێرەقەل، خەرتەقەل

مێ: مێیەقەل

بێچوو: جووچکەقەل

دەنگ: قرقر

٢٩-٩-٢٠٢٠ – دهوک – ئەحمەد عەلی

دەنگێت گیانەوران وبالندان

دەنگ دجودانە ژئێک ودو دبیت دوو دەنگ نە وەک ئێکبن چ ژلایێ رەگەزێ ڤە یان ژجوری ڤە، هندەک دەنگ دخوشن وهندەک دبنە جهێ نەخوشیێ ونەرازیبونا خەلکەکی، هندەک ترسێ پەیدادکەن وهندەک کەیف وکەنیێ، وهندەک دەنگ دبنە جهێ سود وقازابجی ل نک خودانان.

ب رێکا دەنگی پەیوەندی وپێکنیاسین نیزیکی چێدبیت دناڤ بەرا مروڤاندا، هەر وەسا بەر وڤاژی ئەڤە ژی دکێشیتە ب سەر گیانەوران وبالندان ڤە حەتا رادەکێ چنکی دەنگ ل نک وان زمانێ وانە بو ئاشکراکرنا زۆر تشتان بو بەرانبەری وەک: دەنگی دکەن بو ئاگاهداریێ دەما ب ترس ولەرزێ  دحەسیێن، بو دەست نیشانکرنا جهێ خارنێ ل کیرێ یە، بو ترساندنا هندەک گیانەورێت بیانی ل رەخ ودوران، بو ب دەست ڤەئینانا شوین وجهان، بو داخازێ وگازیکرنێ، ل دەمێ ئێش وئازاران ل نک وان پەیدادبن، ل دەستپێکا هێرشا نیچیرێ، بو حەزا چونە نک ئێک ودو ل دەمێ پەرینێ، بو داخازا هاریکاریێ ویارمەتیێ، دیارکرنا ئاوازان، بو پێزانینا زاروکان ب هاتنا دەیکێ وظەند مەبەستێت دی.

دزمانێ کوردیدا دەنگێ ڤان گیانەوران وبالندان جهێ خۆ یێ تایبەتێ کری بو هەرجوینەکی ژوان گیانەوران وبالندان دەنگەک یان پتر یێت داینێ دا کو ژێک ڤاڤێرکەن ژیێت دی. زۆربەی وان دەنگان یێ دهاتن ژبهیستنا وی خەلکی بو وان رەنگە دەنگان. ئەو دەنگ ژدو پیتان ووێڤە نە ودبیت ژدەڤەرەکێ بو یا دی دژێک جودابن. ل ژێری ل دیف زانینا خۆ من دەنگ دگەل ژەنینا پەیڤێ دزمانیدا یێ نڤێسی ودگەل رستەکا رێزمانی بو رونکرنێ.

دەنگ ورست:

١- بڤ: بڤێن: بو ستێنگ وزرکێتکا

ئەگەر ستێنگ وزرکێتکی کرە بڤ بزانە پشتی بڤێنێ دێ ب تەڤە دەن

٢- بۆل: بۆلین: بۆلاندن: قەهـ: قەهێن: بو هرچێ

هرچێ نێر بۆل بۆلکر یێ مێ ژی وەکی وی کر

٣- بەع: بەعێن بۆ بزنان

دەما تە دیت بزنێ کرە بەع ئەو بەعێن یا برسێ یە

٤- حۆق: حوقین: حۆقاندن: بو گامێشی

دەنگێ حۆقا گامێشی یێ بلندە دەما دبیتە حۆقینا هەمیان پترتر لێ دهێت

٥- حیر: حیرین: حیلاندن:  بو ھەسپ وماھینا

گاڤا ھەسپ وماھینا ل دەف ئێک دگرێدەن دبتە حیر وحیرینا وان

٦- رەو: رەوین: بۆ سە وکۆچکان

سەیو نە بینە ونە رەوە بەس دێ رەوین ب تە دمینیت

٧- زڕ: زڕین: بو کەری

کەر زڕی وب زڕینا وی کەرێت دی لێ ڤەگێرا

٨- زیق: زیقین: زیقاندن: بو کێڤریشکێ

زیق وزیقینا کێڤریشکان یا دهێت ناڤ دەخلی

٩- شهـ : شهێن: بو پلنگی

شها پلنگی یا ب ترسە دەما خڕ پێگڤە دشهێن

١٠- شەهـ: شەهین: بو ماهین وهەسپان

ئەگەر ماهین شەهی هەسپ ژی دگەل وان دشەهین

١١- عۆر: عۆرین: عوراندن: بو چێلان

من گوهـ لیبو عۆر وعورینا چێلانە ل سەر رویباری

١٢- عەو: عەوین: بۆ سەیا ودهلان

عویز: عیزێن: بو کویچکێت سان

١٣- عویز وعیزێنا ڤان کویچکێت سانە ل بەر دەری

سە درەون وکاروانچی گوهی نا دەنە رەوینا وان

١٤- فێشق: فشقین: فیشقاندن: بو بەرازی

تە گوهـ لێ هەیە ئەو بەراز هە چەند فێشق وفشقین دکەت

١٥- قار: قارین: قاڕاندن: بو پەزی و تەرشی

ئەگەر پەزەکێ کرە قار خڕقارینێ ددەنە ب دیف ڤە

١٦- قدقد: قدین: قدیشک: بو مریشکێ

قدقد وقدینا مریشکی هنگێ بەتال دبیت دەما دچیتە لیسی

١٧- قرقر: قرقرین: بو قەلێ

قرقرا قەلە ل هنداڤ مە ئەز دبێژم ئەڤ قرقرین دێ کێشیت

١٨- قۆر: قورین: قوراندن: بۆ گا وگاڕەشان

ئەو چیە هو قۆرقۆرین کەتە وان گا وگاڕەشان

١٩- قیق: قیقین: قیڕاندن: بو دیکلی

چ دیکلەکی کرە قیق یان قیقین ژێ هات دبتە قدقدا مریشکان

٢٠- قەب: قەبین: بۆ کەوان

دەما کەوەکی قەب خاست دبیتە قەبینا کەوێت دێ نزاران

٢١- کویف: کویفین: بو ماران

کویف کیفینا ماری یە دبن وی بەری ڤە

٢٢- لویر: لویرین: لویراندن: بۆ گۆرگ وتویریان

گورگ وتویری ژبرسادا دلویرن

٢٣- ماع: مەع: ماعێن: بو بزنێ

نە دیوانا ژنان ونە مەعێنا بزنان

٢٤- مەو: مەوین: نەو: نەوین: بو کتک وپشیکا

گاڤا پشیکێ کرە نەو یان مەو ئەو نەوینە یا برسێ یە

٢٥- نڕ: نڕین: بو شێران

چەند نڕ ونڕین ژڤی شێری دەردکەڤیت

٢٦- هێر: ھێرین: بو کارک

دەما وی کارک داکرنن کوتانێ چەند هێر وهێرین ژێ هات

٢٧- واق: واقین: بو ڕویڤیان

واق وواقینا ڕویڤیان دناڤ دەحلیدا

٢٨- ویت: ویتێن: بو چویچکا

ویت وویتانا چویچکانا ل سەر تێلێ

٢٩- وەق: وەقین: بو بەقان

ئەگەر بەق نەکەت وەق دێ پەقیت

١٩-٧-٢٠٢١ – دهوک – ئەحمەد عەلی

 رەگەز ودەنگێت گیانەوەران.pdf