بێژێت دوپیت

 بێژێت دوپیت دزمانیدا

پێش گوتن

        ئەگەر زۆر لێکولەرێت زمانی عەربی دبێژن کو بنیاتێ پەیڤێت سێ پیت پلا بلنتر یا هەی دناڤ زمانیدا، بەلێ بەر وڤاژی، چەند ڤەکولەرێت دهەین کو دبینن بنیات وبنوکا زمانێ عەربی دزڤریت ودڤەگێریت بنک جوت پیتانڤە ب کەرتەکرنا وێ رای وبیردۆزێ یا شروڤەدکەت ودبێژیت کو نوی دەرکەڤتنا زمانێت مروڤانەتیێ ئەون یێت لێبوکی کری دگەل دەنگێت سروشتێ. ئەو ل ڤێ بیر وباوەرێنە کو پەیڤ وبێژە یێ دهاتینە لێگدان ژدو دەنگان یێ ئێکێ لڤوکە ئو یێ دووێ یێ راوستیایە ئانکو یێ سەکنی یە کو دبێژنێ بڕگێ دنگدارێ کۆرتێ گرتی، ئو پشتی هنگێ ل سەر هاتیە زێدەکرن پیتەک یان پترل پێشیا پەیڤێ یان ل نیڤەکێ یان ل پاشیێ. ڤێجا ئەڤ پیتا ل سەر زێدەبوی وات ورامانا پتردکەن ل سەر واتا کەڤنا خوسەر وسەربخو. رەهو ریشالێت ڤان بنوکان یێ دهاتن ژکێم پەیڤێت گرێداین بدەنگێت سروشتی یێت دو پیت ل دەستپێکا ئاخڤتنێ د رێبازا ژیانێدا. لڤێرێ ژی زمانێ کوردی نە یێ دویرە ژڤان رەنگا زمانان دڤێ قویناغ  ورێبازێدا ل سەر ڤێ چەندا من دیار وبەرچاڤکری ل پێشیێ. بارا پتر یێ ل سەر ڤێ بیر وباوەرێنە کو زمان یێ هاتیە بەرهەڤکرن ب چاڤلێکرنا دەنگێت سروشتی وەک: دەنگێ گیانەوەر وبالندان، ئو ئەوێت دچێدبن ل رەخ ودورێت وی ژژێهاتیێت سروستێ:  وەک دەنگێ بای، بوڵبولا، عەوران، شریقێنا بریسیان، خرێنا ئاڤێ، زرینا دەواران، ئاوازێت تەیر وبالندان، ئو چەند دەنگێت دی. ئو ئەوێت وان پێ هەستکرن دەما گەش ورونی ب وان هەلویست دخو دکرن یان ل سەر وان کارێت کرن ئەوێت ئەڤ رەنگە دەنگ ل نک وان کاران ل دەف وان پەیدادبون وگوهلێدبون.

  هندەک زانستێت زمانان دبینن کو بنوکا پەیڤێ ( بنگەها وان پەیڤان) ل دەستپێکێ یا دوپیت بو. ڤێجا ئەو چ سەدەم وئەگەرن یا ڤان زمانزانان پێکرین دا کو ببیتە بنوک وبنگەهێ ئاخڤتنێ بنێرە ڤان خالێت ژیری:

١- دبێژن زمان یێ هاتیە وەرگرتن ژپیستنا دەنگەکی یان وەک سالوخەتێ وی ژدوپیتان: (پیتا دستتپێک یا لڤوکە ئو یا دی یا راوستیایە) وەک:

هژ، نز، بق، فش، حر، پس، زچ

٢- پشتی دەمەکی ئەو پەیڤا دوپیت بەرەف زێدە چونێ ڤە چو، ڤێجا بونە دوپەیڤ وەک: حم بو (حم حم ) ئو زچ بو (زچ زچ) قڕ بویە (قڕ قڕ).

٣- چێبونا زمانی دەمەکێ درێژێ کێشای حەتا گەهشتیە وێ راد وپلا کو بشێت پەیڤێت سێ پیت بەرئێکڤە بینیت وخوجهکەت دناڤ زمانیدا بشێوکێ دیار ورەوان ئو بهێتە زانین ب رەنگەکێ جێواز. ب ڤان رێک ورەنگا پەیڤا خو یا ڤەدای:

زێدەکرنا پیتا دەستپێک: رم بویە گرم، رق بویە شرق، هژ بویە رهژ

دانان وحەشاندنا پیتەکی دناڤ بەرا پەیڤا دوپیت: ئەو پەیڤا دوپیت دبیتە سێ پیت وەک"

حڕ بویە حیڕ، چڕ بویە چیڕ، زچ بویە زیچ، فش بویە فیش

پێڤەنانا پیتەکی یان دووان ل دویماهیا پەیڤێت دوپیت وەک:

پس بویە پست، کش بویە کشە، نز بویە نزتن یان نزین، قڕ بویە قڕین

   ژڤەرێژا ئەڤا ژۆری بەرچاڤ بوی بو مە سەر زمانێ مە وزمانێت بیانی، زۆربەی زمانێت جیهانێ دهەڤبەشن دڤێ ئێکێدا، ئەو زمان یێت شیاین بو خو پەیڤا زێدەکەن وڤەژنکەن ب گەلەک تەرز ورەنگان. ئو ئەڤێت ژێری نمونەنە بو ڤێ چەندا مە گوتی ل ڤێ تێبینێ ودیفچونێ:

١٢-٢٠٢٠١٨ -دهوک – ئەحمەد عەلی حەسەن

 جۆرێت پەیڤان

    دزمانێ کوردیدا مە چەند جۆرێت پەیڤان یێت دهەین: پەیڤێت سادە ئانکو خۆری، پەیڤێت دارژتی، ئو پەیڤێت لێکدای، ئو ئەڤا دویماهیکێ دکڤتە دبن چەند جوینان.

پەیڤا سادە یان خۆری:

    پەیڤا سادە یا خۆری ئەو پەیڤە یا دهێت ب رەنگەکێ سەربخو ب چڤە نەیا گرێدایە وواتا خو یا خومالا هەی دناڤ فەرهەنگا زمانیدا.

نمونە: ( دەڤ، کچک، بەراز، دار، هێز، جوان، خانی، کەو، نان، زک، مام، بەژن)

رست وهەڤوک:

من کەوەک گرت

ئەو یێ ب ژنە

وی کچا خو دا شوی

من دارەک چاند

خو ب هێز بێخ

وێ ژنەکا جوان یا هەی

پەیڤا دارژتی یا ڤەژاندی: پەیڤا دارژتی یا بەر هەڤە بو ستاندنا: پێشگری، پاشگری وناڤگری ل بەرخو ول دیف خو ئو ل ناڤ خو. ب ڤێ چەندێ پەیڤێت فەرهەنگێ پتر مشە دبن وبەرف زێدەبونێ دبن هەر دەم دناڤ شوپا زمانیدا.

نمونە: ( پێشگر:ئەڤرۆ، بەردەڤ، دابەر، بنچون، بێسەر، هەڤژین، راگرت)

 پاشگر: درەوکەر، جانتر، کەڤتن، کەڤنار، بەردان، لڤاند، رێنجبەر، نێچیرڤان)

 ناڤگر: ( نیڤە نیڤ، راستو راست، بەرامبەر

رست وهەڤوک:

ئەو یێ بەدەڤێ منێ راوستیای

وی گەلەکا خو راگرتی

برایێ مروڤەکێ بێسەرە

ئەو یێ دکەڤتن سەر لەپێت خو

کچا وی هاتە بەردان

وی کاەێ خو هێلا نیڤەنیڤ

پەیڤا لێکدای: یا پێکهاتیە ژ دوو پەیڤان یان پتر وپێگڤە هاتینە ڤەبستن وپەیڤەکا نوی ژێ چێبوی وهاتیە وەرگرتن، یا جودایە ژواتا خو ژوان پەیڤێت سەرەکی. زۆر جاران هەردو پەیڤ دمینن بێ گوهورین ب کەڤغتە تێدا ل دەمێ لێکدانێ، دبیت گوهورین وڤەگهواستن ب کەڤیتە پەیڤەکێ یان هەردوکان یا دویر ژوان ئەوێت سەرەکی بەری لێکدانێ.

نمونە:

1-  بێ گوهورینا چ پەیڤان وەک: (داپیر، تولڤەکر، دویربین، چایدانک، بازدەبەر، نانخۆر، کونمشک، قەلەرەشک، کچمەت، رێگر)

2- گوهورین دکەڤتە بەس پەیڤا ئێکێ وەک: ( خەنجەر،خویندەر- چالەپک،چارلەپک – لێبوک، لێڤوک- پسمام، پشتمام- باپیر، بابپیر- دەسشو، دەستشو)

3- گوهورین دکەڤتە پەیڤا دووێ وەک: ( شەڤگێر، شەڤگەرە - دەنگوباس، دەنگوبەحس- دەمژمێر، دەمهژمێر-گوهپان، گوهپەحن - بارزین، بارێژن-  دەراڤ، دەرئاڤ )

4- گوهورین دکەڤتە هەردو پەیڤان وەک: ( هەڤسار، حەفک وسەر- کێڤژالە، کەڤتەچالە- پەهلەوان، پێلڤان- دستار، دەستدار)

5- زێدەکرنا چەند پیتان وەک:( ئیک ، کی، ئوک) ل دیف پەیڤا دیڤەلوکێدا:(چیپچپیک، رپرپیک،حنجحنجیک، پتپتیشکی، پاشپاشکی، رەڤرەڤوکی، لڤلڤوک، خالخالوک، کمکموک)

6- پێڤەنانا چەند پیتان سەر پەیڤا دوبارە یا دەستپێکێ وەک: ئا، ئان، ئە: ( لەزا لەز، رەڤا رەڤ، سەرانسەر، بەرانبەر، پرمە پرم، چرەچر، پستە پست )

     چێدبیت پەیڤێت لێکدای بهێن ژگەلەک پەشێت ئاخڤتنێ چ ( ناڤ ناڤ، ناڤ وکار، کار وناڤ، هەڤالناڤ وکار هتد...) 

رست وهەڤوک:

کونمشک لێ بونە قەیسەری

سڤکا دایێ داپیرە

ئەو زاروک یێ ل سەر چالەپکا دچیت

من سێ پسمامێت دهەین

چەندە دەمژمێر؟

دەیکا وی بارزینێ خو بەرزەکر

کەری هەڤسارێ خو قەتاند

ما خو نە تو پەهلەوانێ سەر رستێی

ئەڤ بچیکە هندێ لڤلڤوکە

تو چەند کچەکا پتپتیشکی

ئەڤە چ پرمەپمە دکەی

دڤێت ئەو کەسە ب هێتە بەرانبەرێ من

١٩-٨-٢٠١٨ دهوک ئەحمەد عەلی حەسەن