بنگەهێت رێزمانێ   

بنگەهێت رێزمانێ   

ناڤدێر- نام – الإسم noun -    

هندی ناڤدێرە گرنگترین فورما رێزمانییە دناڤ زمانیدا، هەر وەسا دبیتە کناری گرنگ درستێدا، دهێت وەک: کت، کۆم، نێر یان مێ، نەناس ونەناسکری وناڤدێری بجکولە.  

ناڤدێر جهێ خۆ دکەت درستیدا ب گەلەک رەوشێت رێزمانی دهێت وەک: دەستپیک یان خەبردان، برەسەر یان برەسەرەک، ناڤدێرێ برەسەر یان جێهگرێ وی، هەڤالناڤ ئانکو رەنگدێر، زێدەر، ناڤێ داجەک، گازیکرن یان بانگدان وناڤدێری هژمارتنێ.

هەر وەسا ب هاریکاریا زانینا ئالاڤێت پرسێ، داچەکان، پیتێت گازیکنێ، ئیشارەتی، ئوناڤێت گەهانۆک ب ساناهی دکەڤیت بو زانینا ناڤدێری.

ناڤدیر وەک لێکدان وپێکهاتن دبنە دوو جوینێت سەرەکی:

١- ناڤدێرێ سادە: ئێک پەیڤە یان بێژەیە ناهێتە پارچەکرن وەک:

باب - پدر - أب

خویشک - خواهر - أخت

دەیک - مادر - أم

کچ – دختر- ابنة

کور - پسر -  ولد

گول - گل -  وردة

٢- ناڤدێری لێکدای: یێ پێکهاتییە ژ دوو بێژان بئێک هەڤواتە دا ببیتە ناڤدێرەکێ نوی وەک:

بیستان - پوستان - بستان

تەختەخەو - تختخواب - سرير  

دەپەرەش - تختەسياه – سبورة

دەرمانخانە - اجزاخانه - صيدلية

گولستان - گلستان - حديقة

ژلایێ بنۆکا زمانی ڤە ناڤدێر دبیتە دوو پارچە:

١- حشکەناڤ: نەهاتیە پەشین ژچ بێژێت دی چنکی پەیڤەکا رەسەنە دزمانیدا وەک:

پشیک - گربه – قطة

سە - سگ - كلب

کەر - خر - حمار

کەڤر – سنگ - صخرة

گوند – روستا - قرية

نامە - نامه – رسالة

٢- ناڤدێرێ پەشاندی: ژێهاتنا ناڤی ژسەرکانیێ یان ژ لایەکێ دی وەک:

ڕەقیی - سختی - الصلابة  

زانست - دانش - علم  

کار - كار - عمل  

گوهدێر - شنونده - المستمع  

گەرمی – گرما - الحرارة

مێرینی - مردى - الرجولة  

هندەک زانیارێت زمانی ڤاڤێرەکا دی ددەنە ڤێ چەندێ ب ڤی رەنگێ دابەشکرنێ:

ئێکەم: ناڤدێرێ تایبەتمەند: دانایە بو کەسەکێ ب تایبەت نێر یان مێبیت وەک:

( عەلی، کەریم، سادق، بەهجەت، مەریەم – خانزاد، مسریخان، حەلیما...)

دووەم: ناڤدێری گشت: ئەڤە ژی چەند چوینن:

١- ناڤدێرێ واتەیی: مەعنا تشتەکی دیاردکەت یێ کو نە هێتە گرتن ومروڤ پێ ناحەسیێت دراستیێدا ل بەرچاڤ وەک: 

تاری - ورشتى - ظلام

چاکی - فضيله - فضيلة

زانین - دانش  - علم

وێران - شجاعت - شجاعة

ئاخڤتن - سخن - كلام

٢- ناڤدێرێ پێحەسین: ناڤێ وی تشتی یە یێ کو مروڤ هەستێ پێ دکەت وجهەکێ ڤالا وتایبەت تژیدکەت وەک:

ئاڤ - آب -  ماء

پەرتۆک – كتاب - کتاب

دار - جوب  - خشب

زێر - زر - ذهب

زەڤی - زمين - ارض

نان - نان  -  خبز

٣- ناڤدێرێ ب گیان: هەر ئێکێ زیندی بیت چ مروڤ یان گیانەوەر یان وەکهەڤ وەک:

پشیک – گربه -  قطة

ژن - زن  - امراة

گا - گاو - بقرة

مێرک - مرد - رجل

مەت – عمە - عمة

وەردەک – اردک – بطة

٤- ناڤدێرێ بێ گیان: تشتێ بێ رح وجان وەک:

باژێر - شهر - مدينة

ریبار - رود  - نهر

سێڤ - سیب - تفاحة

گولچیسک - گۆرجک - کلیة

گوند - ده  -  قرية

رەووشیت ناڤدێری:

١- بچیکرن: هەر ئەو ناڤە بەلێ ب رەنگەکێ بچیکتر بزێدەکرنا چەند پیتان وەک:

ژنک، ماروک، گەرمشک، زرجونە، کەرولە، ترسونەک، پیچو

 ٢- نسبەتکرن یان هاژوتن: زیدەکرنا پاشگرێ (ی) ل ناڤان ب تایبەت بو جهان و ناسناڤان وەک:

 دهوکی، گەرماڤی، کاتولی، مزیری، ئامێدی، عیراقی، باژێری، گوندی، سندی

ناڤدێرێ کۆم: کۆمکرنا ناڤان دزمانی کوردیدا:

نیشانا کۆمکرنێ زێدەکرنا پاشگری (ان) ل سەر هەمی رەنگێت ناڤان بێ جوداهی. بەلێ جهی داخێیە زۆربەی نڤێسەران پیتا (ن) ژێ دبرن دنێڤیسینێدا.

مێر مێران - مرد مردان -  رجل رجال

کچ کجان – دختر دختران - بنت بنات

شێر شێران - شير شيران -  اسد اسود

رەگەزێ ناڤدێری:

ناڤدێر دکوردیدا دبنە سێ بەشن ژلایێ رەگەزی ڤە: نێر – مێ - نەلایەن

ناڤدێرێ نێر و مێ دزمانێ کوردیدا:

یەکەم: ناڤدێرێ نێر:

 ئەو ناڤە یێ کو بکاردهێت بو رەگەزێ نێر چ مروڤ، گیانەوەر، زینداوەر وکردارا وان وەک:  مێر، باپیر، خەزیر، باب، کۆر، زاڤا، خال، مام، برا، خزم، پسمام

گا، کەر، دیکل، سە، بەران، نێری

نانپێژ، سەرتراش، جوتیار، پالە، ئاسنگەر

بەشیت ناڤدێری نێر: دوو رەنگن: درست ومەجازی

ناڤدێری راست ودرست ئەوە یێ ب تایبەتی رەگەزی وی زیندی دیاردکەت وەک:

کورمام، شڤان، هەسپ، تی، باب، برا، بنام

یی مەجازی ئەون دهێنە پێناسین ب کارئینانا هندەک نیشانێت نیری درستێدا وپێژاندا، بەلێ  دراستیێدا نا کێشتە ب سەر رەگەزێ نێری ڤە ئانکو سالوخێت نیرێ درست ل سەر ناهێنە چەسپاندن ب ج رەنگان وەک.

بڤر، خانی، چەم، چییا، دەڤ، جەرک، بەر، جوهال، وەریس، چقل، دەر، کراس

دووەم: ناڤدێرێ مێ

 ئەو ناڤە یێ کو بکاردهێت بو رەگەزێ مێ چ مروڤ، گیانەوەر، زینداوەر وکردارا وان وەک:

دەیک، داپیر، دش، بیک، خانم، کچمام، خویشک، خاتین، کچ، دوتمام، خەسی

چێل، ماکەر، دێهل، مریشک، بزن

بیریڤان، تەڤنرێس، دادۆک، جلشو، پشتیکێش

بەشیت ناڤدێری مێ: دوو رەنگن: درست ومەجازی

ناڤدێری راست ودرست ئەوە یێ ب تایبەتی رەگەزی وی زیندی دیاردکەت وەک:

کچمام، بێری، ماهین، دش، دەیک، خویشک، مەت، ژنک، چیل، بزن

یی مەجازی ئەون دهێنە پێناسین ب کارئینانا هندەک نیشانێت مێیی درستێدا وپێژاندا، بەلێ  دراستیێدا نا کێشتە ب سەر رەگەزێ مێیی ڤە ئانکو سالوخێت مێیی درست ل سەر ناهێنە چەسپاندن ب ج رەنگان وەک.

نان، داس، بەرک، کنف، تەشی، گوڤ، پر، مێزەر، تەقن، کولان

سێیەم: ناڤدیرێ نەلایەن دکوردیدا:

ئەو ناڤن یێ کو چێدبیت ب کاربینن بو هەردوکان چ نێربیت یان مێبیت وەک:

زارۆک، سەیدا، نوژدار، برازا، شوفێر، هەڤال، رێڤینگ

هندەک گیانەوەرێت دهەین رەگەز تێدا نەیا دیارە ب درستی ڤێجا چیدبیت ب کاربینن بو هەردوکان چ بو نێری یان بو مێ وەک:

مشک، قەشقلانک، چویچک، قاز، رەشوێلە، کەو، شێر

دەما خش وگومان ب کەڤیتی ئاخڤتنێ بو بەرامبەری پەیڤێت (نێر ومێ ) ب کاردهێت ج ل پێشیی یان ل پاشیێ وەک:

شێرێ نێر شێرێ مێ

کەوێ نێر مێکەو

نیرەکەر مێکەر یان ماکەر

هرچا نێر هرجا مێ

زێدەر: زێدەکرن: دانانسەر: الإضافة: Genitive

پالڤەدار: پالڤەدێر - المضاف والمضاف إليه

پالڤەدار: خستنەسەر:  مضاف - پالڤەدێر: پێڤەبەر: مضاف إليه

زێدەر پێکهاتیەکە ژدوو ناڤان هاتینە لێکدان پێگڤە، پەیڤا ئێکێ دبێژنێ (پالڤەدار) ویا دووێ یا دهێت ل دیفدا دبێژینێ (پالڤەدێر)، ڤێجا یا دەستپێکێ ئەم دئێخینە ل سەر یا پاشیێ ئانکو ئەڤ کارە دزمانیدا دبتە (خستنەسەر) ئێک ومە دانا ل سەر یا دی وئەڤە دهێتە زانین دزماندیدا ب هەڤواتا (زێدەکرن). مەبەست ژدانانا پەیڤ ل سەر پەیڤێ ئەوە زێدەکرنا هەڤواتان دفەرهنگا زمانیێدا ب هەر زمانەکی بیت ل جیهانێ.

دزمانێ کوردیدا ئەڤ زێدەکرن یا مشەیە وزۆرا بەربەلاڤە دئاخڤتنێدا ودنڤێسینێدا وئەم دشێین بێژن دوو جۆرن:

یەکەم: زێدەکرنا گشت: ئانکو دوو پەیڤان دناڤ زمانیدا ب دەینە دگەل ئێک وپێکڤەنین دبنە پالڤەدار: پالڤەدێر وئەڤ پاشگران ( ان، ا، ێ، ی، ە ) دهێنە ب کارئینان ل دەمێ کۆمێ، ل نێر ومێیێ وڤێجا چ ناڤ وناڤبن، یان ناڤ ورەنگدێربن، رەنگدێر دگەل ناڤی یان رەنگدێر دگەل رەنگدێری، چ کتبن یان کۆمبن بو نمونە:

١- ناڤ – ناڤ: بارێ تری، تێرا کایێ، بابێ کوران، جاڤێ سەری، نانا سێلێ، دارا گویزێ، پشتیێ داران، حەودا گولان، بانێ خانی، تەبەقا نانی، سەیێ مالێ، تەپا پێی، سویارێ هەسپی ...

٢- هەڤالناڤ - هەڤالناڤ: سۆرێ گەور، شینێ تاری، زەرێ پیتی، کەسکێ ڤەبی، رەقێ حشک، زراڤێ درێژ، پەتخیێ لاواز، سویرێ تیژ ...

٣- هەڤالناڤ - ناڤ: کورتە چیرۆک، دژە مروڤ، سوریا چاڤی، حشکیا مەژی، رەقیا نانی، نەرمیا گوتنێ، سویریا زادی، تێگەها بچیکی، پاقژیا دەستان ... دڤی تەرزیدا چ گوهورین ناکەڤیتە هەڤواتێ بەس موکمیێ ددەتە هەڤالناڤی ل سەر ناڤی ل دەستپێکێ.

بەلی بەروڤاژی هندەک جاران هەڤالناڤ دهێت ل پێشیا بەیڤا ناڤی ودبیتە پەیڤەکا لێکدای وپێکهاتی و واتەکا نوی ددەت یا جێواز دزمانیدا: بو نمونە:

(هەڤالناڤ – ناڤ)

پیرەمێر – پیر مێر – کال – دانگعەمر

حشکەسر – حشک سر – سەقەم یان سەرمایەکا دژوار

رەشباوەری – رەش باوەر – ئەفسانە

رەشوێلە – رەش وێل – بالەفرەکە

زەرپەتخی – زەر پەتخی – مروڤێ ئێشەوی

سپیرێز – سپی رێز – رێزکا چییان

سپیندار – سپی دار – تەرزەکێ دارانە

شێلاڤ – شل ئاڤ – تەرەبارانە

قەرتەلاو – قەرت  لاو – گەنج

قەیرەكچ – قەیر کچ – ژنکا نەشویکری

کورەمار – کورە مار – تەرزەکێ مارانە

٤- ناڤ وهەڤالناڤ: ئەڤ رەنگە مشەترە ژهەمی رەنگێت دی

پالڤەدار: پالڤەدێر - المضاف والمضاف إليه

( ناڤ – هەڤالناڤ یان رەنگدێر )

١- زێدەکرنا ناڤی ل سەر هەڤالناڤی ب کارئینانا پیتا پاشگر ( ا ) بو ناڤێ مێ

ئاڤا زەلال، برکا شین، برینا کویر، بهارا رەنگین، بەژنا بلند، بەفرا سپی، خەوا سڤک، دایکا خەمگین ، روژا نوی، رییا تازە، ژنا پیر، ژیانا بەختەوەر، سفرا سور، کاخزا سپی، کەپرا کەڤن  کەچا چەلەنگ، هاڤینا گەرم ، یارا دلسوز، دارا بلند، چیلا زەر، کچا جوان، هزرا نوی.

٢- زێدەکرنا ناڤی ل سەر هەڤالناڤی ب کارئینانا پیتا پاشگر (ئ) بو ناڤێ نێر

ئاگرێ گەش، ئالایێ سور، ئەردێ کویر، ئەسمانێ شین، بارێ گران، بایێ سار، خالێ هێژا،  خانیێ بلند، خورتێ مێرخاس ، خورتێ ئەسمەر، دلێ بریندار، دەرێ سور، دەنگێ زراڤ، زارۆکێ جوان، زکێ برسی، زێرێ زەر، سەرێ قرێژی، کوردێ بێکەس، کەڤرێ رەش، گەلێ بندەست، لاوێ تازە، مارێ زەر، ماستێ ترش، مامێ ژێهاتی، مێرێ وێرەک، نانێ حشک، هەسپێ بوز، هەڤالێ گەنج، کەرێ شەمبۆز، نانێ رەق

٣- زێدەکرنا ناڤی ل سەر هەڤالناڤی ب کارئینانا پیتێن پاشگر (ێن یان ێت) بو ناڤێ کۆم

ئەورێن رەش - ئەورێت رەش

بابەتێن نوی -  بابەتێت نوی

جلێن کوردی -  جلێت کوردی 

چاڤێن رەش - چاڤێت رەش

خانیێن نزم - خانیێت نزم

دارێن سوتی – دارێت سوتی

دوستین چاک - دوستیت چاک

روژنامێن کوردی - روژنامێت کوردی

فستانێن زەر -  فستانێت زەر  

فستانێن زەر - فستانێت زەر 

کارێن زور - کارێت زور

کەچێن رەند - کەچێت رەند

گۆندێن مەزن -  گۆندێت مەزن 

لێڤێن سور - لێڤێن سور

هەسپێن بوز - هەسپێت بوز

یارێن دلسوز - یارێت دلسوز

دووەم: زێدەکرنا سنۆرکری: ژلایی رێزمانێ ڤە ئەڤ هەردوو پاشگرە (ەكێ – ەکا) دهێنە ب کارئینان ل پاشیا پەیڤا سەرەکی دا ببیتە پالڤەدار ل سەر یا دی، یا ئێکێ بو پەیڤا نێر ویا دووی بو یا مێ ب کاردهێن ئانکو (ڤی – ڤێ) وەک: ڤی گەلوازی و ڤێ تێرێ. پەیڤا پالڤەدێر دهێت پارچەک ژتشتەکێ گەلەک، کەتەک، کۆمەک، کێشەرەک، ئامانەکێ پیڤانێ، زۆر تشتێت ب هژمار یان نە هژمار ... وزۆرێت دی ل سەر ڤی رەنگی. پەیڤا پالڤەدێر بەرامبەری دبەستینیت ودگرێدەت ب تشتەکێ تایبەت ڤە نە کێم نە زێدە. هەر وەسا پەیڤا پالڤەدێر ژی دهێتە گوهورین بو کۆمکرنێ ئەڤ هەردوو پیت دبنە پاشگر (ان) وب مەخابنیڤە زۆر نڤێسەر وپەیڤدار پیتا (ن) ژێ دبرن، وئەگەر پەیڤا پاشیێ نێربیت دێ (ی) ل سەر زێدەبیت وئەگەر یا مێ بیت پیتا (ێ) دێ چیتە سەر وەک پاشگر.

پەیڤا پالڤەدارا (نێر) :

ئویشیەكێ تریێ - عنقود العنب

پشتیەكێ داران - حمل الحطب

ترارەکێ برنجی – قدح الأرز

تلخەكێ جەمەدێ - طبقة من الجليد

تولپەکێ بەفرێ – كدس الثلج

تویرکەکێ تولکێ – كيس الخباز

تەفشەكێ داری - قطعة الخشب

جەلەبەكێ پەزی - قطيع الغنم

دەستكەكێ گولان - باقة الورد

فەردەکێ کایێ – كيس التبن

قوشمەکێ مروڤان - جمع الناس

كەرەكێ نانی - قطعة الخبز

گورزەکێ گیایێ - كدس الحشيش

گەلوازەکێ هناران – شدّة الرمان

لەپەکێ ئاری – حفنة الدقيق

هەژەكێ دارێ – غصن الشجرة

پەیڤا پالڤەدارا (مێ) :

باتمانەکا باهیڤان – وزن بمقدار( عشرون كيلو من اللوز)

برەکا وازان - سرب الأوز

بەستەكەكا نڤینان - حزمة الأغطية

بەندەکا مەقامان – وصلة من الغناء

پرتەکا قاچکی - قطعة من علك الماء

پەنگەكا هریێ – لفة الصوف

تاڤەكا بارانێ - موجة المطر

تغارەکا دەخلی – طغار الحنطة

تلمسكەكا تریێ - حبة العنب الصغيرة

تلیەكا تریێ - حبة العنب

تێرەکا جەهی – كيس الشعير

تەخەكا بەلگان - حزمة من أوراق الأشجار

تەخەکا تویتنێ - طبقة التبغ

جویتنەكا بەنیشتی - قطعة العلك

جوینەكا سەروپیان - وجبة الكراعين

حەودەكا رحانان - مشتل الريحان

خشیڤكەكا بویشبرنجی - إناء من شلب الرز

دندکەکا هنارێ – حبة الرمان

دیهەكا چولیێ - رزمة أغصان البلوط

رەڤدەكا گورگان - قطيع الذئاب

رەڤیەكا دەواران - قطيع الدواب

رەڤەكا بالندان - سرب الطيور

رەنیەكا بەفرێ - انهيار ثلجي

سەلەمێشكەكا مێشان - مَأْوَى النَّحْلِ

شانەكا هنگڤینی - خلية النحل

شكەفكەكا نۆکان - صحن من الحمص

شلخەكا مێشان - خشرمة النخل

شیڤەکا ساڤاری - وجبة الطعام

فرەکا ئاڤێ – شربة من الماء

قەدەکا دەزیێ - لفيفة الخيط

قەفتەكا گولان - باقة الورد

قەوشانەكا دارهژیران - مجموعة أشجار التين

كەڤیەكا بەفرێ - سقوط الثلج

گلولكەكا بەندكان - بكرة من خيوط الصوف

گولخیرەكا هەڤیری - قطعة العجين

گێشەكا تویتنێ - رزمة التبغ

لومچەکا گوشتی – لقمة اللحم

مستەکا نیسکان – حفنة العدس

مشتاخەكا مێویژان – كومة من الزبيب المجفف

وەقیەکا روینی – أوقية من السمن

١٩-٣-٢٠٢٣ – دهوک – ئەحمەد عەلی حەسەن