Bartłomiej Wierbilis: Koncepcja czasu A. N.Whiteheada w kontekście dzieła The Concept of Nature

Bartłomiej Wierbilis

Student piątego roku filozofii na Uniwersytecie Papieskim Jana Pawła II. Pracę magisterską pisze na temat problematyki przestrzeni w pismach Alfreda Northa Whiteheada. Szczególnie interesuje go filozofia przyrody i fizyka.

W referacie zaprezentowana zostanie koncepcja czasu ukazana w dziele Alfreda Northa Whiteheada – The Concept of Nature. Dzieło to jest niejako filozoficznym testamentem brytyjskiego myśliciela, w którym to testamencie zawarł on własne poglądy dotyczące filozofii przyrody. Problem czasu pojawia się niemal we wszystkich rozdziałach tej książki, jednak najbardziej szczegółowe analizy można odnaleźć w Bifurcation of Nature oraz Time. Warto pamiętać, iż poglądy Whiteheada dotyczące filozofii przyrody – w tym także zagadnienia czasu – związane są ze swoistą redefinicją wielu pojęć dokonaną na gruncie rewolucji naukowej z przełomu XIX i XX wieku, jak również pierwszego ćwierćwiecza XX stulecia. Okazało się, że po dwustu latach rozwoju i niekwestionowanego triumfu fizyki newtonowskiej, tzw. fizyka współczesna wniosła zupełnie nowy bagaż inspiracji i intuicji. Ogólna teoria względności z jednej strony oraz mechanika kwantowa z drugiej, domagały się nie tylko radykalnego przeobrażenia naukowego obrazu świata fizycznego, lecz także przemyślenia od nowa podstawowych pojęć (np. czasu, a również przestrzeni, materii, energii czy istnienia fizycznego). Nowe osiągnięcia fizyki wymagały szczegółowej analizy, również filozoficznej. Zrobienia takiej analizy podejmuje się Whitehead właśnie w dziele The Concept of Nature.

Poglądy brytyjskiego myśliciela dotyczące filozofii przyrody zawsze ukazane są w kontekście struktury relacyjnej. Problem czasu oraz próba zdefiniowania pojęcia czasu przez Whiteheada odwołują się do pojęcia relacji. Niebagatelną rolę odgrywa tu także pojęcie świadomości zmysłowej. Otóż poznanie przyrody jest niejako końcowym przystankiem świadomości zmysłowej. Termin świadomość zmysłowa wiąże się bezpośrednio z Whiteheadowskim rozumieniem przyrody i oznacza poznawczą wrażliwość, pewną zdolność ujmowania przez umysł natury. Przyroda jest tym, co obserwujemy w percepcji przy użyciu zmysłów. Każdy postrzegany element przyrody jest zdaniem Whiteheada percypowany jako byt, który jest elementem, swoistym „końcowym etapem” świadomości zmysłowej. Przyroda posiada cechę, tzw. „samo-zwartości” dla myśli, a więc dla umysłu ludzkiego. Własność samo-zwartości przyrody dla umysłu ludzkiego oznacza zdolność umysłu do poznawania przyrody. Wtedy gdy umysł ludzki potrafi analizować przyrodę, powiemy iż jest ona samo – zwarta dla myśli.

W wystąpieniu omówiona zostanie również rola czasu jako czynnika unifikującego rozdwojoną przyrodę – przyrodę ukazującą się (apparent nature) z przyrodą przyczynową (causal nature). Następnie przedstawione zostanie pojęcie czasu w kontekście procesualnej metafizyki Whiteheada oraz prezentacja zasadniczej różnicy pomiędzy czasem mierzalnym (czasem cywilizacji) a czasowym przepływem przyrody.