Sebastian Gałecki: Inna racjonalność. John Henry Newman o poznaniu religijnym

Sebastian Gałecki

Filozof, etyk i bioetyk, doktorant na Wydziale Filozoficznym UPJPII w Krakowie. W 2009 roku resident scholar w National Institute for Newman Studies, Pittsburgh, PA. Jego rozprawa doktorska dotyczy filozoficznego sporu o sumienie ze szczególnym uwzględnieniem synejdezjologii Johna Henry’ego Newmana. Autor artykułów poświęconych etyce, antropologii i filozofii nauki.

John Henry Newman stworzył bardzo interesującą koncepcję filozofii religii, będącą de facto obroną racjonalności wiary przed gwałtowną krytyką pochodzącą od brytyjskiej myśli racjonalistycznej i empirystycznej. Newman zdecydował się nie negować osiągnięć filozofii, mającej swe źródła w Oświeceniu, lecz pokazać, że racjonalność propagowana przez Johna Locke’a czy Davida Hume’a nie wyczerpuje roli i działania ludzkiej sfery poznawczej. Omawiany filozof wskazuje na swoistą równoległość obu obszarów poznawczych, które roboczo możemy sprowadzić do wiary i moralności oraz do nauki.

Według głównego dzieła Newmana poświęconego temu tematowi, An Essay in Grammar of Assent, tak jak „nauka” oparta jest na pojęciach (notional), tak moralność i wiara ufundowane są na tym, co „rzeczywiste” (real). Poznanie dotyczące pojęć posługuje się rozumem, który Newman określa jako rozum eksplikatywny i intelektualny; skupia się on na dowodach i argumentach, świadomym i logicznym wnioskowaniu. Istnieje jednakże inny typ rozumu, nazywany przez Newmana rozumem implikatywnym oraz moralnym. Znajduje on zastosowanie w poznaniu moralnym i religijnym, wyraża się zaś przede wszystkim w decyzjach i wyborach, czasami nieświadomych.

Również proces poznania moralnoreligijnego przebiega inaczej i posługuje się innymi narzędziami, niż proces poznania naukowego. W obu obszarach występuje pojmowanie (apprehension), jednakże rozum eksplikatywny posługuje się pojmowaniem pojęciowym (notional apprehension), zaś rozum implikatywny – realnym (real apprehension). Obok pojmowania istnie-je inny proces zdobywania wiedzy, mianowicie wnioskowanie (inference). Jest ono warunkowe, to znaczy: uzależnione od mocy argumentów. Wnioskowaniem „najczystszym”, opartym na abstrakcjach, jest wnioskowanie formalne (formal inference), będące metodą zdobywania wiedzy naukowej. W obszarze moralności i wiary rozum posługuje się niekiedy wnioskowaniem nieformalnym (informal inference) i naturalnym (natural inference).

Oba te narzędzia, pojmowanie i wnioskowanie, prowadzą do celu poznania, jakim – w świetle filozofii Newmana – jest danie przyświadczenia (assent). Przyświadczyć to nic innego, jak uznać prawdziwość czegoś. Przyświadczać – podobnie jak pojmować – można jednak na dwa sposoby. Można przyświadczać pojęciom i zdaniom, ogólnym i abstrakcyjnym twierdzeniom – wówczas mamy do czynienia z przyświadczeniem pojęciowym (notional assent), ale możemy również udzielać przyświadczenia faktom, konkretnym doświadczeniom – wówczas jest to przyświadczenie rzeczywiste (real assent). Dwom rodzajom przyświadczenia odpowiadają dwa rodzaje pewności. Jak powiedzieliśmy, przyświadczenie jest uznaniem prawdziwości danego twierdzenia lub doświadczenia. Pewność, z jaką udzielamy tego przyświadczenia, różni się w zależności od tego, czy mamy do czynienia z abstrakcyjnymi pojęciami czy konkretną doświadczaną rzeczywistością. W obszarze notional uzyskujemy pewność, którą Newman nazywa certainty, pewność zdań. Zdobywamy ją poprzez poprawne prze-prowadzenie procesów pojmowania pojęciowego i wnioskowania pojęciowego; pewność ta ma charakter logicznej, sylogistycznej poprawności. Pewność osoby, certitude, jest wewnętrznym, osobistym i zaangażowanym przekonaniem, iż rzeczywistość, której udzieliłem przyświadczenia rzeczywistego, jest prawdziwa.

Celem wystąpienia jest rozwinięcie pojęć, które pojawiły się powyżej, oraz ukazanie wzajemnych zależności i różnic pomiędzy nimi występujących. Poznanie Newmanowskiej filozofii religii i jej uzasadnień racjonalności wiary jest nie tylko intelektualną przygodą, lecz również postawieniem pytań, z którymi zmaga się większość ludzi – bez względu na to, czy są wierzący, czy nie.