Damian Kokoć: Elementy racjonalności w mistyce muzułmańskiej

Damian Kokoć

Doktorant II roku w Instytucie Filozofii UAM. Zainteresowania naukowe obejmują takie zagadnienia jak: średniowieczna filozofia muzułmańska, islam i kultura muzułmańska, mistyka – zwłaszcza sufizm, gnostycyzm, filozofia religii oraz kwestie dialogu międzyreligijnego. Członek Poznańskiego Konwersatorium Religioznawczego. Dotychczas publikował w „Przeglądzie religioznawczym”.

Zestawienie ze sobą takich pojęć jak „racjonalność” i „mistyka” wydaje się, na pierwszy rzut oka, czymś paradoksalnym i nieuzasadnionym. Twierdzenie takie ma swoje racje, gdyż sami mistycy, wywodzący się z różnych kręgów kulturowych, akcentują ponadrozumowy charakter swoich doświadczeń. Podkreślają, że nie da się ich adekwatnie skategoryzować i że nasz język nie jest w stanie w pełni oddać ich treści. Pomimo tych ograniczeń, byli mistycy, którzy podejmowali próby racjonalnego opisu swojej duchowej drogi. W każdej tradycji religijnej można wskazać na mistyków, którzy nie skupiali się tylko na samym doświadczeniu, ale starali się ująć je rozumowo i budowali na ich bazie systemy teologiczno-filozoficzne.

Takie racjonalne nastawienie znajdujemy również u mistyków muzułmańskich. Najpopularniejszym przejawem mistyki w świecie islamu jest sufizm. Jak zauważa Józef Bielawski, można w jego ramach wyróżnić sufizm ludowy oraz sufizm filozoficzny. Istotną rolę w jego rozwoju odegrali właśnie ci mistycy-filozofowie. Mimo że jest on dominującym nurtem, to nie należy utożsamiać mistyki muzułmańskiej tylko i wyłącznie z nim. Wątki mistyczne odgrywają ważną rolę w myśli szyickiej, którą czasami nazywa się wręcz „ezoteryką islamu”. Co interesujące, elementy mistyczne są silnie obecne w myśli filozofów średniowiecznych.

Jako najwybitniejszych sufich-filozofów wymienia się Abu Hamida Al-Ghazalego oraz Ibn ‘Arabiego. Bazując na osobistym doświadczeniu Boga, wykorzystywali filozoficzne kategorie do opisu Jego istoty oraz prawdziwej natury świata materialnego. Dzięki nim oraz innym sufim-filozofom, w islamie pojawiły się koncepcje panteistyczne. Ibn ‘Arabi stworzył wizje jedności istnienia, w której jedynym istniejącym bytem jest Bóg, a świat stworzony jest Jego epifanią. Natomiast racjonalistyczna interpretacja sufizmu, jakiej dokonał Al-Ghazali, zaowocowała tym, że ruch ten zaczął być akceptowany przez ortodoksyjną teologię. Doktryna szyicka, z kolei, kładzie silny nacisk na badanie ezoterycznego znaczenia Koranu. Wyróżnia ona dwie rzeczywistości: zahir, czyli jawne, oraz batin, czyli ukryte. Systemy teologiczno-filozoficzne, powstałe w jej ramach, bazowały mocno na gnostycyzmie. Starano się uzyskać tajemną wiedzę, która polegała na poznaniu prawdziwej natury Boga, świata oraz proroka Muhammada, a zwłaszcza Alego i pozostałych imamów.

Najciekawszym wyrazem łączenia się racjonalności i mistyki jest, moim zdaniem, jej duże znaczenie w systemach filozoficznych. Niemal każdy ze średniowiecznych filozofów muzułmańskich był mistykiem, jedynym wyjątkiem był Awerroes. Tacy myśliciele jak Al-Farabi czy Awicenna z jednej strony odwoływali się do spuścizny greckiej, zwłaszcza Arystotelesa, a z drugiej włączali w swój namysł nad rzeczywistością motywy mistyczne.