Małgorzata Stawarz, Obiektywny charakter przypadku – koncepcja Mariana Smoluchowskiego

Pojęcie przypadku i związanego z nim prawdopodobieństwa przeszły na przestrzeni dziejów ewolucję, podczas której starły się różnego rodzaju stanowiska filozoficzne. Wśród nich dominowały interpretacje subiektywistyczne, wedle których przypadek wiąże się z brakiem pełnej wiedzy na temat danego zjawiska (najczęściej z nieznajomością wywołujących je przyczyn). Podejście to wsparte było przekonaniem o deterministycznym charakterze praw przyrody opisywanym przez mechanikę klasyczną.

Zagadnienie przypadku stało się przedmiotem zainteresowania Mariana Smoluchowskiego, wybitnego polskiego fizyka, żyjącego na przełomie XIX i XX wieku. Dokonał on interesującej analizy pojęć przypadku i prawdopodobieństwa, dążąc do wykazania ich obiektywnego charakteru.

Smoluchowski prowadził swoje rozważania ze stanowiska fizyka, który w swoich badaniach zetknął się z problematyką probabilistyczną. Okres działalności naukowej polskiego uczonego przypada na czas gwałtownego rozwoju termodynamiki i kinetycznej teorii gazów – dziedzin fizyki, które podejmują zagadnienia funkcjonujące na styku mikro- i makroświata, a zawdzięczają swój postęp zastosowaniu do nich metod statystycznych. Sytuacja, która pojawiła się na gruncie fizyki, generowała pytanie natury filozoficznej: w jaki sposób nieregularne, przypadkowe zjawiska pojawiają się w deterministycznej fizyce. Innymi słowy, jak jest możliwe występowanie przypadku w rządzonej deterministycznymi prawami przyrodzie. Zagadnienia te stały się podstawą rozważań Smoluchowskiego, który zwrócił ponadto uwagę na istotną kwestię – mimo wielu istniejących interpretacji, brakowało precyzyjnego aparatu pojęciowego, niezbędnego do wprowadzenia ścisłych definicji. Dodatkowo zabarwione subiektywizmem ujęcia filozoficzne, oparte na niejasnych, intuicyjnych określeniach, nie mogły być asymilowane przez naukę, gdyż stały w sprzeczności ze ścisłą matematyczną strukturą teorii.

Rdzeniem swojej koncepcji Smoluchowski uczynił cechę zjawisk przypadkowych wyrażoną w stwierdzeniu: „mała przyczyna – duży skutek” (inspiracja myślą H. Poincarégo), w której podkreślał wpływ początkowych danych na ostateczny kształt zjawiska. Zachowania tego typu opisywane są we współczesnej nauce w ramach teorii chaosu, w której podkreśla się nadwrażliwość układu na zaburzenia stanu początkowego

W niniejszym referacie przybliżona zostanie koncepcja przedstawiona przez Mariana Smoluchowskiego ze szczególnym uwzględnieniem jego wkładu w rozwój pojęcia przypadku oraz prekursorskich idei, antycypujących niektóre koncepcje współczesnej nauki (teoria chaosu deterministycznego).