Đặc điểm sống và phong tục tập quán của người dân tộc Gia Rai

Dân tộc Gia Rai (còn gọi là Giơ Ray, Chơ Ray) bao gồm khoảng 320.000 người sinh sống chủ yếu ở các vùng rừng núi Tây Nguyên (Gia Lai, Kon Tum, Đăk Lăk) và lan sang một phần đất Cambodia. Họ sống rải rác theo từng cụm dân cư từ 300-500 người/cụm còn gọi là làng (Plei hoặc Buôn) trong những ngôi nhà sàn nhỏ lợp bằng mái tôn (dài 13m, rộng 4m, cao 4,5m). Mỗi nhà sàn dành cho một hộ gia đình theo chế độ mẫu hệ nên phả hệ hoàn toàn tính về dòng mẹ. Mỗi làng được kết cấu thành tổ chức xã hội do một ông già có uy tín trong làng đứng đầu (Ơi pơ thun, Thap plơi hay Khoa plơi) điều hành hoạt động cộng đồng theo lệ làng (Kđi). Về đồ mặc truyền thống đàn ông thường đóng khố và áo cộc tay có đường viền hoa văn hở nách, đàn bà mặc váy chàm và áo cánh ngắn tay, tuy nhiên do nơi ở nóng nực quanh năm nên cả nam lẫn nữ đều ưa thích cởi trần là điều kiện phơi nhiễm sốt rét.

Bữa ăn hàng ngày hết sức đơn giản gồm cơm tẻ, rau, canh bầu bí và muối ớt, lâu lâu mới có bữa thịt nên hạn chế về chế độ dinh dưỡng trong khẩu phần ăn; bữa tiệc thường tổ chức vào các dịp lễ hội, cưới xin, ma chay... lấy ché rượu cần làm trung tâm cùng các món ăn chủ yếu là thịt lợn hoặc thịt bò tươi nướng đựng trên bát, đĩa hoặc lá chuối chấm cùng muối ớt, ít có điều kiện vệ sinh nên một vài nơi đã xảy ra ngộ độc thức ăn tập thể; hầu như cả nam lẫn nữ đều hút thuốc lá quấn bằng lá cây thuốc lá (thuốc rê), khi rượu ngà ngà say, tất cả mọi người vừa đánh chiêng vừa nhảy múa quanh ché rượu cần.

Người Gia Rai có phong tục thờ cúng vạn vật hữu linh, trong đó thường thờ cúng Thần Nhà (Yang sang), Thần Làng (Yang ala bôn), Thần Nước (Yang ia); Thần Vua (Yang ptao) do Vua Nước (Pơ tao ta), Vua Lửa (Pơ tao put), Vua Gió chuyên cúng trời đất, cầu mưa thuận gió hòa và mùa màng tươi tốt. Khi chết người Gia Rai theo tục tất cả người cùng họ mẹ chôn chung một huyệt, người đàn ông chết phải khiêng về chôn ở huyệt phía mẹ mình; trong huyệt chung ấy các quan tài được xếp kề sát bên nhau theo chiều ngang rồi chồng lên theo chiều dọc, khi quan tài cao bằng miệng huyệt thì lấy ván kê thêm bốn bề để chôn tiếp vài ba lớp nữa mới làm lễ “bỏ mả” (Họa lui, Thi nga hay Bô thi)-một nghi thức lớn trong quá trình tang lễ; ngoài ra họ còn tin rằng khi chết các linh hồn biến thành ma, thậm chí có hiện tượng gán cho người có ma thuật làm hại gọi là ma lai.

Cưới xin luật tục cấm những người cùng ngành và dòng mẹ lấy nhau, đến tuổi trưởng thành nam nữ tự do lựa chọn người yêu, trong đó nữ chủ động lựa chọn lấy chồng, khi đã thành vợ chồng thì đàn ông phải sang nhà vợ và không có trường hợp ngược lại. Khi sinh đẻ bà mẹ được coi trọng, không làm việc nặng nhọc khi mang thai, kiêng khem nhiều thứ như không ăn thịt mà chỉ ăn rau khi sinh nở...

Nghề nghiệp chủ yếu là sản xuất lúa và hoa mầu trên rẫy, rẫy cách làng khoảng 5-10 km nên mỗi hộ gia đình thường có một nhà ở trong làng và một chòi rẫy trong rừng chỉ được che chắn tạm bợ, không có tường vách xung quanh. Phương tiện vận chuyển chủ yếu là gùi có hai dây đeo qua vai, vào mùa thu hoạch rẫy cả nhà thường kéo nhau vào chòi rẫy ngủ từ 5-7 ngày để tiện việc sản xuất, sau đó về làng vài ngày để trang bị thêm lương thực rồi lại tiếp tục lên rẫy sinh hoạt cho đến hết mùa rẫy. Do nhà rẫy nằm trong rừng sâu là nơi có nhiều muỗi sốt rét phát triển nên với điều kiện canh tác cùng chòi rẫy có cấu trúc sơ sài như vậy là điều kiện thuận lợi để muỗi sốt rét đốt và truyền bệnh.

Mặc dù còn nhiều tập tục lạc hậu nhưng người Gia Rai ngày nay đã tiến bộ hơn những ngày xưa nhiều như đã bớt tập tục ăn bốc, học sinh đến trường học bằng tiếng phổ thông, nam nữ thanh niên bận quần áo dài thay vì cởi trần, đóng khố như trước kia, hầu hết các buôn làng đã được thắp sáng bằng điện lưới và nhà nào cũng có tivi...

Hiện nay đời sống của người Gia Rai vẫn còn rất khó khăn, nhất là những người sống ở vùng sâu, vùng xa, vùng biên giới thuộc vùng sốt rét lưu hành nặng; phải bươn chải với cuộc sống thường ngày họ còn phải đối mặt với bệnh dịch, nhất là bệnh sốt rét nhưng với sự quan tâm của Đảng, Chính phủ và ngành y tế tin rằng trong một tương lai không xa đời sống tất cả đồng bào Gia Rai sẽ được cải thiện khi sức khỏe được nâng cao để bản sắc văn hóa Gia Rai luôn bay bổng khắp núi rừng Tây Nguyên cùng với những bản trường ca bất hủ như Đam San, Xinh Nhã, Đăm Di bất diệt cùng tiếng đàn Tơ rưng, Krông pút, Tưng nưng...

Ngày 25/10/2010

TS. Triệu Nguyên Trung