Pozytywizm

Pozytywizm to w Europie zachodniej kierunek filozoficzny, a u nas program społeczny i zarazem okres w dziejach literatury polskiej, przypadający na drugą połowę wieku dziewiętnastego, dokładnie na lata po powstaniu styczniowym 1863 roku, z kulminacją w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Tworzyli wtedy głównie najwybitniejsi polscy prozaicy, Bolesław Prus i Henryk Sienkiewicz. Działała też Eliza Orzeszkowa, której utwory są najbardziej typowe pod względem stylistycznym dla nowego nurtu. W poezji obok Asnyka wyróżniała się Maria Konopnicka. Dla wczesnej fazy pozytywizmu charakterystyczna była społecznie zaangażowana krótka proza, opowiadania i nowele, później rozwinęła się wielka powieść obyczajowa, którą ilustruje na przykład Lalka Prusa. Nowele i opowiadania pisali Prus, Sienkiewicz, Orzeszkowa i Konopnicka, szerzej znana w roli poetki. Osobnym zjawiskiem była kontynuująca tradycje romantyczne proza historyczna Sienkiewicza, zwłaszcza niezwykle popularna do czasów obecnych Trylogia. W okresie pozytywizmu tworzyli też późni romantycy, zwłaszcza poeci. Działał też długowieczny Józef Ignacy Kraszewski, pierwszy polski pisarz historyczny. Jeszcze w czasie trwania tego okresu rozpoczęła się Młoda Polska, która rozwijała się właściwie równolegle do największych osiągnięć pozytywistów. W nurcie nawiązującym do prozy pozytywistycznej mieści się też realistyczna, lub nawet naturalistyczna proza Władysława Reymonta. Podstawowymi kategoriami programu społecznego pozytywizmu była praca u podstaw i praca organiczna, czyli najogólniej mówiąc szeroko pojęta edukacja i wzmacnianie ekonomicznej podstawy egzystencji narodu. Chociaż pozytywiści uważali często, że ich plany i nadzieje okazały się złudne i nie przyniosły sukcesu, to efekty ich pracy były niemałe i łatwo dostrzegalne zwłaszcza w Wielkopolsce. Do sukcesów pozytywistów należały postępująca urbanizacja i industrializacja kraju, rozwój przedsiębiorczości, stopniowe ograniczanie analfabetyzmu, edukacja patriotyczna. Bez pozytywizmu nie powstałoby nowoczesne społeczeństwo polskie, które doczekało odzyskania niepodległości po pierwszej wojnie światowej.