Sonet włoski
Sonet włoski składa się z dwóch strof czterowersowych (kwartenów) i dwóch strof trójwersowych (tercetów). Liczy od cztery do pięciu rymów. Rymuje się według schematu okalającego w strofach czterowersowych i przeplatanego lub kaskadowego w trójwersowych, na przykład abba abba cdc dcd, abba abba cdc cdc, abba abba cde cde, abba abba cde edc. Sonety włoskie występowały przede wszystkim w literaturze włoskiej, hiszpańskiej i portugalskiej, choć się trafiały również w literaturze angielskiej i niemieckiej oraz polskiej. Oto sonet Francisca de Quevedo.
En crespa tempestad del oro undoso
nada golfos de luz ardiente y pura
mi corazón, sediento de hermosura,
si el cabello deslazas generoso.
Leandro en mar de fuego proceloso,
su amor ostenta, su vivir apura;
Icaro en senda de oro mal segura
arde sus alas por morir glorioso.
Con pretensión de fénix, encencidas
sus esperanzas, que difuntas lloro,
intenta que su muerte engendre vidas.
Avaro y rico, y pobre en el tesoro,
el castigo y la hambre imita a Midas,
Tántalo en fugitiva fuente de oro.
Utwór ten rymuje się abba abba cdc dcd. Został napisany jedenastozgłoskowcem, podstawowym formatem wiersza dla sonetu w literaturze hiszpańskiej, zgodnie z tradycją włoską. Również ten utwór to sonet włoski.
No me mueve, mi Dios, para quererte
el cielo que me tienes prometido;
ni me mueve el infierno tan temido
para dejar por eso de ofenderte.
Tú me mueves, señor; muéveme el verte
clavado en una cruz y escarnecido;
muéveme ver tu cuerpo tan herido;
muévenme tus afrentas y tu muerte.
Muéveme, en fin, tu amor, y en tal manera
que aunque no hubiera cielo, yo te amara,
y aunque no hubiera infierno, te temiera.
No tienes que me dar porque te quiera,
pues aunque cuanto espero no esperara,
lo mismo que te quiero te quisiera.
Anonimowy sonet hiszpański A Cristo crucificado (Na Chrystusa ukrzyżowanego) to typowy sonet włoski abba abba cdc cdc. To jeden z najpiękniejszych hiszpańskich sonetów religijnych.
Najbardziej klasycznym sonetem włoskim rymowanym abba abba cdc dcd są również Stepy akermańskie z Sonetów krymskich Adama Mickiewicza. Mickiewicz stosował jednak w swoich sonetach trzynastozgłoskowiec ze średniówką po sylabie siódmej w miejsce jedenastozgłoskowca ze średniówką po sylabie piątej, będącego ścisłym odpowiednikiem włoskiego endecasillabo.
Wpłynąłem na suchego przestwór Oceanu,
Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi,
Śród fali łąk szumiących, śród kwiatów powodzi,
Omijam koralowe ostrowy burzanu.
Już mrok zapada, nigdzie drogi ni kurhanu;
Patrzę w niebo, gwiazd szukam przewodniczek łodzi;
Tam z dala błyszczy obłok? tam jutrzenka wschodzi?
To błyszczy Dniestr, to weszła lampa Akermanu.
Stójmy! — jak cicho! — słyszę ciągnące żurawie,
Których by nie dościgły źrenice sokoła;
Słyszę kędy się motyl kołysa na trawie,
Kędy wąż śliską piersią dotyka się zioła.
W takiej ciszy! — tak ucho natężam ciekawie,
Że słyszałbym głos z Litwy, — jedźmy, nikt nie woła.
Praktyka Mickiewicza w zakresie wykorzystania trzynastozgłoskowca w charakterze tworzywa do budowy sonetów rzutowała na całą późniejszą historię formy sonetowej w Polsce. Asnyk w swoich sonetach stosował oba formaty, zarówno trzynastozgłoskowiec i jedenastozgłoskowiec. Tetmajer posługiwał się trzynastozgłoskowcem, podobnie zresztą Staff.