CNDH - 38 -

Thành ngữ HỮU THỦY VÔ CHUNG 有始無終 dùng để chỉ chuyện gì đó, Có mở đầu mà không có kết thúc. Còn dùng để chỉ tánh tình hoặc lòng dạ con người hay thay cũ đổi mới hoặc không bền lòng chặc dạ, hay bỏ dở nửa chừng. Những thành ngữ như thế nầy rất nhiều trong tương quan Việt-Hán, trong tập quán ngôn ngữ giữa tiếng Hoa và Tiếng Việt để diễn tả tâm lý, tình cảm và sinh hoạt trong đời sống hằng ngày. Mời tất cả cùng điểm qua những thành ngữ thường dùng trong cuộc sống qua cách phân loại sau đây :

1. SỬ DỤNG TRỰC TIẾP THÀNH NGỮ HÁN VIỆT :

Do sự tương quan về tiếng nói, cách phát âm và nhất là do nhiều năm sử dụng trực tiếp chữ Nho làm ngôn ngữ chính trong học hành, thi cử, công văn, hộ tịch ... Nên rất nhiều thành ngữ Hán Việt theo thói quen được sử dụng trực tiếp trong ngôn ngữ tiếng Việt, như :

2. CÁC THÀNH NGỮ CHỈ KHÁC NHAU MỘT CHỮ

Do tập quán ngôn ngữ về thói quen của cách nói, một số thành ngữ thông dụng của ta chỉ khác nhau với người Hoa có MỘT chữ mà thôi. Như :

3. CÁC THÀNH NGỮ CÓ GỐC HÁN VIỆT.

Vì sự tương quan mật thiết của hai nền văn hóa HOA-VIỆT, có rất nhiều thành ngữ tục ngữ trong tiếng Nôm ta, nghe rất Nôm Na, nhưng lại có gốc ... Nho xưa, như :

* " ĐÀN GÃY TAI TRÂU "

có gốc từ câu : Đối ngưu đàn cầm 對牛彈琴 là Gãy đàn trước mặt cho trâu nghe của Mâu Dung một học giả đời Đông Hán để chỉ làm những việc vô ích, không cần thiết, không có tác dụng vì không đúng đối tượng.

* " ẾCH NGỒI ĐÁY GIẾNG "

có gốc từ câu : Tỉnh để chi oa 井底之蛙 là Con ếch ở dưới đáy giếng theo chương Thu Thủy của sách Trang Tử. Thành ngữ nầy còn có thêm một thành ngữ phụ theo là : Tọa tỉnh quan thiên 坐井觀天 là Ngồi dưới đáy giếng mà nhìn trời. Ta tổng hợp cả 2 câu nói trên lại thành : " Ếch ngồi đáy giếng xem trời bằng vung !" để chỉ những người kiến thức nông cạn hẹp hòi mà cứ ngỡ ta đây giỏi lắm không ai bằng.

có gốc từ câu : Hàm huyết phún nhân, tiên ô kỳ khẩu 含血噴人，先污其口 là : Ngậm máu phun người, dơ miệng mình trước ! Câu nói của Hiểu Doanh đời Tống trong La Hồ Dã Lục ( 宋•晓莹《罗湖野录》). Nói xấu người khác thì người ta cũng đánh giá mình không phải là người tốt

* " MÚA RÌU QUA MẮT THỢ "

có gốc từ câu : Ban môn lộng phủ 班門弄斧 là Múa búa trước cửa Lỗ Ban. Lỗ Ban là ông tổ của nghề thợ mộc, là người chuyên môn sử dụng búa. Nên Múa búa trước cửa Lỗ Ban là chỉ những người không tự lượng sức của mình mà làm trò cười cho thiên hạ. Khoe tài trước mặt những người giỏi hơn mình thì nói là : Dám múa riù qua mắt thợ

* " VÀO SINH RA TỬ "

có gốc từ câu : Xuất sanh nhập tử 出生入死 là Ra vào ở chốn hiểm nguy mà không màng đến tính mạng. Câu nói có xuất xứ từ chương 15 của sách " Lão Tử ". Khi Thúc Sinh kể lại sự lưu lạc của Kiều rồi kết bằng câu : " Về sau chẳng biết vân mồng ra sao " làm cho Kim Trọng muốn treo ấn từ quan để lặn lội tìm Kiều, dù cho phải ...

Dấn mình trong án can qua,

Vào sinh ra tử họa là thấy nhau .

* " ÍCH KỶ HẠI NHÂN "

có gốc từ câu : Tổn nhân lợi kỷ 損人利己 là Làm tổn thương người khác để có lợi cho mình. Câu nói có xuất xứ từ Lục Tượng Tiên truyện trong Cựu Đường Thư. Trong Sãi Vãi của Nguyễn Cư Trinh khi luận về chữ GHÉT, ông Sãi đã nói rằng :

... Sãi ghét người ích kỷ hại nhơn,

Sãi ghét đứa gian phu dâm phụ,...

hay

* " NGỰA QUEN ĐƯỜNG CŨ "

có gốc từ câu : Lão mã thức đồ 老馬識途 là Những con ngựa già nhận biết được đường cũ đã đi qua. Theo Hàn Phi Tử. Thuyết Lâm Thượng :

Tề Hoàn Công theo yêu cầu của nước Yên, xuất quân đánh Sơn Nhung. Bị lạc trong sa mạc núi non mù mịt không biết đường ra. Quản Trọng bèn thả những con ngựa già ra rồi cho quân đi theo. Qủa nhiên, ra khỏi được nơi bị lạc. Nên câu " Lão Mã Thức Đồ " dùng để chỉ sự đắc dụng của những người có kinh nghiệm từng trải.

Còn câu " Ngựa Quen Đường Cũ " của ta thì lại ám chỉ " Những thói quen khó bỏ của ai đó hoặc của việc gì đó, thường là xấu hơn là tốt ", như Cờ bạc, Rượu chè, Trai gái ....

* " TÁM LẠNG NỬA CÂN "

có gốc từ câu : Bán cân bát lượng 半斤八兩 . Một cân có 16 lạng, nên 8 lạng là nửa cân. Một đằng nửa cân, một đằng tám lạng, chỉ 2 lực lượng, 2 đối thủ, 2 thế lực, tương đương nhau, không ai hơn ai kém cả. Câu nầy có ý nghĩa giống như câu " Kỳ phùng địch thủ " vậy.

* " NHẸ TỢ LÔNG HỒNG "

có gốc từ câu : Khinh ư hồng mao 輕於鴻毛. Theo Hán Thư của Tư Mã Thuyên đời Hán : Nhân cố hữu tử, hoặc trọng ư Thái Sơn, hoặc khinh ư hồng mao. 人固有一死，或重於泰山，或輕於鴻毛. Có nghĩa : Là người ai cũng phải chết, có cái chết nhẹ tựa lông hồng, có cái chết nặng tợ Thái Sơn. Ý nói : Có cái chết rất có giá trị, có cái chết không có ý nghĩa gì cả. Trong tiếng Việt ta thì thường được dùng với ý nghĩa là " Không sợ chết " : Xem cái chết nhẹ tợ lông hồng ! Như một câu trong Chinh Phụ Ngâm Khúc :

Gieo Thái sơn nhẹ tựa hồng mao !

* " ĐAO TO BÚA LỚN "

có gốc từ câu : Đai đao khoát phủ 大刀闊斧. Câu nói nầy có xuất xứ từ truyện Thủy Hử của Thi Nại Am đời Minh. Ý chỉ : Dùng thực lực mạnh mẽ để tấn công cướp trại. Nhưng " Đao To Búa Lớn " của ta hiện nay được sử dụng để chỉ sự khoác lác qúa mức, chưa biết có làm được việc gì không, nhưng lại sử dụng toàn những từ đao to búa lớn !

* " NGÀY THÁNG NHƯ THOI ĐƯA "

có gốc từ câu : Nhựt nguyệt như thoa 日月如梭. Theo Tăng Quảng Hiền Văn của những năm Vạn Lịch đời nhà Minh thì câu nói nầy nói đầy đủ như sau : " Quang âm tự tiễn, nhựt nguyệt như thoa 光阴似箭，日月如梭 " Có nghĩa : Thời gian qua mau như tên bay, ngày tháng qua mau như con thoi trong máy dệt vải. Câu nầy dùng để khuyên con em phải biết qúy giá trân trọng thời gian. Trong Kiều, cụ Nguyễn Du cũng đã viết :

Ngày xuân con én đưa thoi,

Thiều quang chín chục đã ngoài sáu mươi.

* " NGÀN CÂN TREO SỢI TÓC "

có gốc từ câu : Thiên quân nhất phát 千鈞一髮. Đơn vị đo lường xưa : 1 quân = 30 cân. Thiên quân là 1 ngàn quân = 30,000 cân mà chỉ treo lên bằng một sợi tóc. Ý chỉ đang ở trong tình trạng cực kỳ nguy hiểm. Tương đương với câu " Ngàn cân treo sợi tóc " ta còn có câu " Chỉ mành treo chuông ", câu nầy gần đây ít được người ta nhắc đến.

* " NẾM MẬT NẰM GAI "

có gốc từ câu : Ngọa tân thưởng đãm 臥薪嘗膽 là Nằm ở trên gai cho đau mình mẩy, nếm mật cho đắng miệng mồm, để sống không yên ổn và để nhớ hoài thù hận như Việt Vương Câu Tiễn để cuối cùng cũng tiêu diệt được Ngô Vương Phù Sai trả cái mối hận vong quốc. Thành ngữ nầy của ta có nghĩa : Phải trải qua nhiều gian nan khó nhọc để hoàn thành một mưu đồ, một công trình hay một tâm nguyện nào đó. Trong bài Bình Ngô Đại Cáo của Nguyễn Trãi cũng có câu :

Đau lòng nhức óc, chốc đã mười mấy nắng mưa;

Nếm mật nằm gai, há phải một hai sớm tối ?!

* " UỐNG NƯỚC NHỚ NGUỒN "

có gốc từ câu : Ẩm thủy tư nguyên 飲水思源, chữ NGUYÊN 源 có 3 chấm thủy có nghĩa là Nguồn nước. Câu nói nầy có xuất xứ từ đời Bắc Chu của Dữu Tín trong Trưng Điệu Khúc : 落其實者思其樹，飲其流者懷其源. Lạc kỳ thực giả tư kỳ thọ, ẩm kỳ thủy giả hoài kỳ nguyên. Có nghĩa : Ăn trái đó thì nhớ đến cây đó; uống nước đó thì nhớ đến nguồn đó. Ta dịch thoát câu nói nầy thành:" Ăn trái nhớ kẻ trồng cây; uống nước nhớ người đào giếng ".

* " CHÂN TRỜI GÓC BIỂN "

có gốc từ câu : Hải giác thiên nhai 海角天涯 lấy trong bài thơ Xuân Sanh của Bạch Cư Dị đời Đường Là :

春生何处暗周游， Xuân sanh hà xứ ám chu du,

海角天涯遍始休。 Hải giác thiên nhai biến thủy hưu.

Có nghĩa :

Mùa xuân đến từ đâu mà len lén đi chu du khắp cả chân trời góc bể rồi mới chịu thôi. Ý nói mùa xuân đến một cách âm thầm và phủ trùm lên mặt đất đến cả những nơi xa xôi nhất.

* " VẼ RẮN THÊM CHÂN "

có gốc từ câu : Họa xà thiêm túc 畫蛇添足 là làm những việc dư thừa vô ích, thừa giấy vẽ voi một cách không cần thiết. Theo tích sau đây :

Một Đại Phu của nước Sở thời Chiến Quốc, sau khi làm lễ tế cáo trời đất xong, mới lấy một bình rượu ban tặng cho những môn nhân. Rượu chỉ có một bình nếu chia đều ra thì mỗi người chỉ nếm được có một chút mà thôi, nên có người đề nghị là tất cả cùng thi vẽ rắn, ai vẽ xong trước thì uống cả bình rượu. Tất cả đều đồng ý cùng vẽ. Có một anh chỉ trong một thoáng đã vẽ xong, thấy mọi người còn đang vẽ. Anh ta bèn vơ lấy bình rượu cười mà nói rằng : " Các anh vẽ chậm qúa, ta đã vẽ xong rồi, bây giờ vẫn còn kịp thời gian vẽ thêm 4 cái chân cho con rắn nữa !" Trong khi anh ta đang hí hoáy vẽ thêm chân cho rắn, thì một anh khác đã vẽ xong, giựt lấy bình rượu trên tay anh ta bảo : " Rắn làm sao có chân được, ta đã vẽ xong rồi, cái mà anh đang vẽ không phải là con rắn nữa !". Mọi người đều cho lời nói của anh ta là có lý. Anh ta bèn tu một hơi hết bình rượu luôn. Cái anh chàng Vẽ Rắn Thêm Chân đành đứng ngẩn tò te ra mà chịu ... thua !

* " SƯ TỬ HÀ ĐÔNG "

có gốc từ câu : Hà Đông sư hống 河東獅吼 là Sư Tử của xứ Hà Đông rống lên. Theo tích : Bạn của Tô Đông Pha là Long Khâu Cư Sĩ Trần Qúi Thường có vợ là Liễu Thị người xứ Hà Đông. Mỗi lần Qúi Thường họp bạn có kỷ nữ múa hát. Liễu Thị ở cách vách cầm gậy gõ vào vách mà hét lên thì bạn bè và kỷ nữ đều thảng thốt tan hàng. Nên Tô Đông pha có thơ diễu rằng :

誰似龍丘居士賢， Thùy tự Long Khâu Cư Sĩ hiền,

談空說有夜不眠。 Đàm không thuyết hữu dạ bất miên.

忽聞河東獅子吼， Hốt văn Hà Đông Sư Tử hống,

拄杖落手心茫然。 Trụ trượng lạc thủ tâm mang nhiên.

Có nghĩa :

Long Khâu Cư Sĩ giỏi ai hơn ?

Đàm luận suốt đêm chẳng mỏi mòn.

Bỗng tiếng Hà Đông sư tử hống,

Giật mình gậy rớt dạ bồn chồn.

Từ đó về sau, hễ nhắc đến Sư Tử Hà Đông là người ta Từ đó về sau, hễ nhắc đến Sư Tử Hà Đông là người ta sẽ nghĩ ngay đến những bà vợ dữ !

* " CÁO MƯỢN OAI HÙM "

có gốc từ câu : Hồ giả hổ uy 狐假虎威 có xuất xứ từ chuyện ngụ ngôn của nước Sở trong Chiến Quốc Sách như sau :

Sở Kinh Tuyên Vương hỏi quần thần : " Ta nghe nói các nước chư hầu ở Trung nguyên đều rất sợ tướng Chiêu Hề Tuất của nước Sở ta, có đúng vậy không ?". Quần thần không ai trả lời được. Giang Nhất tâu rằng : " Có một con cọp bắt được con cáo, định ăn thịt. Cáo nói với cọp rằng : " Ta là vua của các loài vật, Trời sai ta xuống cai quản muôn loài, nếu ăn thịt ta sẽ làm trái ý Trời. Nếu không tin nhà ngươi có thể đi theo ta thì sẽ thấy tất cả các con vật khác thấy ta đều sợ mà tránh xa ra cả !". Cọp tin lời đi theo sau cáo, muôn thú thấy cọp đến đều sợ mà chạy xa ra cả ! Đó là vì sợ cọp chớ đâu phải sợ cáo. Nay nước Sở đất rộng 5 nghìn dặm, đại quân ngót trăm vạn, đều nằm trong tay của đại tướng Chiêu Hề Tuất. Chư hầu sợ là sợ cái uy của nước Sở chớ đâu phải sợ cá nhân Chiêu Hề Tuất đâu.

Nay câu thành ngữ Cáo Mượn Oai Hùm thường dùng để diễn tả những kẻ tiểu nhân cấp dưới, hay mượn uy và dựa hơi của cấp trên để hù hè chèn ép người khác.

* " CÁO MƯỢN OAI HÙM "

có gốc từ câu : Hồ giả hổ uy 狐假虎威 có xuất xứ từ chuyện ngụ ngôn của nước Sở trong Chiến Quốc Sách như sau :

Sở Kinh Tuyên Vương hỏi quần thần : " Ta nghe nói các nước chư hầu ở Trung nguyên đều rất sợ tướng Chiêu Hề Tuất của nước Sở ta, có đúng vậy không ?". Quần thần không ai trả lời được. Giang Nhất tâu rằng : " Có một con cọp bắt được con cáo, định ăn thịt. Cáo nói với cọp rằng : " Ta là vua của các loài vật, Trời sai ta xuống cai quản muôn loài, nếu ăn thịt ta sẽ làm trái ý Trời. Nếu không tin nhà ngươi có thể đi theo ta thì sẽ thấy tất cả các con vật khác thấy ta đều sợ mà tránh xa ra cả !". Cọp tin lời đi theo sau cáo, muôn thú thấy cọp đến đều sợ mà chạy xa ra cả ! Đó là vì sợ cọp chớ đâu phải sợ cáo. Nay nước Sở đất rộng 5 nghìn dặm, đại quân ngót trăm vạn, đều nằm trong tay của đại tướng Chiêu Hề Tuất. Chư hầu sợ là sợ cái uy của nước Sở chớ đâu phải sợ cá nhân Chiêu Hề Tuất đâu.

Nay câu thành ngữ Cáo Mượn Oai Hùm thường dùng để diễn tả những kẻ tiểu nhân cấp dưới, hay mượn uy và dựa hơi của cấp trên để hù hè chèn ép người khác.

* " DA NGỰA BỌC THÂY "

có gốc từ câu : Mã cách khỏa thi 馬革裹屍. Câu nói có xuất xứ từ Hậu Hán Thư của danh tướng Mã Viện :" Làm trai phải chết ở chiến trường ngoài biên cương, lấy da ngựa mà bọc thây, chớ sao có thể chết ở trên giường với thê nhi được chứ ?". Chỉ ý chí hào hùng của các chiến sĩ không màng đến cái chết để bảo vệ quê hương bờ cõi. Trong Chinh Phụ Ngâm Khúc cũng có câu :

Chí làm trai dặm nghìn da ngựa,

Gieo Thái Sơn nhẹ tựa hồng mao.

hay

* " CHẲNG HẸN MÀ NÊN "

có gốc từ câu : Bất ước nhi đồng 不約而同. Câu nói trong Sử Ký. Bình Tân Hầu chủ phụ liệt truyện: Ứng đối nhi giai động, bất mưu nhi câu khởi, bất ước nhi đồng hội. 史記•平津侯主父列傳》：“應對而皆動，不謀而俱起，不約而同會。Có nghĩa : Ứng tiếng nhau mà cùng hành động, không có mưu tính trước mà cùng nổi dậy, không có hẹn trước mà cùng họp mặt nhau. Cụ Nguyễn Du đã viết về Mã Giám Sinh và Tú Bà như sau :

Tình cờ chẳng hẹn mà nên,

Mạt cưa mướp đắng hai bên một đàng.

hay

* " MÔI HỞ RĂNG LẠNH "

có gốc từ câu : Thần vong xỉ hàn 唇亡齒寒 là Môi mất đi thì răng sẽ bị lạnh, theo tích sau đây :

Thời Xuân Thu Chiến Quốc, Tấn Hiến Công 晉獻公 của nước Tấn muốn đánh nước Hoắc 虢國, nhưng nước Ngu 虞國 lại nằm giữa hai nước. Tấn Hiến Công mới nghe theo lời của mưu thần là Tuân Tức, dùng ngọc quý và ngựa báu tặng cho vua nước Ngu để mượn đường đánh Hoắc. Vua nước Ngu thấy ngọc đẹp ngựa quý thì đồng ý ngay. Cận thần là Đại Phu Cung Chi Kỳ 宮之奇 can rằng : " Không nên, không nên ! Nước Ngu của ta và nước Hoắc là 2 nước nhỏ liền nhau, nương tựa với nhau mà tồn tại, như môi với răng vậy, hể môi hở thì răng lạnh, nên việc cho Tấn mượn đường để đánh Hoắc là việc không nên bao giờ, đại vương chớ khá nghe theo !" Vua Ngu vì tham của báu nạt rằng : " Tấn là nước lớn, nay lại hạ mình tặng ngọc quý ngựa báu để mượn đường, chả lẽ ta lại hẹp hòi mà từ chối hay sao ?". Cung Chi Kỳ bỏ ra buông tiếng thở dài : " Nước Ngu ta sẽ mất trong nay mai mà thôi !". Bèn dắt díu vợ con bỏ đi nước khác.

Qủa nhiên, sau khi tiêu diệt nước Hoắc, trên đường về Tấn Hiến Công bắt trói vua Ngu và nhập nước Ngu vào luôn nước Tấn của mình.

* " ĐẦU TRÂU MẶT NGỰA "

có gốc từ câu : Ngưu đầu mã diện 牛頭馬面. Theo kinh Pháp Hoa Đầu Trâu vốn là Câu Hồn Sứ Giả chuyên đi bắt hồn người chết. Truyền sang Trung Hoa do phép trọng đối xứng của người Hoa nên mới có thêm một Mặt Ngưa nữa cho ... đủ cặp. Mặc dù theo Phật Giáo Mật Tông cũng có một Mã Diện Minh Vương, nhưng đó lại là một Bồ Tát, mà lại là hóa thân của Quan Thế Âm Bồ Tát nữa, khác xa với câu hồn xứ giả dưới âm tào địa phủ. Trong tiếng Việt ta, Đầu Trâu Mặt Ngựa được dùng để chỉ những tay sai hung ác của quan quyền hoặc ác bá cường hào, chuyên hà hiếp, xách nhiễu, bóc lột người thường, như cụ Nguyễn Du đã miêu tả trong Truyện Kiều :

Người nách thước, kẻ tay đao,

Đầu trâu mặt ngựa ào ào như sôi.

Còn rất nhiều rất nhiều những thành ngữ có liên quan đến hai nền văn học văn hóa Hoa Việt mà ta không thể nào nêu hết ra đây được, chỉ nêu lên một số câu thông dụng tiêu biểu mà thôi.

Rất mong những bài viết về CHỮ NHO ... DỄ HỌC nầy cũng góp được một phần nhỏ nhoi trong việc nhắc nhở con em của thế hệ thứ hai thứ ba ở hải ngoại nầy nhớ về nguồn cội của ông bà và truyền thống văn hóa dân tộc của bốn ngàn năm văn hiến.

Mong lắm thay !

Đỗ Chiêu Đức