प्रश्नाभ्यास:

(1) एकपदेन उत्तरत −

(क) सूर्यः कस्यां दिशायाम् उदेति?

उत्तरम्- पूर्वस्याम् ।

(ख) आर्यभटस्य वेधशाला कुत्र आसीत्?

उत्तरम्- पाटलीपुत्रे।

(ग) महान गणितज्ञ: ज्योतिविच्च क: अस्ति?

उत्तरम्- आर्यभट: ।

(घ) आर्यभटेन क: ग्रन्थ: रचित:?

उत्तरम्- आर्यभटीयम्।

(ङ) अस्माकं प्रथमोपग्रहस्य नाम किम् अस्ति?

उत्तरम्- आर्यभट: ।

(2) पूर्णवाक्येन उत्तरत–

(क) कः सुस्थापितः सिद्धांतः?

उत्तरम्- सूर्यः अचलः पृथिवी च चला। सा च पृथिवी स्वकीये अक्षे घूर्णेति इति साम्प्रतं सुस्थापितः सिद्धान्तः।

(ख) चन्द्रग्रहणं कथं भवति?

उत्तरम्- यदा पृथिव्याः छायापातेन चन्द्रस्य प्रकाशः अवरुध्यते तदा चन्द्रग्रहणं भवति।

(ग) सूर्यग्रहणं कथं दृश्यते?

उत्तरम्- पृथ्वीसूर्ययोः मध्ये समागतस्य चन्द्रस्य छायापातेन सूर्यग्रहणं दृश्यते।

(घ) आर्यभटस्य विरोध: किमर्थमभवत्?

उत्तरम्- समाजे नूतनानां सिद्धान्तानां स्वीकारणे सामान्यजनाः काठिन्यम् अनुभवन्ति। भारतीयज्योतिःशास्त्रे आर्यभटस्य सिद्धान्तः नूतनः आसीत्। तस्मात् तस्य विरोधः अभवत्।

(ङ) प्रथमोपग्रहस्यं नाम आर्यभटः इति कथं कृतम्?

उत्तरम्- आधुनिकवैज्ञानिकाः आर्यभटं प्रति समादरं प्रकटयन्तः प्रथमोपग्रहस्य नाम आर्यभट इति कृतम्।

3. रेखांकितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत–

(क) सूर्यः पश्चिमायां दिशायाम् अस्तं गच्छति।

उत्तरम्- सूर्यः कस्यां दिशायाम् अस्तं गच्छति?

(ख) पृथिवी स्थिरा वर्तते इति परम्परया प्रचलिता रूढिः।

उत्तरम्- पृथिवी स्थिरा वर्तते इति कथं प्रचलिता रूढिः?

(ग) आर्यभटस्य योगदानं गणितज्योतिष संबद्ध: वर्तते।

उत्तरम्- आर्यभटस्य योगदानं किं संबद्धः वर्तते?

(घ) समाजे नूतनविचाराणाम् स्वीकरणे प्रायः सामान्यजनाः काठिन्यमनुभवन्ति।

उत्तरम्- समाजे नूतनविचाराणां स्वीकरणे प्रायः के काठिन्यमनुभवन्ति?

(ङ) पृथ्वीसूर्ययोः मध्ये चन्द्रस्य छाया पातेन सूर्य ग्रहणं भवति।

उत्तरम्- कयोः मध्ये चन्द्रस्य छायापातेन सूर्यग्रहणं भवति?

4. मञ्जूषात: पदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत −

नौकाम् , पृथिवी , तदा , चला , अस्तं

(क) सूर्य: पूर्वदिशायाम् उदेति पश्चिम दिशि च अस्तं गच्छति।

(ख) सूर्य: अचल: पृथिवी च चला।

(ग) पृथिवी स्वकीये अक्षे घूर्णति।

(घ) यदा पृथिव्या: छाया पातेन चन्द्रस्य प्रकाश: अवरूध्यते तदा चन्द्रग्रहण भवति।

(ङ) नौकायाम् उपविष्ट: मानव: नौकाम् स्थिरामनुभवति।

5. सन्धिविच्छेद कुरूत –

(क) ग्रन्थोऽयम् - ग्रन्थ: + अयम्

(ख) सूर्याचल: - सूर्य + अचल:

(ग) तथैव - तथा + इव

(घ) कालातिगामिनी - काल + अतिगामिनी

(ङ) प्रथमोपग्रहस्य - प्रथम + उपग्रहस्य

6. (अ) अधोलिखितपदानां विपरीतार्थकपदानि लिखत–

उदयः - अस्तम्

अचलः - चलः

अन्धकारः - प्रकाशः

स्थिरः – गतिशीलः

समादरः - निरादरः

आकाशस्य - पृथिव्याः

(आ) अधोलिखितपदानां समानार्थकपदानि पाठात् चित्वा लिखत–

संसारे - लोके

इदानीम् - साम्प्रतम्

वसुन्धरा - पृथिवी

समीपम् - निकषा

गणनम् - आकलनम्

राक्षसौ - दानवौ

7. अधोलिखितानि पदानि आधृत्य वाक्यानि रचयत–

साम्प्रतम् - साम्प्रतं अध्ययनस्य कालः अस्ति।

निकषा - ग्रामं निकषा नदी विद्यते।

उपविष्टः – बालकः आसने उपविष्टः अस्ति।

कर्मभूमिः – मदरटेरेसायाः कर्मभूमिः भारतम् आसीत्।

वैज्ञानिकः – आर्यभटः महान् वैज्ञानिकः आसीत्।