خارن وگوتن

خارن وگوتن

خارن وڤەخارنێت کوردی ئەوێت کومەلەیەتی دناڤ جڤاکێدا:

        خارن وپێخارن دگەڵ ڤەخارنێ ژکەڤن وحەتا دەمێ نوکە جهەکێ بەرز بلندێ کری دناڤ خر کومەل وچڤاکادا. هەر ئێکی بو خو چەند رەنگێت خارنا یێت پەیداکرین وبەرهەڤکرین، ئەڤە ژێ ل دیف ئەو تشت بەر دەست وان کەتین. زۆربەی ڤان خارنا دگشتن ل گەلەک جهو دەڤەرا ئو هندەک دتایبەتن ب هندەک مللەتاڤە. ئو هەر ئێکێ ژی چەند تایبەتمەندی یێت دهەین دلینان وچێکرنا وان جۆرە زاد وخارنادا. دانانا پتر یان کێمتر تشتا دناڤ رەنگەکێ خارنێدا دهێت ژکێماسیێ. هەر وەکی ئەم دبێژن: "گرارا رون ژکێم دانی یە". هندەک خارنا دەمەکی درێژ دڤێت حەتا ئامادەبیت وەک طرشکی، کاریێ یان سەر وپێکا، ئو هندەکێت دی دهێنە چێکرن ب دەمەکێ کۆرت وب ساناهی وەک نیسکێ، ساڤاری یان ئاڤکێ. ئو هندەک پێخارن یێت دهاتینە چێکرن ودرست کرن لدەمەکی دی بەس دهێنە گەرم کرن وبەرهوڤکرن  وەک کەشکا، تەحین ودوشاڤێ، یان قەلیێ. ئو زۆر زادێت دهەین دهێنە خارن پێدڤیێ کەلاندنێ ناکەت وەک گەلەک فێقی وزەرزەواتا ئو سپاتیا، نان یێ هەڤپشکە دگەل وان وەک: تری، شتی، خیارا، تروزیا، باجان سۆرکا، گۆندۆری، پیڤازێ، هژیرا، پەنیر وژاژی. ئەڤ خارنێت من ل ژێری بەر چاڤ کرن بو خویندەڤانێ هێژا هندەک ژوان دکەڤنن نەماینە نوکە دلێنانێدا ئو چەندەک ل کێم دەڤەرا یێت ماین ئو چەندەکێت دێ بەرەف چونا نەمانێ یە، ئو زۆرێت دی جهێ گوهورینێ یێ کەتیێ برەنگەکێ خوشتر وتازەتر. ئو گەلەکێت دی یێت نوی دپەیدا بوین، من ل ڤێرێ نە نڤێسینە. چنکی زۆربەی ژوان یێ دهاتین ژلایێ بیانیاڤە وەک پیتزا، شاورمە، هەمبەرگر، ساندوج یان مەعکەرونە، چنکی مەبەستا من بارا پتر خارنێت کوردینە. هیڤیدارم جهێ سودێ بیت.

      دگەل ڤان پێزانیا ل سەر ڤان رەنگ وچۆرێت خارنێ ئەز دێ چەند گوتنێت کوردی سەر ئێنم بو پتر رونکرنێ. ئەگەر نەبن چ گوتن ل دیف وان گوتنێت من هەین دێ هێلمە ڤالا چنکی دبیت هەبیت بەس نەگەهشتیە مە، ئەگەر ئەز سەر هەلبوم دێ دانمە بەر وێ رەنگە خارنێ.

ئێک - تەشریب: ئاسید: تشريب : الثَريدُ: العصيد:  

گوشتێ کەلاندی دگەل ئاڤکێ دکەنە سەر نانێ هویرکری یان پرتپرتکری دئامانەکێ فرەهدا وەک مەنسەفێ یان جفنەی. هندەک بدەستا دخون ئو هندەک ب کاچکا.

جۆرێت تەشریبا: أنواع الثريد:

١- تەشریبا گوشتی: ثريد اللحم: یا پێکهاتیە ژگوشتێ پەزی نەخاسمە یێ بەرخا ل بهارێ، چێلا یان یا مریشکا دگەل نانێ سێلێ یان یێ تەنیرێ.

2- دەوین: الثريد بالخاثر: ئەڤە ژی تەشریبە بەلێ هندەک کەس دەوی یان ماستی دکەنە ناڤدا. ئو هندەک کەشکا دکەنێ دگەڵ برنجێ یان دانقوتی.

3- عویر وریڤیک: الجوقات : ئاڤکا سەر وپێکا، ریڤیکێت پەزی یان چێلا دگەل عویری دهێنە پڕکرن بگوشت وبرنجی.

4- ئاڤ پیڤازک: المبصليّة: ئەڤە یا پێک هاتیە ژئاڤێ ودینگی وپیڤازا دگەل تەماتا باجان سۆرکا.

5- تەشریبا بامیێ: ثريد البامياء: ئاڤکا بامیێ یە دگەل گوشتی.

6- شۆربە: مەرقە: ثريد الشوربة: ئەڤ تەشریبە یان شۆربا نیسکێ یە دگەل چەند زەرزەواتا.

٧- شێخ مەحشی: باذنجان محشي: باجانرەشکا قەوراندێ پڕدکەن ژقیمەی ئو دکەنە ناڤ ئاڤکا سۆرا تەماتێ دگەل برنجی دخون یان وەک تەشریبێ.

8- تەشریبا مریشکێ: تشريب الدجاج: مریشک دهێتە کەلاند دناڤ ئاڤێدا، پشتی هنگێ چەند پیڤاز وروینی دگەل هندەک بهارات وخوی دکەنە ناڤ کو دبیتە تەشریبا سپی یا مریشکێ.

٩- گێلمە: گێلما گاڤانی یان شڤانی: زاد الراعي: ئەڤە نە خارنەکا تایبەتە، ئەڤە دهێتە جەماندن ژگەلەک خارنا ئەوێت کابانیێت گوندی چێدکەن بو شیڤی. گاڤانێ گوندی کودێ خو فرێدکر ئەو خر زاد دکرنە ناڤ ئێکدا، چ رون چ حشک، من وەرن دبو وەک تەشریبێ، لەوما کورد دبێژن:

گیلما گاڤانی یە

یا بویە گێلما گاڤانێ. بو وی تشتێ ب ناڤ ئێک هەلدبیت.

١٠- کولندیک: أكلة الكوسة: برنج وکولندێ شرین دگەل گوشتی

دوو- رەنگێت خارنا گوشتی:

1- کەباب: الكباب: گوشتێ هویرکری یە دگەل دونگی. دهێتە بەرهەڤکرن ل خارنگەها، ل سەیرانگەها یان ل مالا.

نەشیش بسوژیت، نە کەباب

2- تاوە: الطوّاية: گوشتێ هویرکی، پیڤاز، باجان سۆرک دکەل مەقدەنەوسێ.

3- گوشتێ براژتی: الشواة: دهێتە براژتن سەر سێلێ یان سەر ئاگری ب شیشکاڤە

گوشتی دخوت ئو هەستیکا دمە وەردکەت

٤- براژتنا تەیر وبالندا: الطيور:مریشک، چیچک، کوتر، زەرزیری، سویسک، کەو، پۆر

کەو ب پەرڤە چو دەڤیدا

5- گوشتێ کەلاندی: الحميسة:الهبيطة: گوشتێ قەد قەدکری دناڤ روینیدا ئو دهێتە کەلاند دگەل پیڤازێ.

بخو گوشتێ به‌رانی ناگریت جهێ نانێ

6- قەلی: القلية: گوشت ودوهن پێگڤە دهێنە کەلاندن دبەرێدا دکرنە ناڤ جارکادا بو زڤستانێ نوکە دکەنە دقازانکادا.

یا بویە قەلیا زڤستانێ

٧- فەشافیش: المحاويس: جەرگ ومێلاک، دل وگولچیزک ئو سیها میلاکێ، ئەڤە دگەل دوهن وروینا د‌هێنە کەلاندن یان براژتن ل سەر ئاگری.

من ئەڤ پەزا ڤەکوشتی ژبەر ڤێ مێلاکێ

8- ماسی: السمك: دهێتە قلاندن دناڤ روینیدا یان دهێتە براژتن ل سەر یان ل رەخ ئاگری.

ماسی دئاڤێدا نا هێتە کرین

9- عرۆق: العروق: دهێتە چێکرن ژسمیتکێ ساڤارێ یان دگەل گوشتێ خاڤ دهێتە گروڤرکرن برنجی دگەک پیڤازێ دناڤ روینیدا.

١0- سەروپێک: پاچە: الكوارع : سەروپێکێت میهێ یان بەرخا دگەل روین وئاڤێ، خوی، پیپەرا رەش، ترشیێ سماقێ، یان نیموکا.

سێ- خارنێت دگەل دانی:

١- تـرشـــــــک: طرشک: دهێتە لێکدان ژدانێ کوتلکا یان کفتا، ژگوشتی چ سۆر چ سپی، دگەل بەقلی وتەماتێ وچەند تشتێ ترش وەک لموندزی یان سماقێ دکەنە ناڤ.

سێ تشت دخوشن ب ساری، ترشک و گولول وکاری 

ب هێجەتا سلکێ خو گەهاندە کوتلکێ

٢- کاری: پشتی کاری دهێتە پاقژکرن وهویرکرن وشویشتن بەردەنە ناڤ مەنجەلەکێدا دگەل لیموندزێ یان ئاڤا سماقێ، لدیف دا روین وچەند پیڤازا دگەل تەحینێ وگوشتێ دکەنێ، خو لی دگرن حەتا پێنج  شەش کەلێت لاو دهێنێ، ئودههێتە تامکرن کو دەڤی نە گەزینیت. ئەگەر نە گەزاند ئەڤە نیشانە کو باشا کەلی بو خارنێ

سێ تشت دخوشن ب ساری، ترشک و گولول وکاری 

تێشت کاری، فراڤین کاری، شیڤ ژی کاری، نەعلەت ل بابێ هەکاری هەکە سوبە ب چمە هاری

کاریا کەلێ، یا دمەنجەلێ، ژارێ حەلێ

٣- کاری کوتلک: پشتێ کاری دکەلیت ودهیتە بەرهەڤکرن بو خارنێ، هندەک کابانی کوتلکا یان زیڤرکا دکەنە ناڤ کاریێدا کو دبێژنێ کاریا ب کوتلک.

٤- کاری برنج یان کاری ساڤار: پشتێ کاری دکەلیت ودهیتە بەرهەڤکرن بو خارنێ، هندەک کابانی برنجێ یان ساڤارێ دناڤ وەردەن ئو دکەلینن دبیتە ئەڤ رەنگە زادێ خوش.

 ٥- ئاڤ شرینک : ئاڤە دگەل چەند پیڤازێت هویرکری دگەل زیڤرکێت دانێ کوتلکا.

٦- ئاڤ پیڤازک: ئاڤ دگەل چەند پیڤازەکا دگەل هندەک نوک یان ئالینوکا دگەل روین وخوێ دهێنە کەلاندن.

 ٧- گولول: ئەڤ رەنگە زادێ کەڤن دهێتە پێک ئینان ژڤان چەند کەرستان: ئاڤ، برنج، خوێ، ماست، ئو روین ودوشاڤ. دهێتە چێکرن ب ڤی رەنگی: ماستی دناڤ ئاڤێ دهێتە تێکڤەدان حەتا وەک دەوی لێ دهێت، ل سەر ئاگری دڤێت هەر بهێتە تێکڤەدان حەتا باش بکەلیت. پشتی هنگێ برنجی دگەل خوێ دکەنە ناڤ ئو بهێتە تێکڤەدان حەتا برنج دکەلیت ولاو تیرببیت. ل دیماهیێ روین ودوشاڤی دکەنە دناڤدا.

سێ تشت دخوشن ب ساری، ترشک و گولول وکاری 

٨- دەوین: ماست وئاڤ وروین ودان قوتە.

دەوینە مێڤانا نا حەوینە   

مە دەوینە، مەدەوینە هەر سێ دانە مەدەوینە تێشت وشیڤە وفراڤینە

٩- کوتل دەوک: أكلة المخيض: ئەڤە ژی هەر وەکی گولولێ یە بەس شینا برنجی کوتلکا دکەنە ناڤ ماست ودەویدا.

١٠- ڤرک: یا پێکهاتی یە ژدانێ چ دانهێرک یان برنج یان ساڤار برەنگەکێ رون .

بلا لاوکێ من لاو بیت بلا شیڤا من ڤرک بیت..

چار- خارنێت زەرزەواتی: المأكولات النباتية:

 زەرزەواتێ کەلاندی: زۆربەی ڤان شینکاتیا یان گیایێ ئەوێت ل ئاقاری چێدبن ل دەمێ بهارا دگەل ئاڤێ ودوهن وروین وپیڤازا دهێنە کەلاند ئو بەرهەڤدبن بو خارنێ وەکی: تولکێ، کیزرکێ، خەندەلکێ، سێبسکی، ئوکەنگرا، پێرپینێ ئو هندەک ناهێنە کەلاندن وەک سیرکا، قورادا، رێڤازا یان ترشۆکێ ئو چەند رەنگێت دی.

پێنج - خارنا حەشاندی وپێچای: الملفوف والمحاشي

١- ئیپراخ: اليبرق: اليبرخ: الدولمة: برنج وگوشت روین دگەل بهاراتا، بەقلی، کەلەمی، پیڤاز، فلفلکێت مازن، گولند، باجان رەشک باجان سۆرک دگەل بتاتا بو پێچانێ، هەمی پێگڤە دبیتە خارنا ئیپراخێ.

٢- بریانی: بریانیا کولندێ: برنج ورین و کشمش وباهیڤوک وگوشت و چەند تشتێت دی دکەنە دناڤدا. ئو هندەک ڤان خرا پێگڤە دکەنە ناڤ کولندەکێ مەزن ودکەلینن کو دبیتە بریانیا کولندێ.

٣- بەقلی: السِلق: دهێتە قەلاندن دناڤ روینیدا یان بو پێجانا برنجی بو ئیپراخا ئو ترشکێ.

٤- کەلەمی:اللهانة:الملفوف: بو پێجانا برنجی بو ئیپراخا یان بو تڕشی   

٥- بەلگێت مێوا: دهێنە نماندن دئاڤا تێن شیر بو پێچانا ئێپراخا.

شەش - خارنێت دان ودکاکا: مأكولات من الحبوب

1‌- ساڤار: البرغل: یێ هویر وگڕ، دگەل روینی. هەر وەسا ژێدەرێت دی وەک خاتینوکێ، وسمیتکێ یان بالاڤیک یان پتپتیک، یان ساڤار دگەل نیسکێ کو دبێژنێ کەچەلوک.

ساڤار ئالیکا مێرانە

دەینێت من بو نە هزار، ژنوی شیڤا من بو ساڤار

٢‌- برنج : الأرز: الرز: برنجێ کەلاندی دناڤ ئاڤ وروینیدا. گوشتێ پەزی یان یێ چێل وگولا یان یێ مریشکێ دکەنە سەر برنجێ.

٣‌- نیسک: العدس: نیسکێت کەلاندی دناڤ ئاڤ وروینیدا ئو هندەک پیڤازا دکەنێ.

ژنیسکێ کەفە

زک قازنهکا نیسکێ دحهوینیت بهلێ ئاخفتنهکێ ناحهوینیت

4‌- رژدە: الشعيرية: دهێتە چێکرن ژهەڤیر وروینی، یان دناڤ ساڤاریدا ڤەدەدن

5‌- کەشک: الكشك: دەو دهێتە حشکرن حەتا باش رەقدبیت. پشتی هنگێ دکەنە ناڤ دوهنیدا وەک جۆرەکێ خارنێ ئو هندەک دساڤارێ ڤەدەن یان ناڤ هندەک زادێ دی.

سەر تەبەقا کەشکان

6‌- دانقوت:الحبية:دانێ دانقوتێ، ستویێ پەزی، پیڤاز، تەماتە وروین دگەل هندەک بهاراتا بو تام خوشیێ.

دانقوتە خو پێ بقوتە

دانەقوتا ب هەستی، گوڤەندا دەستی

دانەقوت خارنا لەگلەگ

٧- ئاسیدە: ئاردوشاڤک: العصيدة: جۆرەکێ شرینیێ یە دهێتە چێکرن ژئار وروین وشەکرێ یان دوشاڤا تڕی. دهێتە کەلاندن سەر ئاگری حەتا خەست وتێکەل دبیت.

نەیارێ خو ب ئاسیدێ کوشت

8- هەریسە: الهريس: گەنمێ کەلاندی وقوتای وهێرای ئو دناڤ گوشتیدا تێک هەلدای حەتا خو پێگڤە دگریت ودبیتە گوسپە وپڤدبیت.  

یا بویە هەریسە

٩- کەچەلوک: المخلوطة : نیسک وروین دگەل ساڤارێ، یان دگەل برنجێ

10- پەلەماش: ئەڤ خارنە ژی وەک نیسکێ یە دگەل برنجێ دهێتە لێنان وەک کەچەلوکێ.

میر هەوجەی ماشێ بو

میربه  په‌لاڤێ  بخو

١١- نان تەحینک: الخبز بالطحينية : دوشاڤێ دکەنە ناڤ تەحینێ و دسەر دۆرکێ ڤەدن ئو دهێتە پێچان.

١٢- سەوکێت حەلاوێ: تیرپێچوک:البورك: هەڤیر دهێتە حەشاندن ب گیز وکونجیا.

١٣- رەهک:عروق اللحم: برنجێ نمیای دگەل گوشتێ هویرکری ئو هندەک بهاراتا هەمی پێگڤە دهێنە تێکڤەدان، بدەستی دهێتە گڤاشتن وەک بالولکا ئودکەنە دقازنێدا ئو روینی ب سەر وەردکەن.

14- کوبێت برنجی: کوتلکێت برنجی: كبة الرز: برنجێ نماندی وهەرشاندی وەک کوتلکا قیمێ گوشتی دکەنە ناڤدا ئو دقەلینن دناڤ رویینیدا.

١٥- دانهێرک: البرغل الناعم: ئەڤە ژێ وەک ساڤاری یە بەس ژناڤی وی دیارە  هویرترە ئانکو دانێ هویرە، دهێتە لێنان وەک ساڤارێ بەس گەلەک پیڤازی دکەنە بەر.

یێ نەدیتی دانهێرک پێ عەیدە

١٦- پەلیک: الدقيق المطهي: ئارە دگەل کێم روینی دهێتە کەلاندن سەر ئاگری حەتا تیردبیت.

1٧- ئارخافک: ئار وروینە دهێتە کەلاندن پێگڤە حەتا حشک دبیت.

ئای پشتێ، ئارخاڤکێ خوش تێشتێ

1٨- پنیک: ئەڤە ژێ ئار وروینە وەک ئارخافکێ بەلێ رون چێدکەن روین جودا دمینیت ئو ئار دکەڤتە رەخەکی.

١٩- قابیلی: اللحم بالرز: ئەڤە خارنەکا کەڤنە دهێتە پێکهاتن ژبرنجی وگوشتێ هویرکری دناڤ ئێک هەلدکەن  دگەل روین وخوێ وئاڤێ.

٢٠- گرار: زاد: الأكل: ئەڤ پەیڤە یا گشتە بو زۆربەی خارنا

گرارا رون ژکێم دانی یە

گرارا مێرا ب حەمد دکەلیت

خویا ل ناڤ هەمی گرارا

خویا خو نه‌بە هه‌می گرارا

به‌ری هه‌وارێ بفكه‌ گراگێ

٢١- برەڤەنک: بەرماێێ زادێ سوتی یە ئەوێ دمینیت دبنێ قازانکێدا وەک ساڤارێ، برنجی ئو دانقوتێ.

برەڤەنکا بنێ قازانێ یە

بلا لاوکێ من لاو بیت بلا شیڤا من برەڤەنک بیت

٢٢- چرخیس: رەنگەکێ خارنا کەڤنە.روین وئارێ جەهی یە

شیڤا وی بو چرخیس

٢٣-  قەلەپیسک: جەهێ قەلاندی یە

٢٤- بەڕی: بەری دهێتە براژتن دناڤ هەلەمۆرێدا، کەلاندن یان گەرمکرن سەر سێلێ یان سوپێ.

بخو به‌ڕیه‌كا ره‌ش بكه‌ خه‌وا خوەش

دەیکێ گوتە کۆری دێ چ خوی: بەریا براژتی، یان یا کەلاندی، یان یا پاتی

٢٥- تریتە: نانێ کلورە دهێتە هویرکرن دناڤ ماستی دا.

٢٦- مەرەمیت: کەزوانێت قەلاندی دهێنە هویرکرن یان قوتان دناڤ جوهنیدا دا وەکی دوشاڤێ لێ بیت.

٢٧- هریشک: خارنەکا خوش وسڤک وسانەهی یە دهێتە چێکرن ب هویرکرنا نانێ هەرشاندی دگەل روینێ خومال.

حەفت - هەڤێر ونان: الخبز والمعجنات

١- کادە: کلێچە: الكليـجـة: دهێنە چێکرن ل عەید وجەژن وسەر سالا. یێ پێکهاتی یە ژئاری، روینی، بهارات وفانێلا، خۆرمە، گیزا گرۆڤر، گیزا هندێ،کونجی ئو هێکا شلقاندی دسەردەن. دهێنە چێکرن دفرنادا یان ناڤ تەنیرادا.

بەگزادە کلرورە بونە کادە                                      

٢‌- نانێ شلک: خبز الشلّك: ژسڤیا گەنمی. ئەڤە نەمایە.

٣‌- سەوک: نانێ تەنیرێ: خبز التنور: نانەکێ ستویرە پشتی دهێتە خەمراندن ئو دهێتە پەحتن دتەنیرێدا. 

٤‌- نانێ سمسمکری: نانێ بکونجی : خبز السمسم: هەر سەوکا تەنیرێ یە بەس کونجیا سەر وەردکەن.

٥- نانێ جەهی: خبز الشعير: شینا نانێ گەنمی لدەمێ خەلا ئەڤ نانێ جەهی خەلکی دخارن. ئەڤە ژی دهێتە چێکرن سەر سێلێ یان دتەنیرێدا.

٦- نانێ گەنموکی: خبز الذرة: ئەڤە ژی هەر وەکی نانێ گەنمی یە بەس یێ تام شرینە.

٧- نانێ تەنک: الخبز الرقيق: الرقاق: ئار وئاڤ وخوێ دکەنە هەڤیر ودهێتە پەحتن سەر سێلێ.

تو وەکی نانێ سێلێی، نە بەرە نە پشت 

ما من نان ب گوها خاریە

ئەڤە هەم نانە، هەم دەرمانە

ئێکی نان نەبو چو پیڤاز کری

نانێ خو بخو بئاڤێ مننەتا خەلکی پاڤێ

بخو به‌رانی ناگریت جهێ نانی

نانی ب دەف نانپێژێ بلا نیڤەکێ بخوت  

نانی ب دەف نانپێژێ بلا نانەکا زێدەکا

هەر وەکی ئارێ ب دوریێ وەرکری            

ئەڤ هەڤیرە دێ هێشتا ئاڤێ ڤەخوت           

پێ کوچکێ خو ل چ عەردا رەش ناکەن 

٨- نازکەنان: الخبز بالدهن: دوهنی دکەنە ناڤ گرکا هەڤیری ودهێتە پێچان ئو دانە سەر سێلێ.

٩- نانا پەنیری: سەوکا پەنیری: الخبز مع الجبن: پەنیر یان پەنیر وژاژێ دکەنە ناڤ گرکا هەڤیری سەر سێلێ یان تەنیرێ.

سەوکا پەنیری خارنا میری                    

10- سەوکا قورادا: نانا قورادا: قوراد دهێنە هویرکرن دناڤ دوهنیدا سەر ئاگری دگەل هندەک ئاری، ئو پشتی هنگێ دکەنە ناڤ گرکا هەڤیری ل سەر سێلێ یان تەنیرێ.

سەوکا قورادێ ب دەن بێ مرادێ           

١١- دۆرکا دوهندای: نەرمە نانێ سێلێ یە پشتی دهێتە پەحتن دوهنی ل سەر دەن ئو دهێتە گەرمکرن جارەکا دی.

دورکا تە هەرا دوهندای نا بیت

١١- سەوکا گژنیژا:کژنیژ وپیڤاز ودگەل هندەک تەماتێ دهێنە تێکەلکرن ودکەنە سەر سەوکێ.

هەشت- دوبە: مرەبە: دوشاڤ: المربيات: دوبا کولندی، دوبا باجانرەشکا، دوبا مژمژا، دوبا سێڤا، دوبا بیها، دوبا هژیرا، ئودوشاڤا تڕی.

تە ژێ مەتلا وی یە یێ قەسپ ب دوشاڤێ خاری

تە مەتەلا وی یە یێ دوشاڤ کریە قەلینێ

 که‌س نابێژیت دوشاڤا من یا ته‌حله  

نەهە - شیر وڤەرێژ وژێهاتیا وان: الألبان ومشتقاتها

١- شیر: الحليب: شیرێ پەزی، چێلا وبزنا.  

چیلا زەر شیری دەت ، پێ خو لێ دەت وی شیری درێژیت

٢- ماست: اللبن: الرائب: الخاثر: شیر دهێتە کەلاندن پشتی هنگێ هندەک هێڤێنی دکەنە ناڤ ئو دهێلن شەڤی ببیت بو رۆژا پاشتر ئو دبیتە ماستێ خورستی.

دەو ژ ماستی یە

نان وماست تێشتا براست

ماست وسەد جارا ماست

کەس نا بیژیت ماستێ من یی تڕشە

٣- نیڤشک: الزبدة: ماستی دکەنە دمەشکێدا ئو دهێتە حنگدان. پشتی هنگێ نیڤشک ل سەر دهێتە کومکرن ئو دکەنە دجەرکی دا.

٤ـ سەرتیک: الجشوة: القشطة: ژشیری یە یان ژماستی یە.

تو سەرتیکی سەر ماستیێ

٥‌- قەیماغ: القيمر: الـگيمر: دهێتە چێکرن ژشیرێ گامێشا، ئەڤ شیرە دهێتە دارژتن ژبلندیا مترەکێ دناڤ تەستەکێ ئو دهێتە کەلاندن، پشتی هنگێ دهێتە نخاڤتن حەتا رۆژا پاشتر.  

٦- لورک: جديد الخاثر: لۆرک جۆرەکێ پەنیری یە  ژگەرمکرنا بنێ پەنیر یە  دەست دهێت.

یان ئەو شیرە یێ خراب دبیت نابیتە ماست دکەنە لورک.

٧- روین: دوهنێ خومال: السمن العربي: نیڤشک دهێتە حەلاندن ئو دکەنە ئامانەکیدا یان دکەنە دمەشکێدا چ یێ بەرخی یان بزنێ

دوهنێ ژئاڤێ یە

٨- دەو:الشنينة: ئەو بەرمایێ دمێنیت پشتی نیڤشک دهێتە راکرن ژماستی دەما دکێن دمەشکێدا.

دەو ژماستی یە

چێل مر، دەو بریا

چێل هەیە، دەو هەیە

٩- کەشک: الكشك: الجميد:الإقط: دەوێ ماستێ تڕش وسویرکری ئومەهاندی ئودهێتە حشکرن حەتا باش رەقدبیت ئو ب دەستێ دکەنە گڤشک بو رۆژێت زڤستانا.

سەر تەبەقا کەشکان

١٠- فری: اللبا: اللبأ:  ئەو شیرێ دەستپێکا بونا پەزی دهێتە کەلاندن حەتا دجەمدیت بێ هێڤین ئو هەر وەکی ماستی یە بەس ب سەر زەریڤە یە.

ما فریێ گایە

  دەهـ - ڤەخارن: المشروبات

١‌- چا: الشاي: چا دهێتە چێکرن دناڤ قۆری وچایدانکادا دگەل شەکرێ دهێتە ڤەخارن. ئو هندەک دارچینی دکەنە ناڤدا.

٢- ئاڤا سوسێ: منقوع عرق السوس: ژرەهو بنێت دارکا سوسێ چێدکەن.

٣‌- شەربەتا تەمەر هندی: منقوع التمر الهندي : ژتەمەر هندی چێدکەن.

٤‌- قەهوە: القهوة: یا تەعلا هەی ئو یا شرین. دهێتە دان وڤەخارن ل دیوانا یان ل شین وتازیا

٥‌- شەربەتا قەمرەدین: شراب قمر الدين: دهێتە هەرشاندن پشتی تەرکرنێ ئو دکەنە ناڤ ئاڤێ بو ڤەخارنێ. نە خاسمە لدەمێ رەمەزانێ.

٦‌- بەیبینک: البابونج: ئەوێ ل چولی چێدبیت، ئو دەرمانە بو پەژیکا پەرسیڤێ.

٧‌- پینگ: النعناع : ئەڤە ژچولی یە یان دهێتە چاندن لمالا ودەرمانە بو زۆر ئێشا وەک سەرئێشێ.

        ل دیماهیێ ئەز جهێ لێبۆرینێ دخازم ژهەوە ئەگەر کێماسیەک یان خار ولەنگیەک یان زۆر پێزانین من نەدابن سەر هەر خارنەکێ، یان هندەک خارن من نەدابن بەر چآڤ، چنکی مەبەستا من نە بو ئامادەکرنا وێ خارنێ یە بەلێ بەر وڤاژی ژبەر پەیڤێت کوردینە ئو ژچ دهێتە پیکهاتن ژبەر ڤەگرتنا زمانی ب رەنگەکێ تایبەت.

ئەڤە دو راهێنانن ، ئێک ل سەر خارنا بگشتی وئێک ل سەر هەڤیر و جۆرێت نانی:

  خارن دگوتنێت کوردیدا

ڤان گوتنا تەمام کە، پەیڤەک یا درستە دناڤ هەر دو کڤانادا:

·        ژ....... کەفە                          ( ماشێ، نیسکێ، ساڤاری، ترشکێ)

·        میر هەوجەی...... بو                ( دەوینی، نیسکێ، ساڤاری، ماشێ)

·        .......ئالیکا مێرانە                    ( برنج، نیسک، ساڤار، کوتلک)

·        ....... گاڤانی یە                        (گیلما، گرارا، زادێ، ئاسیدا)

·        ....... رون ژکێم دانی یە              (ماشا، نیسکا، گرارا، ئاسیدا)

·        نەیارێ خو ب .....  کوشت         (گیلمێ، ئاسیدێ ، زادێ، گوشتی)

·        بخو به‌رانی ناگریت جهێ ......     ( ماشێ، نیسکێ، ساڤاری، نانی)

·        نان و ........ تێشتا براست           ( برنج، کەباب، ساڤار، ماست)

·        نه‌ شیش ب سوژیت ...........       ( گوشت، کەباب، پەلیک ،مێلاک

·        یی نەدیتی ....... پێ عەەیدە         (دانهێرک،گولول، ترشک، کادە)

·        بخو ........ره‌ش بكه‌ خه‌وا خوش   (نانەکا، ئاسیدا ، زادێ، به‌ریه‌كا)

·        ب هێجەتا سلکێ خو گەهاندە .....   ( دەوینی، نیسکێ، کوتلکێ ، ماشێ)

·        ..... دخوت هەستیا دمە وەردکەت (گوشتی، نوکا، بەریا، میلاکێ )

              بەرسڤ: (نیسکێ، ماشێ، ساڤار، گیلما، گیلما، گرارا، ئاسیدێ، نانی، ماست، كەباب، دانهێرک، به‌ریه‌كا، کوتلکێ، گوشتی)

هەڤیر ورەنگێت خارنا نانی:

1.     ڤان گوتنا تەمام کە، پەیڤەک یا درستە دناڤ هەر دو کڤانادا:

2.     تو وەکی نانێ .........                            (تەنیرێ، رەقی، سێلێی، تەبەقی)

3.     سەوکا .........خارنا میری                    (قورادا، کژنیژا، پەنیری، دوهنی)

4.     سەوکا ........ ب دەن بێ مرادێ           (کژنیژێ، پەنیری، قورادێ، دوهنی)

5.     هەر وەکی..... ب دوریێ وەرکری            (ئارێ، ساڤارێ، سڤیا، عورا )

6.     ئەڤ ...... دێ هێشتا ئاڤێ ڤەخوت            (برنجە، گرارە، دانە، هەڤیرە )

7.     ....... خو ل چ عەردا رەش ناکەن          (کوچکێ، تەنیرا، فانوسا، چرا )

8.     نانی ب دەف ...... بلا نیڤەکێ بخوت       (شڤانی، گاڤانی، نانپێژێ، پڕبێژی)

9.     ..... خو بخو بئاڤێ مننەتا خەلکی بهاڤێ   ( نانێ، سەوکا، پاریێ، کادێت )

     بەرسڤ:(سێلێی، پەنیری، قورادێ، ئارێ، هەڤیرە، کوچکێ، نانپێژێ، نانێ)

٢٢-٨-٢٠١٧- دهوک

 _________________________________________________________________

خارن وڤەخارن دزمانێ کوردیدا

پەیڤێت دهێن ب گشتی دگەل خارنێ:

خار، خوار، خوارد: بخو ئانکو ببە دناڤ دەڤێ خودا، بەرێ ڤەکە، ببە خارێ، بداعیرە، ژوردا ببە، بدابلعینە...

ئەڤ کارە دەست پێدکەت بتامکرنا زادی ئانکو خارنێ ژدەڤ ولێڤ وئەزمانی حەتا دادقولپیتە دناڤ عویریدا.

چەند رستێت رێزمانی سەر خارنێ

ئەزێ دخوم. تو یێ دخوی. ئەوێت دخون...

من خار. تە خار. وان خارن..

من خاربو. وێ خاربو. هەوە خاربو...

ئەز دێ خوم. ئەو دێ خوت. هوین دێ خون..

من یا خاری. تە یا خاری. هەوە یا خاری...

ئەو زاد هاتە خارن. ئەو خارنا وێ چێکری هاتە خارن...

ڤێ خارنێ بخو. ئەڤە خوش خارنە. کا خارنەکێ ب دەنە مە...

چەند پەیڤێت یەکسانە دهێن دگەل خارنێ دزمانێ کوردیدا:

١- خارن: ئەڤ پەیڤ دهێتە بکارهینان ل هەمی دەلیڤا ل نک هەمی کەسان بێ جهێ توند ونەرازبونەک هەبیت ژوی کەسێ بەرامبەر. جهێ وان  وکارهینانا وان یا درەستە ل نک خران.

چ مایە ڤێ زکی نەخاری

ما گا دکەت ئو گا دچوت

نانێ خو بخو ب ئاڤێ منەتا خەلکێ پاڤێ

یێ نەخاری ب سمبێلا ڤە مای

٢- کەرفتن: خارنە. بەس دهێتە گوتن برەقی ودل نەخوشی ڤە ژلایێ فەرمانبەری بو بەرامبەری. زاد خور ژی دشێت ڤێ ئاخڤتنێ بێژتە خو.

هەرن ب کەرفن. پهێلن دا ئەز ب کەرفم.

٣- زەقنین: خارنە. بەس دهێتە گوتن برەقی ودل نەخوشی ڤە ژلایێ فەرمانبەری بو بەرامبەری. زاد خور ژی دشێت

ڤێ ئاخڤتنێ بێژتە خو.

بەسکە تو چەند دزەقنی. بەلا خو ژمن ڤەکەن دا بزەقنم.

٤- نقنقین: ئەو زادە پشتی خارنێ ل جهەکێ و ب چیە جهەکێ دی یێ دخون، و بێژن وەرە بخو: ئەو کەسێ تێر ڤێ چەندێ دبێژیت: دێ هێم نقنقینم ئانکو دێ هێم خوم.

دەما نقنقین پترتر لێ دهێت ژخارنێ خودانێ مالێ دبێژتێ:

 ل مالا خو بنقنقینە و وەرە ڤێرێ بخو.

٥- داعیران: خارنە. زاد دقولپیت ژدەڤی ودچیتە دناڤ عویریدا.

چ مایە مە نە داعیراین.

٦- دابلعاندن: ل ڤێرێ خارن ب کوتەکی بەرێ ڤە دبیت.

بکوتەکی من دابلعاند.

بلا ئەڤە ژی سەر وان بیت دێ دابلعینن.

٧- بەرێڤەکرن: خارنێ دبەتە خار ب نەرمی وبێ ئیزا.

تە خوش بەرێڤەکر.

٨- دبەتە خار: زادی بەرێڤەدکەت ودخوت بێ زەحمەت وئیزا.

پێلن لاوێ خارنا خو دبەتە خارێ.

٩- تامکرن: دەست پێکا خارنا زادی یە. دبیت  بخوت یان نە.

من تامکرە ئاڤکێ یا خوشە. دێ چم تامکەمە وێ خارنێ.

١٠- ژوردابرن: برنە خارا زادی یە. دەما ئەو زاد دچیتە خارێ ب نک عویری ڤە.

پشتی زاد جیتی بلەز ژوردا برە خارێ.

هێدی هێدی خارنا خو ژورداببە.

١١- شەپاندن: لڤاندن وجویتنا خارنێ یە ، ئەڤ جورە یێ ب دەنگە. خارنا بدەنگە.

ئەو چیە تو دخوی ودەڤێ خو دگەل دشەپینی.

١٢- دفنا خودانان: خارنا نە ژدلە چ ژلایێ فەرمانبەری ڤە یان بەرنانبەری ڤە.

دێ هەرە ددفنێت خودانە. بالا خو ژمن ڤەکەن دا دفنێت خودانم.

١٣- فرکرن:ئەو زادێ رون دهێتە فرکرن وەکی نیسکێ، شوربێ، سوبێ.. ئەڤە ژی رەنگەکێ خارنێ یە.

وی نیسک بەردا سەر دەڤێ خو وفرکر. وێ شوربێ فرکە نە هەوجەی کاچکی یە.

دان ودەمێت خارنی

تێشت: خارنا سپێدی یە، دانێ ئێکێ یە

نان وماست، تێشتا راست

بەرفراڤین: خارنەکا سڤکە بەری فراڤینێ، پالە وفەرمانبەر زور ڤێ دکەن.

فراڤین: زادێ نیڤرویە، دانێ دووێ یە.

شیڤ: دانێ ئێڤاری وێڤە یە، دانێ سیێ یە.

هەکە مە شیڤ خار دێ ل کیرێ نڤین.

باب مری دنڤێت بەس شیڤ نەخاری نا نڤێت  

پاشیڤ: ئەڤە ب تایبەت دهێت درەمەزانێ دا، پشتی نیڤ شەڤ وێڤە.

ئەڤ کەسە یێ زاهدە. کێمێ دخوت. کێم خارنە.

ئەڤە چەند گوتنن سەر خارنێ:

ئەڤە خارنا بچیکانە

ئەم دخوین ئەو قەلەو دبیت

ئەو مروڤە یێ خورە یە. گەلەکێ دخوت.

ئەو مروڤەکێ زکینە. زورێ دخوت وچ جارا تێر نابیت.

ئەو یێ دەڤ نەرمە، هێدی دخوت.

ب دەڤەکی دخون ئو ب قوینەکێ درین

باب مری دنڤێت بەس شیڤ نەخاری نا نڤێت  

پشتی من زاد خاری عێلنجیا ل من دا من خر راکر. 

پشتی من ئە زاد خاری بەرسوژ هاتە من.

پێخارنا شەرا خەبەرن

پێخارنا شەری خەبەرن

تو چەندێ دەڤ سڤکی، ب لەز دخوت.

تو چەندێ گەری هشکی.

تو چەوا دخوی ما تو ژبەر کولبێ هاتی

تو مروڤەکێ گەری تەنگی.

تێرکی ها ژ برسی نینە                

تێرکی ها ژ برسی نینە                

تە چ زاد خاریە دا دلێ تە رابیت.

چەندێ کولافی یە. زادی بێ رەوشت دخوت.

خو نە تو بویە گورگەمیش

دانەکی تێر وبانزدا یێ برسی           

دکەنیتن زکێ تێر، بەلێ نا کەنیتن سەرێ ب زێر 

ده‌ڤ دخوت چاڤ شه‌رم دکه‌ت

دورکا تە هەرا دوهندای نا بیت      

دەستی رویس سەر زکێ برسی    

دەڤێ خو دبای دوەرینیت

دەینێت من بونە هزار، ژنوی شیڤا من بو ساڤار

زادێ خاری هەمی قەیکر. ئانکو هەلاڤێت.

زکو چ دخوی، بەژنێ چ درینی

سەرا نەفسێ خو هاڤێتە حەبسی   

سەرا نەفسێ خو هاڤێتە حەبسی.

عیرو تو چەندێ دخوی. یێ زکینە قەت تێر نابیت.

کی دکەت ئو کی دخوت

کێم خورەیوو، تێر خورەیوو

ل مالا خو بنقنقینە ئو وەرە ڤێرێ بخو.

ما تو گورگەمیشی. کولافی یە زورێ دخوت.

مەعیدێ من وێ خارنێ قیمش ناکەت.

نان وماست، تێشتا راست

هندێ ناخوت دا نە ریت

هەکە مە شیڤ خار دێ ل کیرێ نڤین

هەما تو یێ تێربە ئەم دحەمەرن

هەما تو یێ تێربە ئەم دحەمەرن.

یا سەر چلکا راکر

یێ چەوا دجویتن.

یێ دای دیتی یە، یێ خاری ریتی یە

یێ ژخارنێ خلاس بوی

یێ قوریچکا دەتە زکێ خو.

یێ قوریچکا دەتە زکی ژ برسادا       

یێ ئیشکا دەتە زکێ خو.

ڤەخارن:

ئەو کارە دەما ئاڤ یان تشتەکێ رون ژدەڤی دەرباز دبیت ئو ژگەوریێرا دچیت بوعویری.

چەند گوتن وپەیڤێت یەکسانە دگەل ڤەخارنێ:

یێ فرا ل ئاڤێ دەت

یێ تێنی ل ئاڤێ دگەریێت.

داقورچین: بەرێ ڤەکرنا ئاڤێ یە.

یا ب ساناهی یە وەک قورمەکا ئاڤێ.

کەس نە گەهشت ئاڤی بدەڤی دا بکەت.

یێ خویێ دخوت وئاڤێ ب سەردا دکەت. ڤەخارنا ئاڤێ یە.

شیشتن وڤوشیشتن رەنگ وروی، خارن وڤەخارن گەند وگوی.

٤-٦-٢٠١٧- دهوک – ئەحمەد عەلی حەسەن