گوتنا ب مەتەل

گوتنا ب مەتەل

دزمانیدا: مەتەل(مەسەل) یان گوتن، یا هاتیە ستاندن ژئاخڤتنێ دەما دبێژین: مەتەلا تە مەتەلا فلان کەسێ یە یان تو شبتی یان وەکی فلانکەسێ یێ. رامان ئەوە کو ئەڤ گوتنە ل سەر تە دهێت وەکی وی کەسی ب سەر هاتی دبەرێدا. ئەڤ پەیڤە یاهاتیە وەرگرتن ژ یا عەربی ( مثل ). ئو نوکە ئەم پەیڤا گوتن ب کاردهێنن.

عورف وعەدەت وئیجاد: مەتەل یان گوتن ئەو بێژێت لێکداینە ودکورت بو بەر چاڤکرنا دەلیڤەکێ یان ئاریشەکێ، دا ئەو ژێهاتنا مروڤاتی ب هێتە بشاڤتن وڤەگەریێت بو رەوشەکا دی یا وەکی وێ. یان ئەو رستە یا هاتیە گوتن ل دەمەکێ تایبەت، ئو پشتی هنگێ دهێتە لێدان دگەلەک رەوشێت دی یێت وەک وێ چنکی نەخش وتێگەهشتنکا مە خرا یا تێدا هەی. ئو دا ببیت گوتن دڤێت ئەڤ مەرجە تێدا هەبن: پەیڤێت کورت، گەهاندنا رامانێ ب درستی، جانیا وەکینیێ ورەوانیەکا دیار تێدا هەبیت.

گوتن زانینا مللەتانە، خودیکا وانە بو بەر وڤاژیکرنا هەست ووژدانێ وانە، بو هەمی پلێت جڤاکێ بێ جێواز، بهن ئینانا مروڤی یە ژئاریش وتارێت وئاستەنگان، دەرهینانە بو خەم و ئازارا، ئو دبنە وەک تەرازیا رەوشتی، یا زانایێت مللەتێ داناین دا ببن رێکەکا گەش وروان دا ل سەر بچن، ئو دهێنە ڤەگهوازتن ژکەڤنان بو نویان، ئو دههێنە نەخشاندن دهزر وبیرێت مللەتی، ژبزاڤا وان کری دژیانێدا، چ خوشی یان نەخوشی، تەنگاڤی یان بەرفرەهی، شەهی وبەهی، چاکی وخرابی، ئەڤ پەند وگوتن راسترین بزاڤە دژیانا مللەتیدا بو دیارکرنا رەوشتا وهزرا وتێگەهشتنێ، عورف وئیژادا، وێنەکێ ژیانێ یە یێ جڤاکی وسیاسی وئایینی وپارستنا زمانی. ئو گەلەک ژهوزان وهەلبەستا ب رامانترن وئەسەرترن، چنکی زمانێ گوتنێ دههێتە ڤەهاندن ب جورکێ سەر بەخو وئیکانە وبێ درێژی. ژبەر هندێ یێت بوین وەک قاچک وبەنیشتی ب دەڤێ مە ڤە ئو ڤەبستی ب ئەزمانێ مە ڤە، ئو بویە پارچەک ژئاخڤتنا مە یا روژانە.

دو رەنگێت گوتنا یێ دهەین: گوتنێت راست، ئەوێت بدرستی سەر مللەتی هاتین ئو ئەو کەسی گوتی یێ بەرنیاسە، یان یێ دبەرهەڤکرینە ژلایێ ئکیڤە نەیێ دیار وبەر نیاس، سەر زمانێ گیانەورەکی، بالندەکی، تشتەکی یان زەرزەوات ورەوەکی. ئو ئەڤ رەنگە گوتن دبنە جهێ رەخن وهەتکبرین وبێترانکا. ل وان دەمێت زورداریێ وبندەستیێ پەیدابوی، ئو بوینە رێک وبازدەبەر بو تیژاندنا هزر وبیرا دناڤ جڤاکێدا.

سالوقدانێت گوتنێ: گوتنا کوردی دکەڤندا وحەتا دەمێ نوکە جهێ خو یێ تایبەت یێ کری دزمانیدا چنکی ئەڤ رەوش وتیتالێت تێدا هەین: کێم پەیڤ وزور رامان، یا سڤک و دیار، یا کورتە نە یا درێژ، یا لێکدایە ژهەمێ لایێت دارژتنێ وڤەهاندنێ، یا رەسن ورەوانە ژپەیڤێت پەتی وخومال. ژبەر ڤان خرا یا هاتیە ژبەرکرن وئەسەرا خو یا کری ل گوهداری ل هەمی دەما ئو یا هاتیە پاراستن ژبەرزەبون ووندابونێ.

ئەڤ جورە تورێ فلکلۆری یێ هەی دناڤ بەرا خر مللەتێت جیهانێدا ئو هەمی هەڤ پشکن تێدا چ ژلایێ پەیڤێت گوتنێ یان ژلایێ رامانێ ڤە. ب ڤان گوتنا زمانێ مە ب تایبەت یێ پێ سەرفەراز وبلندە، ئو ژلایێ رەوشتێ ڤە ڤان گوتنا سودەکا مەزن یا گەهاندییە مللەتێ کورد. ئەم قەردارین بو وان زانایێت کورد کو وان ئەڤ زمانە بو مە پاراستی ئو هێلای بمینیت زەنگین ودەولەمەند. ئو جهێ شانازیا خر کوردانە کو زمان مە هو یێ پر بەیڤ وگوتن وبێژە وئاخڤتن ژهەمی شێوە وزاراڤێت کوردی، کو بویە فەرهەنگا چاپکری دناڤ سنگێ کورداندا ژکەڤن دا وحەتا نوکە.

خسلەتێت گوتنێ: پێژەکا کورتە یا رەسن ورەوانە ئو یا بەلاڤە دەما دهێتە ب کار هینان، پێشیا یا گەهاندییە پاشیا، بشێوەکێ کورت و پر رامان وب زمانکێ ئاسان ئو جوانیەکا دەنگانە یا پر ژزەنگلا موزیکێ.

گوتن دژیانا هەر مللەتەکیدا ئوب تایبەت نک مە کوردا پلەکا بەرز وبلندا هەی دناڤ هزرو بیرێت مەدا، وەتوڤ ل گوهداری دکەت کو هەر بهیستنێ ب دەتێ چنکی یێت دهاتین ژزمانەکێ راست وهزرەکا درست. ئو ئەڤە هەمی یا پەیدا بو ژڤان خسلەتێت ژوری، ئەڤ گوتنە یێت بوینە مەلبەنکێ بەرهەڤ ناڤ دەڤێ وی کەسی یێت دشێت ب کاربینیت ل وێ گاڤە پێدڤی دا جهێ خو یێ ب ئەسەر بکەت سەر وان کەسێت بو وان دهێتە گوتن. چ کەسی ماڤ نینە ڤی مەلبەنی ب گوهوریت ل دیڤ مەبەستا خو. چنکێ هەرگوتنەکێ زور رامان چقێت زانین وتێگەهشتنێ ژێ دچن. ئو چنکی نەهاتینە دانان ولێکدان ژبەرێ هندەکێت کێم ڤە، ئەم دشێین بێژن زور زانا ومەزنێ تێگەهشتی یێت بەشداربوین دڤی کارێ هو یێ گرنگ وبەرزدا. ژبەر ڤێ جەندێ هەر گوتنەکێ زور رەنگ وشێوێت وەرگرتن دمەلبەنێ دارژتنێدا، ئەڤە ژی یا هاتی دیڤ هزر وزانینا وی کەسێ ئەڤ گوتنە دایە بەرچاڤ. ئو ئەز دێ ڤێ رونکەم دەما ئەز ڤێ چەندێ ب نمونا دەمە بەر چاڤێت خویندەڤانێ هێژا وبەرێز.

ئەڤێت ژێری گلوازەکێ مەتەلانە دگەل وان گوتنێت ل سەر وان هاتن ل سەر زمانێ پیرمەندێ مە یێ کورد و ن شیرەت وان پیرمەندان ئەڤ گوتنێت قەشەنک وزێرین ڤەهاندینە ب رەنگەکێ پڕ واتە ورامان.

دبن بابەتێ( گوتن وچیروک) دمالپەرێ مندا دبن ناڤێ (گوتنێت کوردی) من سەرهاتی وسەربۆرا وان یا دای وئەز یێ ل وێ هیڤیێ ئەڤێت ژێری ژی بەرچاڤ بکەم.

گوتنا مەتەلێ

ئاخ گولێ

ئەڤە ژی ب عانەکی

ئەڤە لێ لێ یە، هێشتاس لۆ لۆ یێ دماین

بو دیزکا بەهلیلی

بو نڤشتیا مەلەی

تو دبێژی گارانا حەسو سێمێلی یە

تو ژی وەک کورێ کێچ گرتی

توبا دارکوکەیە

جوهیێ دبیرا خۆ ریتی

چیا نا چیت دەروێش دچیت

چەرمی بەر نەدە

خۆ ل تێلا حوکمەتێ نە دە

خۆ نە بەیتا سیسەبانێ یە

دزێ دیکل دپاخلێدا

دوژمنێ خۆ ب ئاسیدێ کوشت

دەستێ سەر گوزەکێ یە

دەڤێ خۆ ڤەدکەت وەک گایێ شەرنەخی

دەوسا کەرێ یە، بەس حنێرا پەرێ یە

راستی بێژ یێ کولاڤ خارە

رەحمەت ل گۆرا کفن دزی

رەملکا کەمبەلانی

ژ خۆ

سەدو ئێک حیلا دزانم

سەرک بادای

عەباسە ل دیوانێ چ بەحسە

فایدێ فاتە قیزێ یە

قازیێ بچیکا خۆ خندقاندی

قەفتا نیسکانە

کوچکا تلوکرویە نە نانە نە ئاڤ

کورێ کێچ گرتی

کولیلکا دبرکێ دا یە

کەرێ مەلەیە وزیانا مەلەیە

گایێ بوغەرێ یە، چێلا دهینتە کەل

ما بو فیتکا هه‌سه‌نێ هەوێری

ما تو یێ عیجزی

ماست وسەد جارا ماست

ماست وسەد جارا ماست

مریشکا رەش هیکێت سپی دکەت

میر هەوجەی ماشێ بو

میرم بۆری

میرم گەرمکە

میرو هەلز بەهی(فری)

مەلایێ باڤیا دوو کچ داینە بیژنەکێ

نا چمە ئاشی یان دێ ئاشەڤانی کوژم

نە ل ناڤ بەحسا بو چو ریتە کانیا گوندی

نەزانو بەرێ خو بکە جیرانو

هەر ژقوینێ وەی ل مەشکا دوشاڤێ

هەر ژقوینێ وەی ل مەشکا دوشاڤێ

هەسپ هات فیت، هەسپ وژن فیتیانی فیت

هەکە مە شیڤ خار، دێ ل کیرێ نڤین

وەک خال وخازانە

مەتەل- مەسەل

مەتەلا ئاشەڤانی

مەتەلا ئاغای فیروک

مەتەلا بەیتا سیسەبانێ

مەتەلا جوهی وبیرێ

مەتەلا جوهی وسیروی

مەتەلا چیروکا ماشێ یە

مەتەلا حەسو هەوێری یە

مەتەلا دار کوکەیە

مەتەلا دزی

مەتەلا دوژمنی وئاسیدێ

مەتەلا دیزکا بەهلیلی یە

مەتەلا دەروێشی یە

مەتەلا رویڤیێ دەشتی وزوزانا

مەتەلا رێڤینگانە

مەتەلا رەزڤانێ

مەتەلا سیروی

مەتەلا صالویی دینە

مەتەلا عیسوی ومیری

مەتەلا فاتێ یە

مەتەلا قازیێ یە

مەتەلا قاسدێ میری

مەتەلا قەفتا نیسکانە

مەتەلا کفن دزی

مەتەلا کوچکا تلوکرویە

مەتەلا کوری جوهی یە

مەتەلا کورێ کێچ گرتی

مەتەلا کورێ کێچ گرتی

مەتەلا کورەیە

مەتەلا کولاڤ خاری یە

مەتەلا کولیلکا دبرکێ دا یە

مەتەلا کەرامەتیت قەشەینە

مەتەلا کەرێ پیرێ یە

مەتەلا کەرێ مەلەیە

مەتەلا کەمبەلانی

مەتەلا گارانا حەسویە

مەتەلا گایێ بوغەرێ یە

مەتەلا گایێ شەرنەخی یە

مەتەلا گوزەکێ

مەتەلا لێ لێ یە

مەتەلا ماستی یە

مەتەلا ماستی یە

مەتەلا مام عەباسە

مەتەلا مێڤانی یە

مەتەلا مەشکا دوشاڤێ

مەتەلا مەشکا دوشاڤێ

مەتەلا مەلایێ باڤیا

مەتەلا مەلایێ گولێ یە

مەتەلا مەلێ سەرک بادای

مەتەلا نڤشتیا مەلەیە

مەتەلا نە ل ناڤ بەحسا

مەتەلا هەلزێ

١٢-٢- ٢٠٢١ – دهوک – ئەحمەد عەلی

PDF

گوتنا ب مەتەل