گوتار

یا من گوتی تو ژی بێژە

چ دبێژێ ...چ دەلێ... چ ژماچو؟

( گوتن، ئاخڤتن، پەییڤین، پێژتن وگالین)

چنکی بابەت سەر گوتنێت کوردییە یا پێدڤی یە ئەم هندەک رونکرنێ وهندەک پێنیاسینا ب دەینە چەند پەیڤێت سەرکی ئەوێت دهێن بو

لێدانا گوتنێ ل ناڤ جڤاکیدا وەک ئو هندەکێت دی ئەوێت من رامانا وان داین ب عەربی وئنگلیزی ل ژێری. ڤان پەیڤا واتا خو یا سەر بەخو یا

هەی، ئو زوربەی جارا جهێت ئێک ودو دگرن بێ گوهورین دزامانێدا. زوربەی زراڤێت کوردی ڤان پەیڤا ب کاردهینن بێ کو جێوازیێ بێخنە ناڤ

بەر واندا. ئو دگەلەک زمانێت دی ئەڤە دبنە جهێ ئیزایێ بو زانینا رامانا وان ب شێوەکێ درست.

ئەگەر دو مروڤ راوستیان ودگەل ئێک ودو ئاخڤتن وقەسەکرن ئو سوحبەتا وان دەمەکی کێشا، پشتی هنگێ ئێک چو یێ دی

هاتە نک تەڤە ئو تە ڤیا ب زانی تشتکی ژ وێ گڤت وگویێ، کا وان چ گڤتن یان گالین ئو لسەر چ بوئاخڤتنا

وان؟ دێ بێژیێ: وی چ

دگوتە تە؟ ئەو سەر چ دپەییڤی دگەل تە؟ ئەو دێ بەرسڤا پرسیارە تە دەت وبێژیت: مە دئاخڤت سەر وێ

گنگاشا چێبوی ناڤ بەرا

مرەڤێت وی، ئو ئەوی گوت ئەو گنگاشە درێژ بو ئو بو قەرقەشەکا مازن و بونە لێبوک کەتنە ناڤ دەڤی

خەلکی. ئو هێشتا بو من

رونکر کوت ئەو رکاتیا کەڤتیە ناڤ بەرا هەردو جوینا ئو وان هندەک لەڤز ولوقەتێت کرێت گوتینە ئێک بو

جهێ پستە پستێ ل دەڤ

ژنکا ل کولانێ. وی ئەڤە خر بو من گوت. پشتی ئەڤ قەسە هەمی بو من گوتین، ئو راگهاندنا ڤان قەسا

وی ب دویماهی ئینا.

هەڤالەکێ من بانکر وگازی من کر. ئەز چومە بنک ئو من گوتێ: تە چ دڤێت؟ گوتە من: ئەو چ چیروک بو

وی بو تە دگوت وی

مروڤی؟ من جابا وی دا کو وی چەند ئاخڤتنوک بو من گوتن. ئەو سوحبەتا درێژە ئەز نەشێم ڤەنقلینم بو تە

جارەکا دی. ب ڤی رەنگی

سوحبەت ب کوتاهی هات ئو کەس نەبێژیت بو مە بێژەڤە.

گوت ، گوتن ، گوت گوتک، گڤتن ، گڤت وگوت

قال , قول, أقوال, مقال , مقولة , اقاويل

say, said, saying, sayings

گوت، گوتن ، هەواڵ، گوت وبێژ

أخبر خبر أخبار

tell, told, telling, tale, news

ئاخڤت ، ئاخڤتن ،ئاخڤین ، ئاخڤتنوک

تكلم , كلام , كلمة , كلِمْ

speak, spoke, spoken, speech, speaking

ئاخڤت ، ئاخڤتن، پربێژ

يحكي , حكاية

talk, talked, talking, talkative

پەییڤە، پەیڤت، پەیڤتن، پەیڤین، پەیڤ، جڤتن

تفوّهَ, تفوَهْ , مفردة, مفردات

utter, utterance, uttering, word

بێژی ، بیژە، بێژتن، بێژ بێژک

ينطق , نطقْ , منطوق

say, speak, utter, pronounce, talk, articulate

گاڵ، گالین ،گاڵ گال، گالتە ، گالکرن

تحدّث, حدّثَ , حديث , محادثة

converse, conversation ,relate, mention

بانگ کر، بانگ، بانگدان،

ينادي, نداء, مناداة, يتحاور, حوار

call, called, calling

گازیکرن، گازی

ينادي, نداء, مناداة

call, called, calling

پرسیارکرن، پرسیار، پرس

يسأل, سؤال

ask, asked, asking

پرسکرن، ئاگەهدارکرن

يستفسر, يستعلم, أستفسار

inquire, enquire, question

بەرسڤدان، پەرسڤ

يرد , رد, يجيب, جواب

reply, replied, respond, answer

لێبوک، لێڤوک

مقلد

imitator

لەفز

لفظ , ألفاظ , مفردات

vocabulary, vocabularies

سوحبەت ، سوحبەتکرن

حوار , محاورة

dialogue

قەسەکر، قەسەکردن ، قەسە، بێژتن

يقص, يقصص, قصة

narrate, recite

راگەهاندن ، پەیام هنێر، نوچەڤان

نقل الخبر, مراسل

reporting, reporter

بێژتن

يروي, يسرد

narrate

رکی ، رکاتی

يناقش, مناقشة

discuss, discussion

گوتن ، گفت وگوت ، گڤتن,دان وستاندن

حدّثَ , حديث , محادثة

debate , debating

گنگاشە ، قەرقەشە, بێژتن

يجادل , مجادلة

argue, argument

پست پست، پسپسین

يهمس, همس

whisper

مەتەل یان گوتن

دزمانیدا: مەتەل یان گوتن، یا هاتیە ستاندن ژ ئاخڤتنێ دەما دبێژین: مەتەلا تە مەتەلا فلان کەسێ یە یان تو شبتی یان وەکی فلانکەسێ یێ. رامان ئەوە کو ئەڤ گوتنە ل سەر تە دهێت وەکی وی کەسی بسەر هاتی دبەرێدا. ئەڤ پەیڤە یاهاتیە وەرگرتن ژ یا عەربی ( مثل ). ئو نوکە ئەم پەیڤا گوتن ب کاردهێنن.

عورف وعەدەت وئیجاد: مەتەل یان گوتن ئەو بێژێت لێکداینە ودکورت بو بەر چاڤکرنا دەلیڤەکێ یان ئاریشەکێ، دا ئەو ژێهاتنا مروڤاتی ب هێتە بشاڤتن وڤەگەریێت بو رەوشەکا دی یا وەکی وێ. یان ئەو رستە یا هاتیە گوتن ل دەمەکێ تایبەت، ئو پشتی هنگێ دهێتە لێدان دگەلەک رەوشێت دی یێت وەک وێ چنکی نەخش وتێگەهشتنکا مە خرا یا تێدا هەی. ئو دا ببت گوتن دڤێت ئەڤ مەرجە تێدا هەبن: پەیڤێت کورت، گەهاندنا رامانێ ب درستی، جانیا وەکینیێ ورەوان یەکا دیار تێدا هەبیت.

گوتن زانینا مللەتا نە، خودیکا وانە بو بەر وڤاژیکرنا هەست ووژدانێ وانە، بو هەمی پلێت جڤاکێ بێ جێواز، بهن ئینانا مروڤی یە ژ ئاریش وتارێت وئاستەنگا، دەرهینانە بو خەم و ئازارا، ئو دبنە وەک تەرازیا رەوشتی، یا زانایێت مللەتێ داناین دا ببن رێکەکا گەش ورون دا ل سەر بچن، ئو دهێنە ڤەگهوازتن ژ کەڤنا بو نویا، ئو دههێنە نەخشاندن د هزر وبیرێت مللەتی، ژبزاڤا وان کری دژیانێدا، چ خوشی یان نەخوشی، تەنگاڤی یان بەرفرەهی، شەهی وبەهی، چاکی وخرابی، ئەڤ بەند وگوتن راسترین بزاڤە دژیانا مللەتیدا بو دیارکرنا رەوشتا وهزرا و تێگەهشتنێ، عورف وئیجادا، وێنەکێ ژیانێ یە یێ جڤاکی وسیاسی وئایینی وپارستنا زمانی. ئو گەلەک ژهوزان وهەلبەستا ب رامانترە وئەسەرترە، چنکی زمانێ گوتنێ دههێتە ڤەهاندن ب جورکێ سەر بەخو وئیکانە وبێ درێژی. ژبەر هندێ یێت بوین وەک قاچک وبەنیشتی ب دەڤێ مە ڤە ئو ڤەبستی ب ئەزمانێ مە ڤە، ئو بویە پارچەک ژ ئاخڤتنا مە یا روژانە.

دو رەنگێت گوتنا یێ دهەین: گوتنێت راست، ئەوێت بدرستی سەر مللەتی هاتین ئو ئەو کەسی گوتی یێ بەرنیاسە، یان یێ دبەرهەڤکرینە ژ لایێ ئکیڤە نەیێ دیار وبەر نیاس، سەر زمانێ گیانەورەکی، بالندەکی، تشتەکی یان زەرزەوات و رەوەکی. ئو ئەڤ رەنگە گوتن دبنە جهێ رەخن وهەتکبرین وبێترانکا. ل وان دەمێت زورداریێ وبندەستیێ پەیدابوی، ئو بوینە رێک وبازدەبەر بو تیژاندنا هزر وبیرا دناڤ جڤاکێدا.

سالوقدانێت گوتنێ: گوتنا کوردی دکەڤندا وحەتا دەمێ نوکە جهێ خو یێ تایبەت یێ کری دزمانیدا چنکی ئەڤ رەوش وتیتالێت تێدا هەین: کێم پەیڤ وزور رامان، یا سڤک و دیار، یا کورتە نە یا درێژ، یا لێکدایە ژهەمێ لایێت دارژتنێ وڤەهاندنێ، یا رەسن ورەوانە ژپەیڤێت پەتی وخومال. ژبەر ڤان خرا یا هاتیە ژبەرکرن وئەسەرا خو یا کری ل گوهداری ل هەمی دەما ئو یا هاتیە پاراستن ژ بەرزەبون ووندابونێ.

ئەڤ جورە تورە یێ هەی دناڤ بەرا خر مللەتێت جیهانێدا ئو هەمی هەڤ پشکن تێدا چ ژلایێ پەیڤێت گوتنێ یان ژلایێ رامانێ ڤە. ب ڤان گوتنا زمانێ مە ب تایبەت یێ پێ سەرفەراز وبلندە، ئو ژلایێ رەوشتێ ڤە ڤان گوتنا سودەکا مەزن یا گەهاندییە مللەتێ کورد. ئەم قەردارین بو وان زانایێت کورد کو وان ئەڤ زمانە بو مە پاراستی ئو هێلای بمینیت زەنگین ودەولەمەند. ئو جهێ شانازیا خر کوردانە کو زمان مە هو یێ پر بەیڤ وگوتن وبێژە وئاخڤتن ژهەمی شێوە وزراڤێت کوردی، کو بویە فەرهەنگا چاپکری دناڤ سنگێ کوردادا ژکەڤن دا وحەتا نوکە.

خسلەتێت گوتنێ: پێژەکا کورتە یا رەسن ورەوانە ئو یا بەلاڤە دەما دهێتە ب کار هینان، پێشیا یا گەهاندییە پاشیا، بشێوەکێ کورت و پر رامان وب زمانکێ ئاسان ئو جوانیەکا دەنگانە یا پر ژ زەنگلا موزیکێ.

گوتن دژیانا هەر مللەتەکیدا ئوب تایبەت نک مە کوردا پلەکا بەرز وبلندا هەی دناڤ هزرو بیرێت مەدا، وە ل گوهداری دکەت کو هەر بهیستنێ ب دەتێ چنکی یێت دهاتین ژ زمانەکێ راست وهزرەکا درست. ئو ئەڤە هەمی یا پەیدا بو ژ ڤان خسلەتێت ژوری، ئەڤ گوتنە یێت بوینە مەلبەنکێ بەرهەڤ ناڤ دەڤێ وی کەسی یێت دشێت ب کاربینیت ل وێ گاڤە پێدڤی دا جهێ خو یێ ب ئەسەر بکەت سەر وان کەسێت بو وان دهێتە گوتن. چ کەسی ماڤ نینە ڤی مەلبەنی ب گوهوریت ل دیڤ مەبەستا خو. چنکێ هەرگوتنەکێ زور رامان چقێت زانین وتێگەهشتنێ ژێ دچن. ئو چنکی نەهاتینە دانان ولێکدان ژبەرێ هندەکێت کێم ڤە، ئەم دشێین بێژن زور زانا ومەزنێ تێگەهشتی یێت بەشداربوین دڤی کارێ هو یێ گرنگ وبەرزدا. ژبەر ڤێ جەندێ هەر گوتنەکێ زور رەنگ وشێوێت وەرگرتن دمەلبەنێ دارژتنێدا، ئەڤە ژی یا هاتی دیڤ هزر وزانینا وی کەسێ ئەڤ گوتنە دایە بەرچاڤ. ئو ئەز دێ ڤێ رونکەم دەما ئەز ڤێ چەندێ ب نمونا دەمە بەر چاڤێت خویندەڤانێ هێژا وبەرێز.

١٤ – ١ – ٢٠١٧ دهوک

ئەحمەد عەلی

گوتنێت مەزنا : ( الأمثال ) ( proverbs )

بەندێت پێشینان : ‌أقوال السلف : sayings

گوتنێت مەزنا وبەندێت پێشینان دکەڤنە دبن شوپا تور وفلکلورێ کوردیێ کەڤن وەک حەیرانوک هەلبەست وهوزان ومامک وچیروک ونارینک وسترانا. ئەڤە هەمی پێگڤە دگەڵ گوتنا وێنەکێ زندی ژ ژیانا مللەتێ کورد دەتە بەر چاڤکرن. خوشی ونەخوشیێت وی، ژ کەڤن حەتا نوکە، ئو چەند کار وکوکێ جڤاکی وئابوری وزمانی وگەلەک جورێت دی. دڤان گوتنادا چەند ئێش وئازار و ژان وکوڤان وتوندی پێ کەنین یا تێدا هاتیە دیارکرن وبەرچاڤکرن.

ئەڤ گوتن یێت دهاتین بومە ژدەڤی بودەڤی بشێوەکێ پارازتی ئو راست ودرست. دڤان دا یا هەی هزروسەربورێت مەزنا کو پشتی هنگێ بویە پێ گوتن دناڤ خەلکیدا. خودانێ گوتنێ نە یێ بەرنیاسە بو مە چنکی سەرهاتیا گوتنێ یا هاتی ژ رویدانەکێ یان ژچیروکەکێ یان ژ پێ ترانەکێ ل دەمکی یان ل جهەکی تایبەت.

پەیڤێت گوتنێت مەزنا یێ دهاتینە پێک هینان ژڤان سالوقدانێت بەرز : کێم بەیڤ، رامانا درست، وەک ئیکیەکا جان، ڤەهاندنکا رێک وپێک ولێکدای ونک ڤەئینانا هزێ ئو پەیڤا رەسن ورەوان یا پر زەنگڵ وموزیک، ئو ئەڤە دهێتە ڤەهاندن ژ رستەکا بەخشان یان ب رەنگێ هوزانێ وەک پسیار یان وەک مامکا ئو زوربەی گوتنا دهاتینە دارژتن بدوبارەکرنا پەیڤێ دگوتنێ دا. بەردەوامیا وان یا هاتی ژبەر ڤێ چەندێ. چنکی یێ ئەڤ گوتنە گوتی هەر ئێکە ژوان مروڤێت دناڤ جڤاکێدا، یا هاتیە گوتن بو وان دا سودێ ژێ وەرگرن. گوتن بهاترین تورە دناڤ مەدا چنکی مەرامێت وێ یا گەلەک چق وتایە. کورتیا وێ یا خو راگرتی ویا گەهشتیە مە ئو بویە پارچەکا ژیانێ دناڤ زمانی دا.

ئەڤ رستا گوتنێ یا لێکدای ئو یا پڕ ژرامانە یا بژالەیە دناڤ هەمی رەنگ وجورێت مروڤا ومللەتا دجیهانێدا. چنکی هزر وبیر، رەوشت

باوەری وئولیا مللەتی یا تێدا هاتیە موکمکرن وبنە جهکرن. دبیت جوداهی وجێوازی هەبیت دناڤ بەرا هەر مللەتەکی یان جهو ودەڤەرکێ

یان شیوە وزمانەکی بو دارژتنا گوتنێ. گوتنێ هیزا خویا باشا هەی دناڤ جڤاکێدا ب گەلەک ئالاڤە ئو بەر وڤاژی هندەک جارا جهێ نەباشیێ

پەیدادکەت دناڤ مروڤێ جڤاکی دا. چنکی هندەک ناهێنە گوتن د هەمی دەم وجهادا.

گوتن دناڤ ئاخڤتنێ دا هەیبەت وجوانی وگەشبین وتازەتی دەتێ، رەوان ودل ورەوشتێت مروڤی

دهژینیت، ئو دبتە جهێ موکمیێ وزاخکرنا وێ دەلیڤا پێ دهێتە گوتن. بکورتی فەنەر وچرانە دناڤ

ئاخڤتنێدا. چنکی لێکدانا بەیڤێت وێ یا پێک هاتی بشێوەکێ ساناهی وئاسن بو ئاخڤتنێ.

گوتنێ سودا خو یا هەی لنک خرا بێ جوداهی: بچیک یان مەزن، زان یان نەزان، ژن یان مێر ئو نزم یان بلند. ژبەر ڤێ چەندێ گوتنێ هندەک کارێت بەرزێت هەین : رەوانی، رەوشتی، ئایینی، زانستی ئو پەروەردی.

گوتن رەوانێ بەرهەڤ دکەت دا دبەر ئارامیی ڤە بچیت وخەم وکوڤانا دانیت. رەوشتا مروڤی ژخرابیێ

بدەتە پاش ئو بنک چاکیێ ڤە بەت. موکمکرنا رەوشێت ئایینێ دناڤ جڤاکی دا.زانستیێ ژی حەتا رادەکێ

جهێ خو یێ تایبەتێ هەی دناڤ گوتنا کوردیدا ئو زوربەی گوتنا رەوشتێت پەروەردیێ دهەین بو فێربین

وگرتنا رەوشێت چاک دژیانێ دا.

ژ بەر ڤان هەمی ئەگەرێت بورین و یێت من بەرچاڤ کرن، دڤێت گوتنێ جهێ خو یێ تایبەت هەبیت

دناڤ جڤاکێ دا ئو ژ خرلایاڤە دا سودا خویا بەرز وبلند هەبیت دکەڤندا ئو حەتا نوکە.

٢٥ / ١٠ / ٢٠١٦ دهوک

ئەحمەد عەلی

کورتاتێ، بەرانبەرێ و درێژایێ دگوتن وبێژەیێت کوردیدا

کورتاتێ: الأيجاز : brevity

دارژتنا پترترین رامانا بەس ب کێم ترین پەیڤان. بەلێ مەرج ئەڤەبن : سودا درست دیارکەت، شێوێ ئاشکرایێ ب رەنگەکێ رەوان بەرچاڤکەت.

جورێت کورتاتیێ: کورتاتی دو پارچەنە: یا ئێکێ کێماسیا کورتە، دبێژنە ڤێ کورتیا رەوانیێ، کو گەلەک وات ورامانا ب کەنە دکێم پەیڤا، بێ ژێبرنا چ تشتا ژ رستێ.

یا دوێ کێماسیا ژێبرنێیە، تشتەک ب هێتە ژێبرن ژ گوتنێ بێ کو رامانێ بەرزەکەت.

ئامانج ژ کورتاتیێ: زورن ئەڤەنە هندەکێت بەرز: ( کورتکرن، رونکرنا واتێ ب کێم پەیڤا، بەرفرەهکرنا تێگەهشتنێ، ب ئاسان کرنا ژبەرکرنێ، نە چهێ پێداچونا گەلەکە ئو هندە جارا بو نهێنیێ ژ بەر نەگوهدارێت دهەین ل وی جهی )

دەلیڤێت کورتاتیێ: ئەو جهێت دڤێت کورتاتی دگوتنیدا هەبیت ئەڤە نە: ( لێبورین، سوز وپەیمان، گەف، گازندە، سوپاسی سەر کارا، پاشڤەبرن، بەهی، شەهێ، تەنگ دەستی، دل پێ سوتن، تارێت وئاستەنگ ئو ب جهئینانا فەرمانێت ژ بەر وبلندا ).

ئەڤ رەنگە گوتن سێ جورن :

a) پەیڤەک: یا دارژتی یە ژپەیڤەکێ

b) دو پەیڤ: یا دارژتی یە ژدو پەیڤان

c) رستەک : یا دارژتی یە ژ رێزەکا درست ولیکدای

پەیڤەک: کورترین گوتن دهێتە لێدا دزمانێ کوردیدا یا پێ گوتیە ژپەیڤەکا سەر بەخو یا پتنێ، رامانا وێ یا بەیان وئاشکرایە، بەس ژلایێ رێزمانێ ڤە یا کێمە بو نمونە:

چیز: ئەز چیزبوم. (ژلایێ رێزمانێ ڤە) من ژبەر تە دانە. ( ژلایێ رامانا ڤە)

چەقماقە: ما تو چەقماقی.(رێزمان ) تو چەند دئاخڤی. ( رامان )

بفیرینە: تو گەلەکێ دفیرینی. تو یێ درەوا دکەی.

بەکروکە: ئەو کەسە بەکروکە. یێ درەوینە.

تەقە لەقە: ئەو یێ کەتیە تەقەلەقێ. یێ دناڤ تەنگاڤیەکێ دا

فیچوسکە: ئەو ژنکە فیچوسکە. بکێر ناهێت نەیا درستە.

دو پەیڤ: زور گوتنیت کوردی یێت دهاتینە راچاندن ب دو پەیڤان، ئەڤ کورتیا دو پەیڤان زیان نەگاهندی یە گوتنێ ژ چ لایاڤە، چ رێزمان یان رامان. ڤان دو پەیڤان دژواریەکا تایبەت یا دایە گوتنێ کو وەک رستێ لێ هاتی یە دزمانیدا. بو نمونە:

سویارا پەیادکەت: ئەو کەس سویارا پەیادکەت. .(رێزمان ) یێ زیرەکە.( رامان)

یاریا بچیکانە: خو نە یاریا بچیکانە. .(رێزمان) مجداهێ یە ونەترانە یە. .(رامان)

گورزێ کورەیە: ئەڤە وەک گورزێ کورەیە.(رێزمان) ژهەمیا دگریت. (رامان)

گوشتێ خاڤە: ئەو گوشتێ خاڤە.(رێزمان) یێ سست وپستە نە یێ زیرەکە. (رامان)

نانێ تەبەقێ یە: تو دبێژی نانێ تەبەقێ یە.(رێزمان) بەرەکەتە زی خلاس نا بیت.(رامان)

هاتنە خیزکی: هوین هاتنە خیزکی. (رێزمان) هوین ل دیڤ مە هاتن. (رامان)

پاش وپێشە: مروڤەکێ پاش وپێشە.(رێزمان) نە یێ بنە جهە یێ لڤ لڤوکە.(رامان)

کەو بژێرە: ئەو یێ کەو بژێرە. (رێزمان) تشتا ژی دگریت وهەل دبژێریت.(رامان)

رستەک: چ رەستەکا کورت یان درێژ، یا لێکدایە ژهەمی لایاڤە، دارژتنا رێزمانێ یا درستە، نەیا کێمە، دهێتە ژبەرکرن ب شێوەکێ ئاسان، ناهێتە ژبیرکرن ب چ رەنگا، دمینیت دهزرا مروڤیدا، دهێتە گوتن سەر ئەزمانی هەر وەکی ئاخڤتنێ، رامانا وێ یا دیارە، ئاخڤتنێ ب هێز وزاخ دئێخیت، پێ زانینەکا مەزن دەتە وی کەسی یێ ڤان رەنگە گوتنا دکەتە ناڤ پەیڤێت خودا، ئو زوربەی جارا دبیتە جهێ دان وستاندنێ دناڤ بەرا وان کەسێت ل دیوانێ ئو دبیتە جهێ تیژاندنا بیرێت نویژەن کو دبیتە سەرە کانیەکا پاقژ وزەلال دا زمان خو پێش ڤە ببەت ئو دەولەمند بیت ژ گوتن وپەیڤان. زوربەی گوتنێت کوردی ژ ڤی جورەینە ژبەر وان ئەگەرێت ژوری ئەوێت مە پێش چاڤکرین، بو نمونە:

ژمێشی کرە گامێش. هەر تەیرو رەڤا خو. یا دەینی هەر دانە. لێفان ئینا حەفکێ. چێل مر دەو بریا. دەستێ بن بەری یە. توپزی بێ دەست کە. راستی شیرێ خودێ یه. گازیا ل دیڤ گورگی یە. حەتا من سورکر، وی پێڤەدا. جەر ب رێکا ئاڤێ ڤە دشکێت. مار گەستی ژوەریسی ترسیت. زڤری ڤە دەست ژپیا درێژ تر. وەکی مویێ ژماستی کێشای. کێر گەهشتە سەر هەستی. شیر کاڤلانێ خو نا بریت. سویارێ پتنێ توزێ ناکەت. نانێ نەکەرا ل چ عەردا نینە . بەریا ب پەقیژکا خو نە رازی. پسیارا برینداری ژ برین کولی ب کە. رەڤینەک چێترە ژ دەست هلاند نەکێ.

بەرانبەرێ : المساواة :: equality

پەیڤ ورامان تەمەت ئێک بن، ئەگەر نە، پێدڤیێ کورتاتیێ یان درێژایێ تێدا بیت. سود ژی ئەوە گەهاندنا رامانێ یە ب درستی دەما نە پێدڤیی کورتیێ یان درێژایێ بیت.

ئەڤە ژێ دو جورن: ئێک ئەو بەرانبەرە یا کورتاتێ تێدا هەبیت بەس رامان ژێ زوربن.

یا دوێ بەرانبەریا درێژە، بەس رامانێ ب گەهینیت ب درستی بلا پەیڤ گەلەک بن.

ئەڤ رەنگە گوتنە یێت دهاتینە ڤەهاندن ب شێوەکێ جوان وتازە، بکێم پەیڤا، هەر دولایێت گوتنێ تەمەت ئێکن ژ رەخێ دارژتنێ ڤە، یێت دهاتینە ڤەهاندن وەک رەنگێ هوزانا، دەنگێ پەیڤا دویماهیێ وەکی ئێکن، ژبەر ڤێ چەندێ ئەسەرا خو دکەت ل دەمێ گوتنێ، یا هاتیە ژبەرکرن ژبەر سڤکیا پەیڤێت لیگدای، ئەڤێ چەندێ ژی جهێ دای دا گوهورین وکێم وکاسی نەکەڤتە تیدا حەتا رادەکی، ئەڤ جورە گوتنێت بەرانبەر ژهەمی رەنگێت دی یا موکم وبزاخە دزمانیدا. هندە جارا بەر وڤاژی دکەڤتە دگوتنێدا، بەس ئەڤە زیانێ ناگەهینتە نەرێزمانێ ونە رامانێ. ئو زورا کێمە. بەس زوربەی ڤان جورە گوتنێت بەرانبەر ڤێ چەندێ ل سەر خو نا وەرگریت. وەک ڤان هەر دو گوتنا:( ب حێجەتا سلکێ، خو گەهاندە کوتلکێ) بەرو ڤاژی هەرا درستە (خو گەهاندە کوتلکێ، ب حێجەتا سلکێ) ل ڤێرێ بەرو ڤاژیکرن نەیا درستە چنکی جودایێ دئێختە تێدا وەک (هەکە دیتم ئەزم، نە دیتم دزم ) ل بەر ڤاژیکرنێ لەنگیێ دئێخیتە دریزمانێ دا ئو دهێزا گوتنێدا(، نە دیتم دزم، هەکە دیتم ئەزم).

ئەڤە رستەکا گوتنێت بەرانبەرن بو نمونە:

چیا ب چیا ناکەڤن، چاڤ ب چاڤا دکەڤن

دویر ترە ، شرین ترە

روی ل پێشن، دا ب ئێشن

نوی هاتن، کەڤن خەلاتن

ل هیڤی یا دەرا، خولی یا سەرا

نیرگز نە بهارە، کێرات نە دارە

جارەکێ پیروز، جارەکێ قلوز

ئەرزان کڕۆ ، هومبان دڕۆ

نەژ بەراهیا بە ونەژ دوماهیا

نەیێ خێرایە ، ونەیێ شەرایە

سەرێ لبەر منەتا، ببە نە ناڤ زیارەتا

هەرئەو حەوشە ، بەس نە ئەو رەوشە

مال بارکرنەکە، مال خراب کرنەکە

هندەک شول عەدەتن ، هندەک قبحەتن

هەوار وسەد هەوار، ل عەیالێ نەگوهدار

خوینێ سەر دمشتن، بەهلیلی سپیه دکوشتن

درێژایێ: الأطناب: : verbosity

پتر ترین پەیڤ بو زێدەکرنا وات ورامانا دگوتنێدا. دگوتنێت کوردیدا ئەڤ رەنگە زورێ کێمە، چنکی درێژی نە د قازانجا گوتنێ یە، ئەگەر هات ودرێژی کەتێ دبێژنی ئاخڤتن. سەر هندێرا پاش وپێشیێ دگەل ژێبرن دکەڤتە دگوتنێدا. ئو زیانێ دگەهینتە رێزمانێ ژی. ئەڤ جورە گوتن یێت هاتینە ڤەهاندن ب رەنگێ هوزانا، پەیڤێت دویماهیێ دەنگەکن، هندەک سێ رێزن، چار رێزن یان پتر ژ ڤێ چەندێ.

ئەگەر رامانێ سودا خو نەئینا بدرستی دبێژنێ: لەنگی (إخلال ).

ئو ئەگەر زێدەبو ژ سودا داخاز دبێژنێ: پێداچون وسەرڤەبرن (تطويل).

پارچێت درێژاتیێ:

( تایبەت بەری گشتی، گشت بەری تایبەت، دوبارەکرن وموکمکرن )

جهێت درێژاتیێ: ( پێکهاتن، شانازی، مەدح وناڤ لێدان، نەکامی، شکاندن، شیرەت...)

ئەڤە چەند گوتنن سەر ڤی جوری بو نمونە:

چیایێ مژ لێ نە، مێرێ حوکم نە، دبێژنێ ماربێنە

پێرێ، چەچ هەڤیرێ، خودێ چو ژ بیرێ

چ کانی بێ ئاڤ نابن، چ باغ بێ گول نابن، چ دل بێ کول نابن

سێ تاڤیێت بارانێ، ناڤ به‌ینا نیسان وگولانێ، چیتره‌ ژ باگردانێ زێری ل نیڤه‌کا دیوانێ

ئەڤرازی د رکن، پێکێت خودان یارا لێ دسڤکن، دچنە سەری بەژن بلند، د مینە ل بنی قوین گلولکن

سێ گدی هه‌نه‌ ل دنێ، یێ ل ئه‌ڤرازیا دکێشیت تیتنێ، دچیتە رێکێ پتنێ، ئو ئه‌وێ ل بن ئه‌مرێ ژنێ

٢٢-١-٢٠١٧- ئەحمەد عەلی

پەیڤێت پەتی ورەسەن دگوتنێت گوردیدا

مان وبەرڤەچونا هەرزمانەکێ دژیانا مللەتادا، کو بمینیت زندی وبەردەوامی بدەتە خو ئو پێش بکەڤیت یا پێدڤی یە پەیڤا وەرگریت ژهەمی لایێت دی برێکا دان وستاندنێ، ئو پەیڤێت نویژەن دناڤ زمانیدا بینن پێش چاڤ ب شێوەکێ راست ودرست، ئو هەر وەسا پەیڤێت کەڤن ئەوێت کار پێ نا هێنە کرن برەنگەکێ دی هەولدەین دا ساخ کەین دئاخڤتنێدا یان ب هندەک شێوێت دی یێت بەر هەڤ دا ئەڤ پەیڤێت رەسەن وپەتی نە هێنە ژبیرکرن چنکی وان زور گرنگیا خو یا هەی دناڤ هەر زراڤەکێ کوردیدا. لڤێرێ دێ چەند پەیڤێت زور ناهێنە بکار ئینان دئاخڤتنێت مە دا ئەوێت روژانە، ئو چەندەکێت دی دبیت ب چ رەنگا ناهێن بەر دەڤ چنکی ئەو جورە پەیڤ کار یان پێدڤی پێ نەما دڤی دەمیدا، بەلێ ئەم دشێین نوی کەین وبەر چاڤ کەین ب هندەک شێوێت دی دا ئەڤ پەیڤێت پەتی بمینن ناڤ زراڤێت زمانێ مەدا. ئێک ژوان شیوا ئەڤەیە دگوتنێت مە یێت کەڤن یێت ئەڤ پەیڤە تێدا هاتین بو نمونە:

١- ئه‌گه‌ر گورگ دخه‌ما بارانێ با، دا بو خو که‌په‌نه‌کی چێکه‌ت

که‌په‌ن یان کورک

٢- ئاگر دکەڤنە کولیادا دمینیت

کولی، قورم، کوڤڵ

٣- ئای زکو، کوتکێ دوشاڤێ ل نکو

کوتک دهێتە چێکرن ژداری وەکی تراری

٤- ئاڤلدانکا رویێ وێ یا پەقی

ئاڤلدانک وەک پرسکێت پڕ ئاڤ دەما ل روی دهێن

٥- بەریا ب پەقیژکا خو نە رازی

پەقیژک: ئەو تویخێ ژدەرڤەیە ئەوێ دکەڤیتە دور کەزانێ یان بەریێ

٦- باران هاتن، کەلشتێت بانا ڤەشلیان

کەلشت : شەق وپەقن. ڤەشلیان: پێکڤە نویسیان یان گەهشتنە ئێکە

٧- باران ب شەپی دهێت، بێ دەولەتی ب گوی دهێت

شەپی ئانکو مشە، زور، گەلەک حێڵ دهێت وبێ راوستیان

٨- بزنا بەزبەزوک ، بزنا لەنگەروک ، پێگڤە دگەهنە مەخەلوک

مەخەل یان هەفش:جهێ داکرنا پەزی وکەوالی یە لئاقاری یان کوتانا

٩- بو پێشیا چیرێ

چیر: شەرە ، ئاریشە، لێکەفتنە

١٠- برایێ دایێ تێرا کایێ

تێر: جهور دهێتە رستن وچێکرن بو جەهی وکایێ وئالفی بو دەوارا

١١- بونە قاچکێ بەر ددانا

قاچک: وەکی بەنتشتی یە ژدارا کەزانێ

١٢- بێ دەوەاری ، بەندەواری

بەندەوار: گرفتار، موفتەلابون، مەحتڵبون

١٣- هەکە بو باران دێ بیتە هەڕی

هەڕی: تەقن وشێل، قوڕ

١٤- بەر شرینیا مێوێ، مروڤ قورمێوکا دخوت

قورمێوک: ئەو تاکێت موێنە ئەوێن ب قورمیڤە دهێن

١٥- پاشی دێ گیڤکا بەیێ

گیڤک:شبتی بەندکانە دهێنە رستن وراچاندن دئێخنە هیشار ودەرسوکا

١٦- تەڤەنگا من چرک دەرکەت

چرک: ئانکو نەشەقیا، نە تەقی، دەنگ ژێ نەهات

١٧- تولازیا کەری باری گورجە

گورج : تەنگە، لێکدایە، شدیایە، نە یێ شور ونزمە

١٨- جویێ د بیرا خو ریتی

بیر: نە بیرا ئاڤێ یە لڤێرێ: جهێ چێکرنا شەڵ وشەپکانە

١٩- جویێ سەر نوخینە

نوخین: ئانکو یێ چەمیایە، شورە

٢٠- چ بکەن کارێ، ئەو دهێت خارێ

کار: دهێتە چێکرن ژئاخێ بو گەنم ودانا

٢١- چویڤێ ستویرە، ئارێ هویرە

چویڤ: ئامیرەتەکە ژداری یان ژ هەر رەنگەکێ دی چێدکەن بو قوتانێ یە

٢٢- چیێ کام سوتی یە

کام : حدەتە، کەلە دارژتنێ یە ل بەرامەری دەمێ تورەبونێ

٢٣- حاکمێ ل توتیکا خو پەشیمان بوی

توتیک: دچیروکێت کەڤن دبێژن: جورەکێ بالەفران وبالندایە

٢٤- خو ل بازێت نیریا دهەلاڤیت

بازێت یان بەزێت: غاردان، رەڤین یان خو هلاڤێتنە

٢٥- رەنیێ ژگویێ چیچکێ چێدکەت

رەنی: هەرفین وقولپینا بەفرێ یە

26- دهلا ب کودی، نەبەن دورێت گوندی

کودی: تێشکێت صە وهرچانە

27- زک وەرزە، دەت ژهەمی تەڕزە

وەرزە: پرێزە یان جهێ چاندنا دەخلی یە. تەڕزە: جورە

٢٨- ژسیهێ نەگەهشتە حەتاڤێ

سیهە: سیبەرە

٢٩- سەرێ کەچەل دکومدا یێ باشە

کوم: وەک کولاڤی یە، تاتیکە کەچەڵ دسەرێ خو دئالینیت

٣٠- سەقا ل دیڤ حەقا

سەقا: صەقلە ئانکو تویژاندنە، تیژ کرنە وهوسینە. حەق: دراڤە

٣١- سەرێ ساخ ناکەڤتە سەر چ بالگەها

بالگە: وەک بالیفکێ ، جهەکێ بلند بو نڤستنی

٣٢- شەڤا تاری ژهنگورڤا یا کفشە

هنگورڤ: نیشانێت تێکچونێ یە، یان ژئێڤاریا

٣٣- شەپکێ دبەر رەپکا

رەپک: چخت، پێکئینای، بەرهەڤ

٣٤- فیشەکا من ف کەچی کەت

کەچ: ڤێ نەکەڤت، پیچ چو، ڤ جهێ نەکەڤت، بوش چو

٣٥- قوچا دگەل گەڤری یە

قوچ: سەر لێدانە، لێکدانە، ڤێکەڤتنە

٣٦- کەر ڤەبستن، خەم ڤەرستن

ڤەبستن: گرێدان. ڤەرستن: نەهێلان، بەردان

٣٧- گاریتە ژکفرا نا رابن

گاریتە: شەقلەکێ مەزنە ئانکو دارەکێ درێژ وستویرە سەر دو ستینا

٣٨- گەفەک بو مێری گەلەکە

گەف: ئاخڤتنەکا قورس وزڤر یا پڕئێشان

٣٩- لێفان ئینا حەفکێ

لێفان: دەڤ خوشکرنە. من وەرە ئەو تشتە شین دبیت ل ئاقاری

٤٠- مال گورە، مەزەل کادین

گورە: قەبرە، زیارەتە. کادین: جهێ دانانا کایێ یە

٤١- مویەکێ دخو نە قەلزی

قەلزی: شاش کر، لڤی، ژجهنەچو

٤٢- نەرمە قەدیدو

قەدید: گوشتێ هشکری یە

٤٣- لنک وی کەڤیژەک ومەویژەک ئێکە

کەڤیژەک: وەک تراری یە یێ هاتیە چیکرن ژداری

٤٤- هێلین ڤانکا وان هەر پیڤازە

هێلین ڤانک:دەما هێک نەما، پیڤازەکێ دانن دبن مریشکێ دا هێکێ بکەت

٤٥- هێک لێ مەرقبون

مەرقبون: حەرامبون، نا بنە چیچەلوک

٤٦- وەکی گیسکێ مالوفی یە

مالوفی: کەهی دناڤ مالێدا

٤٧- یێ ئاخڤتن چکورە

چکور: رەقە، دژوارە ، زڤرە

٤٨- یا شکەفتکێ دێ هێتە کوفکێ

شکەفتک:وەکی کەڤیژکێ یە ژدارێ یە، ئانکو ئامانەکێ فرەهە

٤٩- یێ نە ل گوڤەندێ، پێ ل سەمایێ

گوڤەند: دیلان، دەهوات. سەما: رەقاس، لەیزین

٥٠- یێ نە دیتی، دانهێرک پێ عەیدە

دانهێرک: رەنگەکە وەکی ساڤارێ یە بەلێ هویرترە

١٩-٤-٢٠١٧ دهوک

پێشڤەکر: جهگر: شینگر: (الكناية: metonymy) یێ درست دگوتنا کوردیدا:

پارچەکە ژوان پارچێت ئاخڤتنێ کو تشتەک یان رامانەک نەهێتە ب ناڤکرن، بەلێ ب هێتە پێش نیاسکرن وبەر چاڤکرن بتشتەکێ دی یێ پێڤە گرێدای یان ب وێ رامانێ ڤە. مەبەست ئەوە ڤاشارتن وپاراستنە، کو مروڤی نەڤێت وی پێ ناڤکەت ب ئاشکرایێ، ئانکو ئەو کەسێ دئاخڤیت یان ئەوێ گوتن سەرکری نەڤێت ئەوا درست دیارکەت بو بەرانبەری، ڤێ ب کاردهینیت دا واتا نهینی یا وی دڤێت دیارکەت ب چەند پەیڤێت دگرێدای بگوتنێ ڤە، ئو ئەڤە د زۆر جارادا یا یەکسانە دگەل یا سەرەکی ژ بەر چەند ئەگەرا.

جۆرێت پێشڤەکری:

پێشڤەکرێ ل سەر نیشان وسالوقدانا:

گوتن: هات ئەو شەبلەشتاحە (ئەڤە شینگرە بو وی کەسی یێ درێژ)

پێشڤەکرێ ل سەر نیشانکری:

گوتن: ئەو یێ بویە ئەرد ( ئانکو یێ دسەر پشتا ویرا دچن)

پێشڤەکرێ ب سەر پەیدا ئیکی ڤە دچیت ئانکو ل سەر وێ شوپێ ڤە دچیت: ئەڤ سالوقدانە دکێشن وب نک ئێکیڤە دهێنە گوتن ئو ب ویڤە گرێدایە.

ئاڤ دەستادا دمەهیت. ( مروڤەکێ چاک وباشە)

یێ دوانزدە علمە. ( یێ زانای وتێگەهشتی یە)

خەسلەتێت پێشڤەکری:

پێشڤەکر دگوتنێدا هەولدەت بکار ئینانا چەند پەیڤا کو ئەڤ خەسلەتە ل نک هەبن:

موکمکرنا نیشان وسالوقدانێ ل دەف پێ گوتێ گوتنێ ب شێوەکێ راست، ب کۆرتاتی وات ورامانا بگەهینتە بەرانبەری، ئو سەر ڤان

هەر دوکارا دڤێت پێشڤەکریێ دویربیت ژسالوغەرێت بێ رەوشت، چ ژواتا سەرڤە یان یا نەپەنی.

بنیاتێت پێشڤەکری:

پەیڤێت دەست نیشانکری بدرستی بومەبەستێ دگوتنێدا، وات ورامانا هەلبژارتی بو ڤێ چەندێ، ئو

پێڤەنوک یان پێڤەگرێدایەک تێدا هەبیت بو رونکرنا واتا حەزکری ژلایێ دانەرێ گوتنێ ڤە.

قازانج ومفایێت پێشڤەکری:

پڕزاخ وهێزا دەتە وات ورامانا، ئو زۆر موکم دکەت دگورنێدا، گڤتن سەر هندەک تشتا یێت نە هێنە

گوتن روی بروی بو بەرانبەری، جهێ نهینیێ یە بو وان کەسێت گوهلێدبن، گوهی دپارێزیت ژبهیستنا ئەوا

ئاشکرا ودیار،ئو ناهێلێت چ دەلیڤا بو دژی تشتەکی ل سەر بگریت کو ببیت ئەگەر وسەمەد بو هنگاڤتنێ

وی.

نهینیا تازەتی وجوانیا پێشڤەکری:

ئەوە کو واتە دگەل دەلیل ومەبەست دهێتە دارژتن برەنگەکێ لێکدای ورێک وپێک وجانە بەند کو جهێ خو یێ درست دکەت دناڤ هزر وبیرا دا.

بو نمەنە ئەڤە چەند گوتن وبێژەنە ل سەر ڤی بابەتی:

ژچەک کرن ( بن دەستبون)

مروڤەکێ دەست درێژە ( دزە )

یێ مل پەحنە ( ب سەبر وئارامە)

یێ ل گەل بای دفریت ( ب لەزە )

رویێ وێ سۆر بو ( یا شەرمینە )

یێ ب کوپالی ب رێڤە دچیت (پیرە)

یێ دبێژتە گیزا گەڤز( زۆرێ زەنگینە)

چەندێ گەری حشکە ( رەزیلە، قەلسە)

یێ لەقا ل دەستێت خو دەت ( پەشیمانە )

یێ کوکە ل بەر مەشکێ ( ئامادەیە، پەیتە)

ئەڤەنە زەند وبازندێت وی ( زیخ وبهێزە )

کۆرێ هیچ لە ملێ یە ( ژار وفوقیرە، چنینە)

کەسەکێ پاش وپێشە ( نە یێ موکمە، هژوکە)

یێ سەر هێکا ب رێڤە دچیت ( مژیلوکە، سستە)

مروڤەکێ دەست ڤەکری یە ( یێ مەرد وداندەهە)

یێ دەڤێ خو دبای دوەرینیت ( هەژارە ، برسی یە)

بەریکا وی هەرا دریایە ( مال مەزێخە، پیچ وپەلاچە دکەت)

دو پێ هەبون ئو دو یێت دی ژی قەرکرن ( ب لەز چو ژترسادا)

١٠-٨-٢٠١٧ دهوک

دەنگێ دوبارە دگوتنێت کوردیدا:

وەکێ گەلەک جارا من دیارکی دهندەک بابەتێت خو سەر گوتنێت کوردی کو زور ژوان دهاتینە لێگدان برەنگەکێ جوان وتازە وکێم پەیڤ. پترین ژڤان گوتنا یا ئێک رێزە. دبیت رستا ئێک رێز یا سەر بەخوبیت یان یا دو پارچە بێت چ برەنگێ هوزانا یا دو سەروە ئانگو قافیە، ئو دبیت نە یا هوزانی بیت. ڤەهاندنا وێ یا هاتیە کێشان ب جورەکێ رێک وپێک وجانە بەند. دانەرێ ڤان رەنگە گوتنان گەلەک جارا یێ خو پێدڤیێ هندەک دەنگا کری بو راست کێشانا گوتنا خو، ئو پتر دژواریێ و جهکرنێ بدەتە پەیڤان، دگەڵ زێدەکرنا جەرسا موسیقی دگوتنێدا. لێ هێنانا ڤان دەنگا جهێ خو یێ تایبەتێ کری دەما مروڤ ڤێ گوتنێ دبێژیت. ئەڤ دەنگە دگرێداینە بگیانەور وبالندە ورەوەک وسروشتی ڤە. هندەک جارا ئەو دەنگە دو بارەدبن دکێشێدا، ئەڤە هێز وزاخەکا موکم دەتە گوتنێ وجهێ خو دهەست ووژدانا بەرامبەریدا دکەت. ئەڤە ژلایێ دارژتنێ ڤە، بەلێ ژلایێ مەبەست ورامانێ ڤە دو بارەکرنا پەیڤێ چ زێدەهیێ نادەتێ، ئو ژێبرن ونە گوتنا ئێک ژوان دێ کێماسیێ ئێختە کێشێ. رامانا گوتنێ دمینیت هەر وەکی خو بەلێ حەتا رادەکی بیچەکا سستیێ دەتە رێزا گوتنێ ئو زور جارا یێ بەرامبەر بدرستی دمەبەستێ ناگەهیت. ژبەر ڤێ چەندێ دڤێت مروڤ یێ هشیاربیت دەما ڤان رەنگە گوتنا ب کار دهینیت دئاخڤتنا خودا.

بو نمونە:

قرقر وژبن بر

بێ حم حم چێ نابیت

چ ستێنگ دبێ بڤ بڤ نینن

سورسور کرە سەر بەرکێ

عەلو کش کش، بارا من تێ نە

پێ پێ یێ لبەر مەلوکا ڤە دهێت

حەقیێ دبن نە حەقیێ ڤە تڕە تڕە

بارانێ تنە تنە، نە مێرە نە ژنە

بارانێ گژە گژە، خالا کتکێ هەر ژژە

بارانێ چکە چکە، کچ بو بابێ نە بویە مال وملکە

ئەز مازیا کت کت دچنم، چوت چوت دچن

یێ دچوین چون، یێ دماین پترن

قازی قازی یە، هه‌ر که‌سه‌ک ژخو رازی یه

ڤەترنگاند وڤەترنگاند، خودان ئیجاخێ ڤەترنگاند

‌بێ فیت فیت درەقسیت، نەخاسمە فیت فیت د گەڵ هەبیت

هه‌تا بێژم وبێژمە ڤە دێ که‌م وهیمە ڤە

دگوتنێت ژوریدا پەیڤێت دو بارە دهندەک گوتنادا یا پێدڤی یە ئو گوتن بی وان نەیا درستە ونابیتە گوتن ئەگەر ئەم هاتین مە ژناڤبر ودەر ئێخست وەک:

عەلو بارا من تێ نە ( ئەڤە بو ئاخڤتنەکا روژانە نە گوتن )

ژبن بڕ ( بێ گومان رست یا درستە چ رێزمان یان رامان، بەلێ نا بیتە گوتن ب چ رەنگا)

بەس دڤان هەر سێ گوتنادا ئەڤێت ژێری ئەم دشێین پارچا پێشیێ ژێببەین ئو چ کێماسیێ نەکەڤتە رامان

ورێزمانێ ئو دێ هەر مینیت گوتن:

نە مێرە نە ژنە

خالا کتکێ هەر ژژە

کچ بوبابێ نە بویە مال وملکە

بەلێ دڤان گوتنێت ژێریدا ئەو پەیڤێت دوبارە، پەیڤێت خو سەرن ئو خو جهن دناڤ رستا گوتنێدا ب چ رەنگا ئەم نەشێن کێم یان ژێببەین ژرستێ چنکی دێ زیانێ گەهنتە رێزمان ورامانێ.

شەقلە ومەقلە وئەڤ نەقلە

مال بو مه‌ ماشه‌قلو شه‌ما

شڵ بو، باران لێ هات، تەرو گارسێ شڵ ب

، هەکە هەوە هویکرن ژبیرنەکە نەکەن هوی هویا هوی

مامرێ مامرێ، دەنگێ تە لمن خوشترێ، ژحرینا هێسترێ

نەعەورێ گرگرى، نە کەرێ زر زرى، نە نه‌ مێری ترترى

شویشن وڤەشوشتن رەنگ وروی، خارن وڤەخارب گەند وگوی

ل ڤان گوتنێت ژوریدا مە دیت پەیڤێت دوبارە یان وەک وان یێ دهاتین ب زوربەی پارچێت ئاخڤتنێ وەک: ( کردار یان فەرمان،

ئاولکار، ئاوەلناڤ، چاوک، بکەر یان بارکەر). ئەڤ دوبارەکرنا پەیڤان رەوشکا بلندیێ وگرنگیێ دایە پەیڤا پتر بها دناڤ گوتنێدا. ئو بریسکەکە بو

ڤەکێشانا هەستا بەرانبەری لنک گوتنێ ڤە بشێوەکێ دڵ ڤەکەر وهژاندنەکا گەرم.

٢٠-٤-٢٠١٧ دهوک

گوتن دگەڵ بەرسڤێ دئاخڤتنێدا:

زوربەی گوتنێت کوردی نەیا ئێک رامان ومەبەستە، کێم ژڤان گوتنان مەبەست وان یا گرێدایە بتابەت مەندیا خوڤە یا خوجهی. بگشتی

زور واتە ومەرام وتا وچونێت مشە ژڤان گوتنا دچن. ئەڤە دبیتە جهێ دەولەمەندیا پەیڤێ دگەل گوتنێ، بو زێدەکرنا رامانا دناڤبەرا لێدانا

گوتنێ دناڤ جڤاکیدا. بەلێ هندەک گوتنێت مە جار جارا مەبەستا خو دیار وئاشکەرا دکەت دەمێ گوتنێ. ئەڤ رەنگە بەرسڤە یا کەڤتییە

سەر زمانی بو شروڤەکرنا وێ گوتنێ. یان دا ئەوێ بەرامبەر زوی دمەبەستێ بگەهیت ئو جهێ خو بلەز دهزرا ویدا بکەت چ ب باشی یان

بخرابی. ئەڤ رەنگە گوتنە زور دکێمن دناڤ بێدەرەکا مەزندا. ئو ئەڤە نە جهێ لاوازیا گوتنێ یە بەلێ ئەڤە دکەڤتە بەرێ پێ گوتێ گوتنێ

یە ب رەنگەکی تایبەت. ئو زوربەی کەسان ڤێ بەرسڤێ ب دیف گوتنێ ڤە ناکەن ئو رامانا گوتنێ دهێلیت خەما بەرامبەری کا ب چ رەنگ دێ تێگەهیت ئودێ مەبەستێ ژی بەتە دەر.

ئێشا ل هەڤالی وەک تیرا ل کەندالی ( دخەمێ نینە)

ئەزمانە ئو پەحنکا دەڤی ( بێژە)

ئاخڤتن کێلەکا بەرانە ( یێ ب دیف ئێک ڤە)

بو مرارێ پلنگی (کەس نە خوت)

برایێ برنج قوتی یە ( هەر ئەو دکەت وئەو دخوت)

بەخت نە گیایێ بهارێ یە (دێ بەردەم )

بەفر فعلا خو ناهێلیت ( هەر دهێت)

بنێت هاونا کونکرن ( چ نەمایە نەکری)

بزنا کلک رویتە ( نەیا خو دڤەشێریت، نەیا هەڤالا خو)

پیڤازیا شەڤی یە ( بهنا ژێ دهێت )

تڕێ وداسێ، باهیڤا ل کورێ ( هێجەتە )

تبلا خو نە کە ئاگری (دێ سوژیت)

چ هاته‌ به‌رته‌ یێ رازیبه‌ ( بخو)

خەم ل دیڤ خەمێ دهێت ( یێ ب سەبر بە)

خولیا بنێ کوچکی یە ( بکێر چ ناهێت)

حەسەن کەچەل، کەچەل حەسەن ( هەر ئێکە )

دارێ ژ بنی نە برە ( دێ پەشیمان بی)

دیوارێ سەر بەفرێ یە ( هەرێ هەرفتی یە)

دەستێ سەر گوزەکێ یە ( هێدی هێدی ب سەر دکەڤیت)

رێزکا مێریێ یە ( یا بدیف ئێک ڤە)

رویێ ره‌ش نەهه‌وجه‌ی ته‌نیێ یە ( بخو یێ رەشە)

ژمێشێ کرە گامێش ( چ مازن کر)

ژنا چ به‌ختێ خو نینه ( باوەریا خو پێ نە هینە)

شێرێ ب زنجیرە ( ژی ب ترسن)

سەرێ کەچەل دکومدا یێ باشە ( بلا هەرێ ڤەشارتی بیت)

عەلو کش کش، بارا من تێ نە ( خو ژێ جوداکر)

فلان کەس: کتکا چاڤ نقە ( چ نا بینیت)

قورئان نە نان و پیڤازە ( سویندێ پی بخوی)

کون ژپاتەی مەزنترە ( یا ژخویە)

کارک دبن سەڤیکا ڤا نا مینن ( هەر دێ دەرکەڤن)

گورگێ دەولەتا خو یە (تێرا خو هەیە)

گرارا ب دو کابانیا نە (یان یا بێ خوی ێە یان یا سویره)

ل ناڤ بەرواریا بەفرا دهێت ( ب فیرینە )

ما قەرێ ئێتیمایە ( تە هند تژی کر)

میر هەوجەی ماشێ بو ( چ نەما بخوت)

کتکا مال ڤەگوهێزە ( هەرو یا ل عەردەکی)

نەشیا کەرێ، هەلدا پالیێ ( چ ژێ نەهات)

هەر بلویری بو گوهێ گای بێژە ( یا ژخویە)

هەیڤا دبن عەوری یە ( نە یێ دیارە)

یێ ل سەر دەقا بەرێ ( وەکی خویە)

دراڤ وگوتن:

جورێت دراڤا :

دناڤ گوتنێت کوردیادا پەیڤا دراڤ ب گەلەک رەنگ وجورا یا هاتی. دراڤ گەلەک رەنگن وەک: درامەت، مەعدەن، کاغز یان نڤێسین وەک شێکا. ل ڤێری ئەز دێ بەر چاڤ کەم ئەو پەڤێت دهاتین دگوتنێت مە یێت کوردیدا ب شوێوەکێ بەیان ئاشکرا. ژبلی ئەو رەنگ وجورێت ژوری، دراڤ وپارە یێت هاتین ب هندەک پەیڤێت دی کو ئەم دبێژینێ وەک وان، جهگری وان، شینا وان، نەقڵناڤێ وان، بەرانبەرێ وان. ئەڤە ژی ئێک ژوان ریانە بو دەولەمەندیا زمانێ کوردی دناڤ دویروکێدا.

پەیڤێت پەتی ورەسەن ل سەر دراڤ وپارا دناڤ گوتنێت کوردیدا:

(دراڤ : پارە ، ماڤ: حەق، قەر: دەین ، مفا: فایدە ، رزق : مال، دیاری: خەلات، ئەرزان: هەروە، پەروە، قرێژ: دەسترەش)

( ئەمانەت: حەلال، بەرتیڵ، بەخشیش، شاباش، بەریک، نەخت، گەنج، بازار، ئابور، دوشاڤ، پیش، پیڵ، عەلب، کاغز)

( فلس، درهەم، مەجیدی، زیڤ، زێر، دڕ)

١- بەرتیڵ: بەر+ تڵ = کو دبیتە بەرتیڵ. ئەڤ رەنگە دراڤ یان پارە یان ڤەرێژا درامەتی دهێتە دان بو وی کەسێ وەردگریت بدزیڤە، نە ب ئاشکرایێ، ئانکو ژرەخی ڤە، ژتەنشتێ ڤە یان ژئینشکێ ڤە یان ژ( تڵی ) ڤە. ئەڤ هەر دو پەیڤ هاتنە لێگدان، پەیڤەکا پەتی ژێ پەیدابو. واتا وێ پارە دانە.

گوتن:

بەرتیڵ بەرا نەرم دکەن

بەرتێڵ ئاسنی دحەلینیت

ئاخڤتن پر ناکەن چ جوهالا (ئانکو شینا ئاخڤتنێ پارا بکە بەریکێ)

چەوا بای ئینا، باروڤێ لێدا (پارێ بەرتیلێ چەوا هات وەسا چو)

٢- بەخشیش: پێ + خوش= پێخوش پشتی چەند گوهێرین وژێبرنێ یا بویە: بەخشیش. دانا ڤی رەنگێ پارەی بو وی کەسێ بەرانبەر بشێوەکێ دیار وئاشکرایە، نە کو بدزی ڤەیە، هەمی کەس دبینن پێش چاڤ. ئەو کەسێ ڤی دراڤی یان پارەی دەت گەلەکێ پێخوشە بو دانا ڤی بەخشیشی.

گوتن: ئەزێ لسەر پیشی، ل هیڤیا بەخشیشی

٣- شاباش: شاهی + باش= شاباش، بشتی ژێبرنا (هی) ژبەر سڤک کرنێ دئاخڤتنێدا. شاباش ئەو دراڤە یێ خاندی دەتە زرنا بێژی ودەهول قوتی ئو نوکە دەنە ستران بێژا ل شاهیانا، کارەکێ ژخورایە کەسێ دەست دگەل نینە ئو زور داری تێدا نینە.

گوتن: شاباشا بده‌، پاشی بره‌قسه

٤- دراڤ : پارەیە

دراڤێ سپی بو روژا رەشە

دراڤێ قەلپ دڤەگەریت باڤ خودانا

شەر ب شیری، ئو بازار ب دراڤا

دراڤێ خو ژی دا، ئو سەرێ خو ژی شکاند

٥- پارە: دراڤە

به‌ریکا خو ب پارێ خه‌لکێ گه‌رم نه‌که

پارە بدەست بدە، ئو ب پیا ل دیف گەرە

پارێ خو پاڤە بەر حەتاڤی، ئو روینە بەر سیبەرێ

پاره‌ قرێژا ده‌ستا نه،‌ ئه‌گه‌ر شویشت چ نامینیت

٦- ماڤ: حەقە

ماڤێ ڤی دەستی ل ڤی دەستی نامینیت

سەقا ل دیف حەقا

ئاسن قوتی بێ حه‌قه‌

حەقێ من بینە، حەقێ تە ئاسانە

حەق خوشێ خو بە، شریکێ مالێ خەلکی بە

٧- قەر: دەین

ما قەرێ ئێتیمانە

قەر ب قەری، منەت ل سەرسەری

مروڤی دمریت، ده‌ین نامرن

هەچیێ دەینەک ژدەرڤە، یارەک ژدەرڤە

٨- مفا: فایدە

کی مفایە، ئەو برایە

فایدێ فاتە قیزێ یە

٩- مال: رزق

مالێ پیرێ یە

مال قرێژا دەستانە

بلا بێ مالبی، نه‌ بێ خالبی

مالێ پڕ، هاتە سەر گیسکێ کوڕ

مالێ بەخیلی دکەڤتە دەستێ زالمی

مالێ قه‌لسی و مه‌ردی هندی ئێک دچیت

مالێ نه‌که‌ بو کورێ قه‌نج ونەیێ خراب

١٠- رزق : مال

رزقێ هارا یێ ل دینا

که‌س رزقێ که‌سێ نزانیت

که‌س رزقێ که‌سێ ناخوت

١١- دیاری: خەلات

خەلاتێ پنیا نشیانە

نوی هاتن، کەڤن خەلاتن

خەلاتێ قەنجیێ هەر قەنجیە

دێ خەلات کەن، یان دێ جەلادکەن

دیاری قه‌سپه،‌ شین دیاری هه‌سپه

١٢- ئەرزان: هەروە: پەروە: هویردە

تشتێ ب هەروە، یێ ل خەروە

ئەرزان کرو، هومبان درو

١٣- قرێژ: دەسترەش

مال قرێژا دەستانە

حەتا دەست رەش نەبیت، تاما دەڤی خوش نابیت

١٤- ئەمانەت: حەلال

ئەمانەت، هەلامەت

من حەلالێ خو نەخاری یە، گەرا حەرامێ خەلکی

١٥- بەریک: جهێ پارا

به‌ریكا من، برایێ منه‌

شەلێ وی یێ بێ بەریکە

١٦- نەخت: جهێ پارەیە

بێ نه‌ختی، بێ به‌ختی

١٧- گەنج: مالە، زینەتە، پارەیە

گەنج ومال، کاروانی، جوت وکێڵ، ئەرزانی

١٨- بازار: جهێ کرین وفروتنێ

برا برایە، بازارا جودایە

هەر وەکی نە ل وێ سیکێ، نە ل وێ بازارێ

١٩- ئابور: ڤەگری دپارەیدا

ئاڤ زێ یە، ئابوری لێ یە

٢٠- دوشاڤ: ڤەرێژا پارەیە

قوینا مریا یا ب دوشاڤە

٢١- پیش: بێ پارە، پەروە

پالێ پیشی یە

٢٢- پیڵ: شینا دراڤی

هێژ دو پیلێت وی ل دیف مە دهێن

٢٣- عەلب: دەپێ کێشان وپیڤانێ یە بو درامەتی

کەس ب عەلبا وی نا پیڤیت

٢٤- کاغز:جهگرێ بەختی یە ئانکو: پارە ومال

کاغزا وی کەری یا خاری

ئەڤە ناڤێت چەند پارانە ئەوێت دهاتین دگوتنادا:

٢٥- فلس: بچیکترین پارەیە

کرە فلسەکێ صور

فلسەکێ صور نا هینیت

ما خونە ئەز پێنج فلسم

تفێ ل ئەردی دبینیت یا ژویڤە فلسە

26- درهەم: پێنجی فلسە

رویڤی عەیارە، چەرمی وی دهینیت دو درهەما

درهەمکی، دانە بن بەرەکی، دێ بیتە بارێ کەرەکی

٢٧- مەجیدی: پیست قرشە، ژزیڤی یە دەمێ سولتان مەجیدی

زێرێ ل ناڤ مەجیدیانە

زێر ژی یێ هندەیە، ئو مەجیدی ژی هندەیە

٢٨- زیڤ: پارەکێ سپی یە، بو دراڤ وچەکی بکاردهێت

دەستێ وێ زێر وزیڤن

٢٩- زێر: دبیتە دراڤ ئو دبیتە چەک وزینەت

بزێرا دەست ناکەڤیت

چ جارا زێر قەلپ نابیت

زێرێ ل ناڤ مەجیدیانە

زێرنگر زێرێ خو دناسیت

30- دڕ: لولویەکا مەزنە وگەلەکا بهایە

میناس، در نیاس، ساڵ خلاس

٣١- جهناڤێت پارەی:

کەسێ منو، دەستێ منو (لڤێرێ ئانکو دەست پارا دهینیت)

چ ب کولاڤێ وی نە پیڤا ( چ پارە نە دانێ، چ پیتە پێ نەکرن)

دەستەکێ ڤال وئێکی چ تێنە ( ئانکو هەر دو دەست دخالینە ژپارا)

دەستەکێ ڤال(ژپارا) وئێکی چ تێنە ژپارە

سویک وبازار دناڤ گوتنێت کوردیدا :

پەیڤا بازار پەیڤەکا پەتی یە دناڤ زمانێ کوردی. دهێتە بکارهینان ژلایێ فرس وتورکا ژی. ئو ڤێ پەیڤێ جهێ خو یێ کری دناڤ گەلەک زمانادا ل جیهانێ. پەیڤێت بازرگان ئو بازارگانی یێ ژڤێ پەیڤی دچوین. ژبەر هندێ بازار دبیتە ئەو جهێ زور دوکان وقەیسەری لێ هەین بو کرین وفروتنا گەلەک تشتا ئو خرو مرا وکەل وپەلا ژ هەمی رەنگ وجورا. هەر وەسا پەیڤا عەربی ( السوق) کو بویە (سیک یان سویک) ل دەف مە کوردا ئو دهێتە بکارهینان ب رەخ پەیڤا بازار هەر ب وێ واتێ ئو زور جارا هەردو پێگڤە دهێن چ دئاخڤتنێ دا یان دناڤ گوتنێت کوردیدا ب شێوەکێ دیار. وەکی کورد دبێژن "هەر سیکەکێ بازارا خو یا هەی" واتا ڤێ گوتنێ ئەوە کو دسیکێدا گەلەک جورێت دکانا یێ دهەین هەر جهەکی تایبەت مەندیا خو یا هەی دناڤ بازارێدا. دبەرێدا هەر رەنگەک ژڤان سیکا ئێکێ شەهرەزا هەبو دگوتنێ سەروکێ کاری بتایبەت بو رێڤەبەریا دان وستاندنێ دناڤ سیکێدا. چاڤی وی ل هەر خەلەتیەکێ یان کێم وکاسیەکێ هەبا چ دکێشان وپیڤانێدا، ئو نە دهێلا گەندەلی وخاپاندن چێبیت دناڤ بەرا هەمی لایاڤە چ بازرگان یان بکر.

ئەڤە چەند گوتنن سەر ڤی بابەتی :

١- ما بازارا ژنکا نە

لڤێری دیارە کو بازارا ژنکا نە هندا دجهدا بو دناڤ سویک و بازارادا.

٢- خو نە بازارا سەر ئێکە

ئانکو بازارا کوم یا ب دیف ئێکڤە

3- برا برایە، بازارا جودایە

دبازارێدا چ جێوازی نینە دناڤ بەرا کەسێدا چ بیانی یان خویانی

٤- هەر سیکەکێ وبازارەکا هەی

هەر رەنگەکێ سیکێ، بازارا خو یا ڤاڤێر یا هەی ژیا دی ، نە وەکی ئێکن

٥- کەس دبازارێ وان نا گەهیت

هەکە هات ودناڤ بەرا دو لایا تێک چو ئو بو جرە یێ لرەخ ودورا دبێژن کو بازارا وان نە دجهێ خودا بو،

یان نەیا رێک وپێک بو

٦- نە ئەو سیکە، نە ئەو بازار

ئەگەر هات ولایەکی ژلایان مەرجێت خو بدرستی نە ئینان وپشت گوهێ خو ڤە هاڤێتن ئەوا ل سەر پێک

هاتین. ئەڤ گوتنە بو وان کەسان دهێت.

٧- هەر وەکی نە ل وێ سیکێ، نە ل وێ بازارێ

ئەڤە یا دیارە کو ئەڤ مروڤە یێ خشیمە، چ نزانێت کا چەوا سویک دهێت و دچیت. هەر وەکی یێ لئاشی

کەر، هاژ چ نینە.

٨- بەژن سویکێ مال جەندەک

ئەڤ گوتنە یا پڕ واتە ومەبەستە، دهێتە گوتن بو وان کەسێت مال مەزێخ. وان کەسێت بەس چاڤێ وان

ل بەژنا وان کا دێ چەوا تشتا کرن وپارە دەنە ب جل وبەرکا ئو مالێ خو دکەنە جەندەک ئانکو دسوژن

وپیچدکەن دوێ رێکێدا.

١٣-٥-٢٠١٧ دهوک

بەحشت ودوزەخ

هەر دەم مروڤ هەولدەت دا کو ژیانا خۆ بەرف خوشیێ ڤە ببەت وبزاڤێ دکەت دا بژیت ژیانەکا تەنا ورەحەت یا بێ نەخوشی وئاریش. دکەڤندا وحەتا نهۆ هەمی جڤاک دجیهانێدا یێ ل وێ هیڤیێ کو دو قویناغ دهەین ئێک ئەوە یا ل سەر دونیایێ ویا دی ئەوا پشتی مرنێ دەما قیامەت رادبیت وەکی هاتی دزۆربەی ئول وئایینادا. یا ئێکێ دبێژنێ بەحشتا سەر دونیایێ یان بەهشتا سەر زەمینێ یا کێم دەم ویا دی یا ئەبەدی وهەرا بەر دەوام ل روژا ئاخرەتێ. بلا جوداهیەکا مەزن هەبیت دناڤ بەرا هەردوکان بەس دهەڤبەشن ب ڤان خسلەتان: باغ وبیستانن، باخێت پەرژیندارن، فیردەوسە وەک فرەهـن دەشت ولەیالان، جەنەتا سەر دونیایێ یە، جەنەتا عەدەنێ یە، باغێ عەدنێ یە.

دزمانێ زۆربەی ئولاندا پەیڤا جەنەت وفیردەوس وعەدەن ب مشەیێ یا هاتی وگەلەک زمانێت جیهانێ یێ ژێ وەرگرتی نە خاسمە ژ ئەکەدی وعیبری وهەر وەسا دقورئانا پیروزدا ژی یا ب ڤان رەنگ وجوران یا هاتی. کو ئەڤ جهە شوینا ئاکنجیبونا بەشەری یە ل پێشە روژێ جهێ تەناهیێ یە ورەحەتی یە ویا مانێ یە یا بێ خەم وکوڤان ووەستیان وکەرب وکین ویا بێ مرنە.

ل ژێری چەند ناڤن بو بەحشتێ ب هندەک زمانێت سەرەکی:

باغ : بوستان: باخی پەرژیندار

بەحشت: بەهەشت: ب زمانێ کوردی وفارسی

ڤەهیشت: وەهیشت : ب زمانێ پەهلەوی

جەننەت: فیردەوس

عەدەن: ئەکەدی وعیبری

فیردەوس: عەدەن

پەردێسو: ب عیبری

پەرەدیس: ب زمانی یۆنانی

پەردایس: paradise : ب ئینگلیزی

باخی عەدەن: بەهەشتی زەمینی

هەڤدژێت بەحشتێ: دوزەخ: دوژ: دۆژەهـ: جەهنەم: سەقەر

چەند گوتن ل سەر بەحشتێ وجەهنەمێ

یێ چویە بەحشتا دیکل ومریشکا

ئەو بەحشتا مروڤێ بەهر تێ نەبیت بلا کەر وگولک تێ ب چەرن

ڤێرێ بەحشتا سەر دونیایێ یە

بەحشتا مروڤێ مالا مروڤی

نا چمە وێ بەحشتێ یا من بەهر تێ نەبیت

رەخەکێ دەڤێ وی بەحشتە یێ دی جەهنەم

جەهنەم نە هندا گەرمە یا مەلە ژێ دبێژن

ئەو ب ئاگرێ جەهنەمێ نا سوژیت

جەهنەم جهێ وی ناکەت

ئەو زەبانیێ جەهنەمێ یە

١-١-٢٠٢٢- ئەحمەد عەلی