گوتن وهەست

نەڤیان، نەدیتن، دەرمانە 

پشتی مرنێ چاڤ کولی نینە

ده‌ڤ دخوت چاڤ شه‌رم دکه‌ت

کورە تە چ دڤێ، دو چاڤێت رون

دیتنا روژه‌کێ به‌رامبه‌ر ساله‌کێ

یێ ئەز ب چاڤەکی نەڤێم من ب دووا نەڤێت

گوه وبهیستن:

    بهیستن: ئەوە کا مروڤ چەوا گوه ل دەنگا دبیت. کا چەوا گوهێت مە دکارن پێلێت دەنگی ب گوهێرتە وی تشتی کو مەژیێ مە تێ بگەهیت.

      ژبەر چ دو گوهن؟ ئەڤ دو گوهە ئالیکارن بو زانینا شوپا دەنگی. مەژیێ مە زورێ تێگەهشتی یە کو دیارکەت کا دەنگ ف کیژ گوهی کەت بەری یێ دی، یان کیژ ژوان دژوار ترە ژ یێت دی. هەر وەسا ئەڤ هەر دو گوهە ل هەر دو ئالێت سەری دهاری کارن بو بهیستنەکا باش.

      ئەڤ هەستە ژی زورا هاتی دناڤ گوتنێت کوردیدا، ئو ب گەلەک جورا ورامانا. بو نمونە ئەڤە هندەکن ئەوێت من بژارتن:

ژ بنێ گوهی یە

یێ نە گوه سمتی یە

ما من نان بگوها خاری یە

ڤێ ل پشتا گوهێ خو ب نڤێسە

دەنگێ دەهولێ ژ دویرڤە یێ خوشە

دیوار و بو تە دبێژم، شوپە دەرێ گوه بدێ

یێ گوه نەدەتە مەزنا، دێ لی هێن شاخێت بزنا

بهنکرن وتامکرن:

     بهنکرن وتامکرن دو هەستێن ژ پێنج هەستا.  هەر دو پێگڤە کاردکەن، ژبەر ڤێ چەندی دێ ل سەر نڤیسم پێگڤە.

 دفن وبهنکرن: 

        ئەم دفنا خو ب کاردئینن بو بهنکرنا تشتا. ل سەرێ دفنا مە ژناڤ دا یێ دهەین نیزیکێ مەلیون مویا دبێژنێ مژیلانک. ئەڤ موی یێت گرێداینە پێحەسوکێت بهنێ کو دشێن نیشانا فرێکەتە مەژی درێکا رەهێت بهنێ. بهن دهێتە مروڤی دەما هندەک زەرەتێت بچیک دفرن دناڤ بایدا ئو دگەهنە دفنێ. ئەم وان نابینن، بەلێ یێ ل وێرێ نە. ئەم بهنا خو دهینن دا پتر بێنە ناڤ دفنا مەدا ئو ئەڤ کارە بەر دەوام دبیت هەرگاڤ. بهنکرن هاریکاریا مە دکەت دگەلەک رێکادا. ئێک وەل زادێ مە دکەت کو ب تامتربیت ئو زور بهن خوشیا ئەم پێ دزانن. ئو هەر وەسا مە پێ ئاگەهدارکەت دا خو ب دەینە پاش ژتشتێت پیس ئەوێت رزی وکیفکویێ یان ژدکێل وتامادیێ وئاگرا.

      ئەڤ هەستە ژی زورا هاتی دناڤ گوتنێت کوردیدا، ئو ب گەلەک جورا ورامانا. بو نمونە ئەڤە هندەکن ئەوێت من بژارتن:

یێ دفن بلندە

یێ بهن فرەهە

بهنێ ئەم خارین

که‌ر بهنا بیهێ نزانیت

هندەک بێهنا خۆش، نەخۆش دبن

نە تڕە دەنگ ژێ بهێت، نە فسە بهن ژێ بهێت

ئه‌گه‌ر مروڤ پیڤازا نه‌خوت، بێهن ژ ده‌ڤێ مروڤی ناهێت

ئەزمانە ئو پەحنکا دەڤی  

حەفت تامێ ژێ دهێن

نانێ دەستێ من یێ تەعلە  

دەڤ شەپاندن، زک ئاراندن

مریێت ناڤ زیارەتا دخون

هه‌ر تشته‌ک ب گه‌رمی یێ خوشه‌

که‌س نابێژیت دوشاڤا من یا ته‌حله

ئاڤا شرین دگه‌ل یا ته‌عل داچێنابیت

ئای پشتێ، ئار دوشاڤکێ خوش تشتێ

ئاڤا ل دیڤ به‌ری وه‌كی ماچا لبن په‌ری 

ئەگەر هه‌ڤالێ ته‌ هنگڤین بیت هه‌میێ نه‌خو

چەرم: ئەو چییە؟

     مە هەمیا چەرمێ هەی. یێ دیارە ل سەر هەمی گیانێ مروڤی، تشتێت باش دهینتە ژور ئو یێ پیس د بەتە دەر. بەلێ چەرم چییە؟  پیستێ مروڤی  ئورگانەکە لەشی یە. هەر وەکی دلی یان مەژی. زورێ گرنگە چنگی ب گەلەک کارا رادبیت دا ئەم بژین. ئەڤ چەرمە پارچەکە ژدەست گایێت دی. یێ لێکدایە ژ پیستی، مویا، نینوکا ئو هلهلانوکا. 

         ڤێ ئورگانێ زور سودێت  ورامان دهەین. ئێک ژوان مروڤی دپارێزیت ژتارێتێت ژدەرڤە ل گەردونی. ئو ئێک ژهەر پینج هەستانە. ئو دمێژیت تیروژکێت روژێ  بو چیکرنا ڤیتامیا ( د ) ئو گەرمێ، هەر وەسا درەست کەت گەرماهییا خوینێ.

      چەرمێ مروڤی ژ هەمی پارچیت لەشی یێ بەر هەڤە وگریدایە ل گەردونێ دجیهانێدا. بگارهینانا ڤی هەستی بو مە دیاردکەت کا ئەو تشتێت ئەم دەست بالە دکەینێ کا یێ: گەرمە یان سارە، زڤرە یان تیژە، قورسە یان حولی یە ئو یێ حشکە یان تەرە. دناڤ چەرمیدا زور پێ حەسوکێت هەستی یێ دهەین. هەر ئێکی ژوان یێ جودایە ژ یێت دی. بلا مەژیێ مە گەلەک پەیاما وەرگریت، بەس گرنگیێ دەتە وان یێت پترتر بها وسود. ژبەر هندێ ئەم پێ ناحەسیێن بشداندنا جلگ وبەرگا ل بەر مە ل هەمی دەما. ب هیزترین هەست دناڤ گیانێ مروڤێدا ئەون یێت دکەڤن سەر تبلێت دەست وپیا و دەڤ ولێڤا ئو هندەک جهێت دی. 

      ئەڤ هەستە ژی زورا هاتی دناڤ گوتنێت کوردیدا، ئو ب گەلەک جورا ورامانا. بو نمونە ئەڤە هندەکن ئەوێت من بژارتن:

دەستێ گوزەکێ یە

دەستێ بن بەری یە

دەڤێ خو دبای دوەرینیت

تو لێڤێت خو نا کەیێ

تبلا بری خوێ ناکەت

تبلا خو نەکە هەمی کونا

ب چاڤ ودەڤ خو هاڤێتێ

دەست دزانیت کیرێ دخوریت  

هەر تبلەکێ ژانەکا ژێ دچیت

دەنگ ژ دەستەکێ پتنێ ناهێت

دزانم کانێ چەند موی ب سەرێ ڤە نە.  

١٦-٢-٢٠١٧ دهوک

هەست وهەستیار دبێژ وگوتنێت کوردیدا:

مەژێ : مێشک: brain :  : mind جهێ خر هەستانە

مروڤەکێ مەژی هشکە

یێ بێ مەژی یە

چ مەژی دسەریدا نینە

چ دمەژیێ ویدا ناچیت

خو بێ مەژی نەکە

یێ پڕ مەژی یە

هەر سەرەکی مەژیەکێ تێدا

پێنج هەست : five senses

دیتن: بینان: رێنان: بێناهی: چاڤ: : eye sight: vision

دیتنا چاڤان، سوتنا هناڤان

یێ نە دیتی دانهێرک پێ عەیدە

هندەک نە قەنجیێ دبینن نە خرابیێ

وەکێ ئەلهوی یێ درێنتە مە

کەس ژ بێناهیا چاڤا نەبێت

چاڤ نقێ هندێ یە

ب وی چاڤی سەحنەکە من

بێستن: بهیستن : گوهلێبین : گوه : دەنگ : hearing : ear :sound

من ئەڤە ژتە بهێست

دەما تە ئەڤە بیستن، ب کە دمەژیێ خورا

 دویوار بو تە دبێژم، پستە دەرێ گوهلێبە

یێ گوه نە سمتی یە

یێ گوهی نەدەتە مەزنا، دێ لێ هێن شاخێت بزنا

دەنگێ دەفێ ژدویرڤە یێ خوشە

مە گوه ل دەنگێ پێژنا وی بو

یێ گوه نەرمە

بێهنکرن: بهن: بۆنکردن : دفن : لۆت : کەپو: خمخمک : smelling : nose

بیهن لێ‌ چک کر

‌بهنا جه‌هه‌نه‌مێ ژێ دهێت‌

بهنا کز، دهێت ژمالا دز

‌بهنا سویر ژته دهێت

چ ژبیهنکرنێ نزانیت

هندەک بێهنا خۆش، نەخۆش دبن

یێ کەپی بلندە

دێ خمخمکێت تە بادەم

تامکرن: تامکردن : چێژتن : ئەزمان : tasting : tongue

تە ئەڤ شولە بێ تامکر

چ ژتاما دنیایێ نزانیت

وان خو بێ تامکرن

هزار تامێت ژڤی زادی دچن

تام ف سەری کەت

حەفت تامێ ژێ دهێن

دەستلێدان: پێحەسین: چەرم : touching : skin : hand

چەرمی لێ بگورێن قەت پێناحەسیت

دەستێ لێدانا سەر گوزەکێ یە

چەرمێ وی یێ دخوریێت

ب دەستێ خو زلەهەک لێدا

ئەزێ پێدحەسیێم لەشێ منێ دگزگزیت

١١- ١- ٢٠١٨ دهوک : ئەحمەد عەلی