سەربۆرا گوتنێ

"خێر و گونەهـ  بەر ئێک دکەڤتن"

دبێژن بیژنەکێ پیچاتی دکر وب وی پارەی حێسیل دهاڤێتنە مزگەفتا نیزیکێ مالا وێ. پرسیار: هوین دزانن ژبەر چێ وێ وەدکر؟ وێ ژنێ سەح دکرێ مزکەڤت یا پێدڤیێ هندێ یە چنکی زۆر کێماسی لێ بون وچاڤ دان بو نە بون ویا بێ سەر وبەر بو. مجێوری دگەل مەلای هزر دکر ئەڤ ژنا ڤان فرێدکەت یا زەنگینە کو ڤێ خێرێ بو مزگەڤتێ پێشکێش دکەت. هەر وەسا وان ژی نە دگوتنە وی کەسێ وان دهینیت کا ئەڤە ژکیرێ دهێن. روژەکێ ژروژان ئەو بیژن چو نک مەلەی پشتی نڤێژا ئێڤاری ڤەرەڤی ژ نڤێژکەران، ئینا گوتە مەلەی من پرسیارەکا تایبەتا هەی من دڤێت بێژمە تە ژمێژە وەرە.

مەلەی گوت: بێژە خویشکێ.

بیژن: ئەڤە چەند سالا ئەزم یا حێسیلا بو مزگەڤتێ دهنێرم.

مەلە: خودێ خێرا تە ب نڤیسیت ب دەهان.

بیژن: ما تو دزانی ئەز وی دراڤی ژکیرێ دهینم.

مەلە: نو، ژبەر چێ؟

بیژن: ئەو دراڤێ شولا خرابە ئەوا ئەز پێرادبم.

مەلە: کا بو من رونکە ئانکو چەوا؟

بیژن: مەلا ب کورتی ئەز کارێ پیچ دکەم و ب وی پارەی ئەز وان تشتان بو مزگەڤتێ فرێدکەم.

مەلە: ژبەر چ تو وەدکەی؟

بیژن: من بەرێ خۆ کرێ چ دەولەمەند چاڤێ خۆ نادەنە مزگەڤتا تە یا هەژار! من ژنک خۆ ئەڤە کر.

مەلە ما حێبەتی نە زانی دێ چ بێژیت ونەدا نە ستاند.

بیژن: ڤێجا بو من فتویێ لێ بدە کا ئەڤا ئەز دکەم جزا من ل نک خودێ چیە؟

ل دیف زانینا خۆ یا وی دەمی مەلەی هزرا خۆ کر ودمێشکێ خۆ دا ئینا وبر وگەهشتە ڤێ فتویێ دا کو بشێت ڤێ بیژنێ ژ رێکا خەلەتیێ ب دەتە پاش وبینتە سەر یا راستیێ ئەڤ بەرسڤە دایێ. ئینا مەلەی گوتێ:

مەلە: خویشکێ ب من وەرە ئەڤا تە کری حەتا نوکە"خێر و گونەهـ  بەر ئێک دکەڤتن" بەلێ بەسە ژئەڤرو وێڤە چ جارێت دی ڤێ نەکەی. فتویا مەلەی مەبەست ژێ ئەو بو دا رویێ ڤێ بیژنێ ب گوهێریت ژ ریا خراب و بدەتە بەرف قەنجیێ ڤە ول خۆ بزڤریت و نەکەڤتە سەر وێ رێکا خار.

٩-١٢-٢٠٢٠ – دهوک – ئەحمەد عەلی   

کیە قەرەقوش؟

ب کوردی دهێتە گوتن ب ڤان تەرزان:

"ما حوکمێ قەرەقوشی یە"

"خونە حوکمێ قەرەقوشی یە"

" یێ بویە حوکمێ قەرەقوشی"

"یێ حوکمێ قەرەقوشی ل سەر مە دگێرن"

" ئەڤێ دکەن حوکمێ قەرەقوشی یە"

" خۆ حوکمێ قەرەقوشی ژێ نە یێ وەسانە"

چەند پێزانینێت دیروکی وتۆری ل سەر قەرەقوشی.

قەرەقوش: ب کوردی ئانکو (قەلە رەش).

ناڤێ وی یێ درست (  بابێ سەعید بهاء الدين بن عبدالله الأسدي) نەقلناڤێ ئەسەد دین شێرکوە.

خولامەکێ رومی بو سەلاحێ ئەیوبی ئازاکر.

ژئاسیا بچیک هاتبو دمەشقێ ول دیمەشقێ ئاکنجی بو.

بو سەرگردەکێ بەرز وبلند وگەلەکێ وەفەدار ونێزک ل نک سەلاحێ ئەیوبی.

ئەیوبی کرە والی ل سەر وەلاتێ مسرێ پشتی گەلەک سەرکەڤتن ب دەست ویڤە هاتن.

بەشداربو دگەل ئەیوبی دجەنگێت سەلیبیدا وڤەکرنا زۆر دەڤەرێت مەغربێ.

ئەو سەدەم بو ژبەر نەهێلانا دەستهەلاتا فاتمیان ل مسرێ.

زەلامەکێ مێرین ووێرەک بو وی پڕ شیانێت لەشکەری وسیاسی هەبون.

گەلەک کەلات وپەرژان وپر ومزکەڤت وقەسر وقەنتەرە وبرجێت جەنگی ئاڤاکربون وجوک وبیرێت وئاڤێ کێشانە باژێرا.

خەتیبەکێ ب ناڤ ودەنگ وپێشکەڤتی بو ل مسرێ.

چاڤدێرێ داهاتیێ زەکاتێ وژیهاتیا بو و یێ ئەمین بو ل سەر زێر وزینەت وگەنجخانێت مالی و ئەو چارەسەرێ گل وگازندابو ل کوچک ودیوانێت میری وحوکمرانیێ.

دەما ناکوکێ وهەڤرکی وبەڤلاتی دکەتە دناڤ بنەمال ومالباتێت ئەیوبیادا، قەرەقوش بەرەڤان وپشتگرێ هەمی جوینا بو وبەرف چاکیێ ڤە و بەرئێک ئینانێ ڤە دبرە سەر.

پشتی مرنا سەلاحێ ئەیوبی قەرەقوش ما چاڤدێرێ کورێ ویێ کوچکوک (مەنسۆری)، بەرەڤانی ژپایتەختی دکر وزێرەڤانێ دەستهەلاتی وحوکمرانیا مسرێ ونە دهێلا ژێک ڤەبیت.

حاکمەکێ عادلبو، میرەکێ موکمبو، ئاڤەکەرێ وەلاتی بو، رازیکەری مللەتی بو ژهەمی ئالا ڤە.

مێژو دبێژیت قەرەقوش مروڤەکێ راست ودرست وگەلەکێ چاک وباش بو نە یێ زالم وزۆرداربو ب چ رەنگان. چەند خرابی یێ ب دیف ڤەناین زۆربەی وان دیاربون درەون وچ جهێ راستیێ تیدا نینە.

پا ئەڤە چ ناڤێ درندەبو ب دیف ڤە هاتیە نویستن وڤەبستن؟

دناڤ دیروکێدا قەرەقوشی دو وێنە یێ دهەین: ئێک ژوان یێ مێژویا درستە ویێ دی رومانا خەیالی یە ئەوا خەلکی ب دیف ڤەنای ژکەرب وکینیێ ژلایێ دوژمنان وهەڤرک وبەڤلێت ویڤە. جهێ داخێ یە یا دووێ دایە ب سەر یا ئێکێ وپاشڤە بر وبەرزەکر ل دەف جڤاکی بەربەلاڤبو. ژ بەر هندێ ئەڤ چیروک وگوت وگوتکێت درەو مانە سەر ئەزمانێ خەلکەکی حەتا نهو. ئەگەرا ڤێ هەمیێ کورێ میماتێ قوبطی  بو ئەوێ کەرب هاڤێتیێ وئەڤ ئەفسانە ودرەو ب دیف ڤەکرن دپەرتوکا خودا دبن ناڤێ (الفافوش في أحكام قراقوش) ئانکو( فشە دبریارێت قەرەقوشیدا) ئانکو ئەو کەسە یێ لاواز و نەزان نە تێگەهشتی یە یا کو رویێ قەرەقوشێ درست ڤەگوهاستی بەرەف زولم ونە چاکیێ وخرابیێ ڤە. ژبەر ڤێ چەندێ خەلکی باوەری پێ ئینان و ناڤێ قەرەقوشی هاتە گوهارتن وشێلی بو ل بەر خەلکی چەرخ بو چەرخی وحەتا نوکە. ئەڤ گونەهە دهێتە هەلپەسارتن بو تۆر وئەدەب ووێژەی یا دەلیڤە ودەرفەت دایە ڤان گوتنان بەر بەلاڤبن ل سەر زمانێ وان کەسان ب ڤی رەنگێ درندە وکرێت.

ڤێجا ئەگەر هات و حاکمەکی یان سەروکەکی یان دەست هەلاتدارەکی رێکا زۆرداریێ یان خار وچەپ ولەنگیێ گرت وبادان ناکوکی ودژواری پەیداکر دگەل گەلێ خۆ دێ بێژن ئەڤە:" حوکمێ قەرەقوشی یە" ل سەر مە. ئانکو یێ خرابە ونە یێ باشە بو مللەتێ خۆ ب چ رەنگان.

بو نمونە سەروکێ کومارا عیراقێ( سەدام) هاتە ناسین ب ڤی رەنگی ل دەف جڤاکان وزۆربەی خەلکێ جیهانێ، ناڤی وی ب خرابی چو بەلێ وەکی ئەم خڕ دزانن وبو مە هەمیا ئاشکرابو ب درستی وی گەلەک باشی وقەنجی وەک قەرەقوشی ژی کربون کو ئەم دشێین بێژین" هند خێربون وهند خرابی بون" دناڤ تەرازی وکێشەرادا وهەر وەسا ژی وی ژ" گای گوهـ  نیشا خەلکی دا" بەس برساتی وفەرق وجوداهی نە دئێخستە دناڤ مللەتێ خۆدا. بەلێ نوکە ئەڤێت سەر حوکمرانیا عیراقێ ژگای کوریێ ژی نیشا مە نادەن وهەمی دا بلعاند وەک حیت ونەهنگان ئەو دگەل دزێت ژدڤە بەشدارن"گا ژکولەکێ برە دەر" چ بو مللەتی نەهێلان. ب راستی ئەڤە"حوکمێ کازویە" ئو بەری وی " حوکمێ عادویە" ئو ل پێش وی" حوکمێ عەبویە" ئو ل دەست پێکێ یێ ژهەمیا کومباختر ووێرانتر وچەپەلتر" حوکمێ کموی بو". ئەو ساحر وفێلباز ونەهنگ یێ سحر ولەعب ولیت نیشا هەمیان داین پشی خۆ، بدرستی ومللەتێ عیراقێ هێلایە پێخاس وبرسی ومەعیز وهەژار وبەلنگاز. بلا خڕ بێژنە ڤان"قەلەرەشک" وخودێ رویێ وان رەشکەت ل دن ودونیایێ.

١-١-٢٠٢١ – دهوک – ئەحمەد عەلی  

" ژگای گوهـ  نیشا دا"

هەوە نینە بار وپشک" نە دگایدا ونە دئاریدا".

"لا لكم في الثور ولا الطحين"

دبێژن ل سال وەختێت بەرێ هندەک دەمێت تەنگاڤ هاتن ل سەر مسریا وگەهشتنە وێ رادێ ژار وژیری چێبو وبرس وخاسێ ب سەر واندا هاتن وکەتنە ژەنگەکا دژوار، خەلا وکولب وحشکی کەتە ناڤ ژار وبەلنگازاندا. ڤێ توڤ خەلکی ئینا بەری خۆ دا جهێت ئاشان دا کو زەنگین ودەولەمەندێت سەر وان ئاشان رەحمێ پێ ببەن ب لەپەکێ ئاری بو زاروکێت خۆبینن. ئەو ئاش دهاتنە گێران ب گایان چنکی وان شیانەکا زێدە هەبو ب شەڤ وروژ کارکەن. بەلێ هندی ڤان هەژان لاڤ لاڤا مشە دکر وداخازەکا بێ راوستیان دخازت وەل وان ئاشەڤان و زەنگینا دکر کو وان دەر بێخن ژوێرێ و دگوتنێ:" ژڤێرێ هەرن هەوە چ بار وپشک نینە "نە دگایدا ونە دئاریدا".

چەند گوتن کەڤن ل سەر گای:

بار کەتە سەر شاخێت گای

بلویرێ هەر بو گوهێ گای بێژە

خەتا خار ژگایێ پیرە

خەتا کویر ژگایێ پیر

ژگای گوهـ  نیشا دا

گا گورا کوریا مای

گایێ پیر رابو لەییزوکێ

ما گا دکەت وگا دخوت

خودان ودز بو نە شریک گا ژکولەکە دەر ئێخست

٥-١-٢٠٢١ – دهوک – ئەحمەد عەلی

"ئاڤێ بەرێت بەر ئاشا برن، پرسیارا کەنگر پەرا دکەی"

بعد خراب البصرة ما تفيد الحسرة

پشتی وێرانیا بەسرا، نە بەردە کەسەرا

نصر بعد خراب البصرة

سەرکەڤتن هات پشتی بنکەڤتنا بەسرایێ

وێرانکرن وکومباخ کرنا بەسرایێ دهێت دناڤ دیروکێدا ب سێ تەرزە ڤەگوهاستنان: ب ئاڤێ، یا دووێ ب خفسێ یا دی ب شورەشا زنجی.

دمێژویێدا بەسرا هاتە دامزراندن ل سەردەمێ سەرکەڤتنێت مەزن چێبوین لەوما هاتە ب ناڤکرن ب "خاکێ زڤر"و ل دەمێ خەلیفێ (مەنسوری) دەما موسلمان بەرف وی باژێری ڤە چوین و دیتن یا پڕە ژکوچە بەرێت زڤر ئینا ئەڤ ناڤە دایێ ئانکو ( بصرە) ( بەرزڤیرکە). ڤێجا بەسرا بو دەستپێکا پێشڤەچونا ڤەکرنا گەلەک جهێت دی ل روژهەلاتێ جیهانێ.

ل چەرخێ نەهێ زایینی پشتی خەلیفێ عەباسی موفەقی شیای باژێری بەسرایێ رزگارکەت ژ لەپێ فتنا شورەشا زنجێ ب سەرگردا (علي بن محمد) پشتی شکەستنێ وی فەرمان ودەستویری دابو  سەرباز ودیڤەلانکێت خۆ کو وی باژێری تالان ووێرانکەن وتەر وحشکا پێگڤە بسوژن وچ نەهێلن پشتی مان وداگیرکرنا بیست سالان ل وی باژێری.

ل دەمێ نوکە ڤێ گوتنێ جهەکێ تایبەتێ کری ژلایێ داگێرکرن وسیاسەتمەداریێ ڤە ئەڤا چیدبیت ل وەلاتێت عەرەبی ب گشتی ول عیراقێ ب تایبەت. دهێتە لێدان وگوتن پشتی رویدانەکا مەزن یان تشتەکێ گرنگ ب سەردا دهێت ب خرابی وب رەنگەکێ دژوار وتوند وئەو سەرکەڤتنا پاشوەخت ب دەستکەڤیت یا پاشڤە چویێ بیت ونە یا ب بهابیت و نە ل وەخێت درست هاتبیت ڤان گوتنێت ژۆری دبێژن ب خەم وکەسەر وکوڤان ڤە.

هەر وەسا بەسرا وگەلەک باژێرێت دی ل عیراقێ هاتنە وێرانکرن وکومباخکرن ب سەرێ خوداناڤە ڤێ چەندێ دەستپێکر ژجەنگێ عیراقێ دگەل ئیرانێ ول شەرێ کوێتێ وداگیرکرنا عیراقێ ب گشتی پشتیروخاندنا سەدامی ب دەستێ ئەمریکانی وحەتا نوکە وەلاتێ عیراقێ یێ بەرەف خرابکرنێ ڤە دچیت وچ تیروژكیت گەش نینن درێدا ودبیت نەبینن وقەت باوەرناکەم ئەم ببینن ل دەمێ داهاتی ب چ رەنگا ل سەر ڤی دەست وداری یێ ئەم دبینن ب ئاشکرایێ.

٨-١-٢٠٢١ – دهوک – ئەحمەد عەلی