خسلەت وسالوخەتێت گیانەورران
خسلەت وتەبعەت وسالوخەتێت گیانەورران وبالندان دگوتنێت کوردیدا:
گیانەوەرێت کیڤی ویێت کەهی دگەل تەیر وتەوالان وبالندا وبالەفران و کێزو خوشوکان ئو چەندەکێت دی ل جیهانێ وب تایبەت ل کوردستانێ جهەکێ گرنگێ کری دناڤ گوتنێت کوردیدا دکەڤندا. زوربەی وان یێ دهاتین ب تەرزێ کت کتە بتایبەت، دهەر گوتنەکێدا خسلەتەکا ئێکانە یا دایە وی گیانەوری، یان رەوشتەکا سەرەکی یا دایێ بو پێش نیاسینا وی چ ب باشی یان ب خرابی، ب چاکی یان برەنگەکی پیس. ئەڤ خەسلەتە دبیت یا گشت بیت ل نک زوربەی جڤاکێت جیهانێ. ئەڤە ژلایەکی ڤە، ژلایێ دی ڤە، ڤان خسلەت وسالوخەتان ب سەر مروڤی ڤە دبەن دگوتنادا، دا وێ ژی بدەنێ ئو وی پێش نیاسکەن ب وێ خسلەتێ ورەوشتێ یان ب وی کاری ڤە. گەلەک جارا دو گیانەوەرێت جوت یی دهاتین دناڤ گوتنەکیدا بێگڤە. ئێکێ بلند ئو ئێکێ نزم، ئێکێ خورت ئو ئێکێ ژار ومەلیل، ئێکی باش ئو ئێکێ خراب. دگوتنێت کوردیدا ئەڤ ناڤ ونیشان وسالوقدان دهێنە پێ گوتن سەر وان کەسان یێت ئەڤ رەوشت وناڤ ونێشان هەین.ئو لێدانا ڤان گوتنا ب دویماهی هەر شیرەت ورەوشتن بو بەرانبەری ئانگو مە کو ئەڤ رەوشە دبیت دو بارەبیت ل سەر هەر کەسەکی ژمەدا دژیانێدا.
سالوخەتێت گیانەوەران
ئەلهو: النسر: العُقاب: نیشانێ هێزێ یە، حنێرێ یە، سڤکیێ یە ئو دیتنا دویرە
باز: الصَّقر: نیشانێ سەر بلندیێ یە، زیرەکیێ یە، لەزێ یە، ئو دیتنا دویرە
بالندە: تەیر: الطيور: نیشانێ جوانیێ یە ئو قازانجیێ
بزن: العنزَة : المَاعِز: نیشانێ رک ورکداراریێ یە ورەحمێ یە
بولبول: البُلبل : نیشانێ ڤین وئەڤینێ یە، جانیێ یە ئو دەنگ خوشیێ یە
بەبەغا: الببغاء: نیشانێ جانیێ یە، زانینێ یە ئو لێبوکیێ یە
بەراز: الخِنْزِير: نیشانێ پیساتیێ یە، کامێ یە ئو خرابیێ یە
بەرخ : الخَروف: النّعجة: نیشانێ پاقژیێ یە، دانێ یە ئو بێ ئەلەمیێ یە
بەق: الضفدعة: نیشانێ سەبرۆ ئارامێ یە، نێچیرێ یە ئو خوهاڤێتنێ یە
پشیک: کتک:الهِرَّة :القطة: نیشانێ خوڤیکیێ، چاڤنقیێ یە، مالوفیێ یە ودلنەرمیێ یە
پلنگ: النَّمْر: الفَهَد : نیشانێ سڤکیێ یە، خوشکوکیێ یە، نێچیرێ یە
تاویس: الطّاووس: نیشانێ جانیێ یە، سەربلندیێ یە، خوشکوکیێ یە
تڤیرک: الفاختة : نیشانێ تەناهیێ یە، ئاشتی یە، ئو پەیوەندیێ خوشیێ یە
تەڤنەپیرک: العَنكَبوت :نیشانێ کاری یە، فەند وفێلا یە ئو بێ هیڤی لەف نینە
جورد: الجرذي: نیشانێ پیسیێ یە، ئینانا ئێشانە، خرابیێ یە
چیچک: العصفور : نیشانێ سڤکیێ یە، مەژی کێمیێ یە ئو کێم بهایێ یە
چێل: البَقَرة : نیشانێ بەرەکەتێ یە، دانێ یە، زێدەهیێ یە
حێشتر: الجَمَل: نیشانا ئارامیێ یە، هەلگرا بارێت گرانە وخو ل بەر تیهنێ وئازارا دگرییت
حەفتیار: الضبع: نیشانێ زۆرداریێ ، خرابیێ، برسێ، کیڤیاتیێ، دلێریێ، ودیناتیێ یە
خەزال: ئاسک: الغَزَال: نیشانێ تازەتیێ یە، سڤکیێ یە، دلنەرمیێ یە ئوگەلەک نڤستنێ یە
دیپشک: العَقْرَب : نیشانێ غەدرێ یە،زلمێ یە ئو دژێێ یە
دیکل: کەلەشێر: الدِّيْك: نیشانێ خێر وبەرەکێ یە، غیرەتێ یە، ئو شیانێ یە
ژژی: القُنفُذ: نیشانێ هشیاربونێ یە ئو مەترسیێ یە
سویسک: السّلوى: السمان: نیشانێ سڤکیێ یە، جانیێ یە، رێڤەچونەکا تازەیە ئو دویر فرینێ یە
سە: صە: الكَلْب : نیشانێ وەفایێ یە، گوهداریێ یە، زیرەکیێ یە ئو زێرەڤانیێ یە
شێر: الأسَد: نیشانێ دلێریێ یە، زیرەکیێ یە، رێبەریێ یە، سەربلندیێ یە ئو شاهنشاهە
فیل: الفِيْل : نیشانێ هێزێ یە، زەخمیێ یە ئو هاریکارە دجەنگ وشەرادا
قاز: أوزة: نیشانێ پڕ دەنگیێ یە ئو سست وخاڤیێ یە ئو کێم بزاڤێ
قر: قرخ : الغُرَاب : نیشانێ پیساتیێ یە، کوڕیێ یە، ئو ژێکڤەبونێ ی
قۆربەشک: گۆربەشک: حيوان قارض: نیشانێ کیڤاتیێ یە، گۆر کولانێ یە، ئو زیخیێ یە
کوند: بم : بوم : البُوم : نیشانێ کوڕیێ یە، خرابیێ یە، شەری یە
کویچک: الجرو: نیشانێ گەلەک عویز عیزێ یە ئو پیسیێ یە
کۆتر: الحَمَامة : نیشانێ تەناهیێ یە، ئاشتی یە، ئو پەیوەندیێ خوشیێ یە
کیسەلە: السلحفاة: نیشانێ هێدی رێڤەچونێ یە ئو ژی درێژیێ یە
کێڤریشک: الأرْنَب : نیشانێ ترسنوکیێ یە، هشیاربونێ یە ئو سڤکیێ یە
کەر: الحِمَار: نیشانێ ئارامیێ یە، کەرچوڤیێ یە، بێ مەژیێ یە، ئو بارهەلگریێ ی
کەو: الحجل: نیشانێ جوانیێ یە، جەنگیێ یە، ئو راڤێ یە
گا: الثّور :نیشانێ هێزێ یە، ئو نە تێگەهشتنێ یە
گورگ: الذِّئْب : نیشانێ زۆرداریێ یە، خرابیێ یە، برسێ یە، کیڤیاتیێ یە ئو زیرەکی یە
گولک: العجل: نیشانێ زفتیێ یە ئو هێزێ یە
لەگلەگ: اللَّقْلَق: نیشانێ گەشبونێ یە، کوچبەریێ یە ئوپیرۆزیێ یە
مار: الحَيَّة : نیشانێ خیانەتێ یە، فێلایە، نەپەنیێ یە، ترسێ یە ئو غەدرێ یە
ماسی: السَّمَك: نیشانێ لاوازیێ یە ئو لڤینەکا بلەزە
مریشک: الدَّجَاج : نیشانێ خێر وبەرەکێ یە، ئو نعمەتێ یە
مشک: الفَأرَة : نیشانێ ترسێ یە، پیسیێ یە، ئو ترسنوکیێ یە
مێری: النَّمْلة: نیشانێ هێزێ یە، کارێ پێگڤە یە، ژیانا گەلئێک، قویت جەماندنێ یە
مێشا هنگڤینی: النَّحْلة : نیشانێ کارێ بەر دەوامە، بزاڤێ یە، قازانج وبهایێ یە
مێشەلوک: الطُّفيْلِيات ( قَمل، ذباب، بَعُوض، بقّة..): نیشانێ پیساتیێ یە، کرێتیێ یە، چنەیێ یە
میهـ: الشّاة : الضَّأن، الغَنَم : نیشانێ پاقژیێ یە، دانێ یە ئو بێ ئەلەمیێ یە
هرچ: الدُّب : نیشانێ زاخ وهێزێ یە، خشیمیێ یە، ئو نێچیرێ یە
هودهودە: الهدهد: نیشانێ خێرێ یە ئو ئینانا خەبەرێ راست
هێستر: البَغل: نیشانێ هەڤرکیێ یە، رکمانیێ یە، هێزێ یە، گوهداریێ یە ئو خو ل بەرگریێ یە مەیمینک: القِرْد : نیشانێ شاشیێ یە، پێترانکیێ یە، ژاریێ یە ئو لڤلڤینێ یە
هەسپ: الفَرَس:الجواد:الخيل: نیشانێ جانیێ، مەزنیێ ، رەسەنیێ ودانێ یە، بەشدارە دچەنگادا
وەردەک: بەت: البَطَّة : نیشانێ سست وخاڤیێ یە ئو کێم بزاڤێ
چەند پێزانین ل سەر گیانەوەران
ئەڤە کومەلەکا پەیڤانە ل سەر سالوخەت و خسلەتێت گیانەوەران ورەنگ وجۆرێت وان بکورتی:
ئاڤز: گیانەوەرێ د دوگیان
باقۆر: گاران: رەڤی: رەڤدا چێلان
بکەل: ئەو چیلە دەما دهێت کەل وداخازیا گا وگولکان دکەت
بنگێر: ئەو گایە یێ دراوستیت ل رەخێ جەنجەرێ
بێماک: ئەو بەرخن یێ دماین بێ دەیک
بەران: بەرخە یان نیریە یێ سێ سالی ووێڤە
بەرخ: یێ ژسێ سالیێ کێمتر
بەرخڤان: شڤانێ بەرخان
بەرخەل: کەرێ بەرخێت بچیک
بەلەندیر: میها دو وسێ سالی
تاژی: سەیێ نێچیرێ یێ سڤکە وب بەزە
تیشتیر: تەشتیر: زاروکێت بزنان، ژسالێ پترە
جونەگا: گایێ دو سالی
جەندەک: تەرمێ یان لەشێ گیانەوەری دەما دهێتە کوشتن
چێلا ستەور: ئەو چێلە یا نەزۆک وناهێت دوتن
چێلا کیڤی: یا بێ خودان ل چولی
چێلا ناقۆلە: نا هێلیت کەس ب دوشیت
چێلا ئاڤز: ئەو چێلە یا هاتیە کەل ژگای وگولکان
حێشترڤان: شڤانێ حێشتران
دوماک: بەرخێن ل بەر دوماکان ئانکو بزنان
رەڤدە: رەڤە: کومەکا گورگان
رەڤۆ: رەڤە: کەرێ هەسپ وهێستران
رەڤینڤان: شڤانێ دەواران وەک هەسپ وهێستران
رەڤەند: کاروانێ پەزی
رەوگ: کەرێ دەواران ژگا وکەران وهەسپ وهێستران
رەوگی: ئەو گیانەوەرە یێ دهێتە ئازاکرن پستی نەچاریێ
زاومە: تێکەل ژبەرخ وبزنان
ستەور: گیانەوەرێ نەزۆک
سێزین: جانیکا سێ سالی
سەرزان: دەستپێکا وەرزێ زانا پەزی
سەرکاروان: ئەو گیانەوەرە یێ دبیتە سەرکێش ل پێشیا کەرێ پەزی
سەرگێر: ئەو گایە یێ دکەڤیتە رەخێ کوما چوخینێ یان بێدەرێ
سەگڤان: چاڤدێرێ سەیان
سەیێ کیڤی: سەیێ چولی یێ بێ خودان
سەیێ نێچیرێ: سەیێ راڤێ وەک تاژیێ
شڤان: پەزچێر: ئەو کەسە یێ پەز وتەرشی دچەرینیت
شیشەک: میها دو وسێ سالی
شەک: کاڤریان بەرخە یان بزنا دو سالی یە
فینۆک: هەسپێ قوتێ کورتێ تژی
قولە سە: سەیێ لاو خودانکری.
کار: کارژولە: گەهریک: ئەو کارکێت بچیک یێت نوی بوین.
کاڤڕ: بەرخێ شەش هەیڤی.
کاڤژکی: ئەو میهە یا دزێت ل بەر وەخت
کوچەررات: کەرێ پەز ومەر وتەرشی
کودیک: کۆدەلە: تێشکێت بەرازی
کەڤلەژانگ: کەڤلێ ماری یە دەما ژخۆ ڤەدکەت
کەڤەژ: مویێ بزنێ یە
کەلەش: تەرمێ مروڤێ مری یە
گاچێری: چەراندن وچاڤدێریا چیلانە
گاچەرین: گاڤان چەرینێ گانە
گاران: کەرێ گانە
گاڤان: چاڤدێرێ گارانا چێل وگولکان
گامێشڤان: گاڤانێ گامێشان
گوتال: کەرێ تەرش وکەوالان
گولگڤان: چاڤدێرێ گولکان
گێسک: سێ هەیڤی حەتا شەشان
گیسکڤان: شڤانێ کیسکان
گەڤل: پیستێ پەزی پشتی حشک دبیت
گەهریک: ئەو کارکێت بچیک یێت نوی بوین
لەش: تەرمێ گایانەوەری دەما دمریت
مێکەل: کەرێ میهان
مێگولک: مێ گولکا ئێک سالی
مێگیسک: کارکێ ئێک سالی
مێگەل: کەرێ پەزی یە
مێهکەلەڤان: شڤانێ میهان
مەنگانە: گولکێ دو سالی
نویزین: جانیکا مێ بو جارا ئێکی لێ سویاردبن
هەسپێ ناقۆلە: قەنیل ناکەت باری وکەس لێ سویار بیت
هەڤۆری: گیسک یان بزنا ئێک سالی
تەرزێت زینداوەران دگوتنا کوردیدا:
گوتن ل سەر گیانەوەران
١- گیانەوەرێت مەزنێت کیڤی:
ئه‌ز دبێژم ئه‌ڤه هرچە تو دبێژی ئه‌ڤه ده‌وسە
بلا ئه‌ز خارنا شێری بم، نه نێچیرا رێڤی بم
بو مرارێ پلنگی
پەزێ بێ شڤان رزقێ گورگی یە
چ جارا شێر ژبیشا خلاس نابن
حەفتیارە، خوش فتارە
دگەل گورگی چو دخرارێ دا
دو رویڤى شێره‌كی كه‌ڤل دكه‌ن
رویڤى ل به‌ر کونا خو یێ خورته
رویڤى نە گەهشتە ترى گوت: یێ ترشە
رویڤی نە چو دکونێ ڤە هەژەک ب کوریا خۆ ڤەنا
رویڤیێ گەروک، چێترە ژشێرێ نڤستی
شاهدێ رویڤی، کوریا رویڤی
شول شێرە ئه‌گه‌ر تە کر دبیتە رێڤی
شوینا شێرا، رویڤێ لێ دکەن گێرا
که‌رێ ژار، گورگا خار
کوریا رویڤى شاهدێ ریڤی
گازیا ل دیڤ گورگی یە
گورگی دەڤ خوینە
گورگێ دەولەتا خۆیە
گوشتێ بەرازی بیت
ل بەر سیبەرا شێری بە، بلا شێر تە بخوت
ما خونە تو مەیمینکی
هرچا ب کودی، نەبەن دورێت گوندی
هەکە گورگ دخەما بارانێ بیت، دێ کورکەکی بخو چێکە
یا رویڤى ژى کەڤلە
یێ خو دکەتە مەیمینک
٢- گیانەورێت مەزنێت کەهی:
دیاری قەسپە، شین دیاری هەسپە
دەریا ب دەڤێ سەی نا هەرمیت
سەیێ خودانا ڤەجغاندی، خەلکی دار وبەر تێ وەراندی
فەرقا سەیێ رەش وسپی نینە
کەرو نەمرە حەتا قیڤار شین دبیت
گوتنە حێشترێ بدە ئاڤێ، گوت: لێڤا من یا کولە
نە کەرە، نە کورتان
هەسپ نینە، هافری چێدکەت
هەسپێ تە دی ل کیرێ ئاڤی ڤەخوت
هەکە تە حێشتر کری، دڤێت سەرێ دەرگەهێ خو بلندکەی
وەک سەیێ پێ سوتی یە
٣- گیانەوەرێت بەرهەم وڤەرێژ:
ئەز چیا تو چیا، گولک ما بێ گیا
ئەگەر ئەجەلا بزنێ هات، نانێ شڤانی دخوت
بەرخێ نێر بو سەر برینێ یە
تە گایێ گورای، کوریا مای
چێلێ بینە دەو هەیە
خۆ ل بازیت نیریا دهەلاڤێژیت
خەتا خار ژگایێ پیرە
دگەل گورگی دخوت، دگەل میها دچەریت
ژگای گوهـ نیشا دا
ژمێشێ کرە گامێش
سەرێ دو بەرانا د دیزەکیدا نا کەلن
شپتی گیسکێ مالوفی یە
گاران گولگکانێ یە
من ئەڤ پەزا ڤەکوشتی ژبەر ڤێ مێلاکێ
هەر بلیرێ بو گوهی گای بێژە
وەکی پەزی بێ شڤان
یێ ل هیڤیا فریێ گای
٤- گیانەوەرێت مالوفی:
پشیک شەرێ شێری دکەت
دارێ خو راکە کتکا دز درەڤیت
دنیا گژە گژە، خەیالا پشێ هەر ژژە
کتک نە ل مالە دەورانا مشکانە
کتکا حەفت رحە
٥- بالندێت مالوفێ:
تەیرێ بێ پەرە
تەیرێ نێچیرێ یێ دم خوارە
چیچك خو ب ده‌حلاڤه دگریت
حاکمێ ل توتیکا خو پەشیمان بوی
دزێ دیکل دپاخلێدا
رەنیێ ژگویێ چیچکێ چێ دکەت
عەلو کش کش، بارا من تێ نە
هیکا دیکلی یە
هەکە هەمی چیچکا هژیر خاربان، چ بو خودانا نە دمان
٦- بالەفرێت کیڤی:
ئەگەر خودێ دا دێ ژهیلینا بەرکوتەی دەت
توبا دارکوکەیە یە
چەکچەکیلێ ڤەریچاندی یە
عەمرێ لەگلەگ، چو ب تەق تەق
قازی قولنگی ژی پێ خو راکر
قازی وقولنگا ولەگلەگا، یێت دی ژناڤ مە هەرنە دەر
که‌وێ نزارا، جاب دا جوتیارا
کوند برایێ باز یە
کەو ف داری کەت
کەو وارێ خو ژبیر ناکت
هەڤالێ قرێ، یێ نکل گویە
هەکە هەمی سلوباپیرا هژیر خاربان، چ بو خودانا نەدمان
وەکی ئەلهوی خو لێدا
٧- گیانەوەرێت بچێک:
بو ژڤانێ ژژی
تو دبێژی گوربەشکە
جوردێ چاڤ کورەیە
حوکمەت کێڤریشکی ب عەرەبانێ دگریت
سڤورە وبەر ومنێت خۆ
کێڤریشکا کوڕە
وەک دیپشکێ سەر کومتلی یە
یێ ل دیڤ دو کێڤریشکا بەزیت چ یا ناگریت
٨- گیانەوەرێت کومەلە:
بەزی ژکێچێ دەردئێخێت
تو دبێژی زرکێتکە
خەرزێ کولی یە
رێزکا مێریێ یە
ژمێشێ کرە گامێش
سپیهـ خۆ دپاخلێ ناگرن
کورێ کێچ گرتی
کێز گلولکە
مێریا بار ژخو مەزنتر
مێشا مری یە
مێشکا کریە ددفنا خۆدا
٩- گیانەوەرێت ئاڤی وحشکاڤی
تو دبێژی مارماسی یە
تە ژی مەتەلا کیسەلەی وغەزالێ یە
چقێ چاڤ بەقێ کر
ژماسیێ رویسترە
قازا قوین شکەستی
ما تو کیسل فسکی
میزا بەقێ ل بەحرێ گەلەکە
هه‌كه بەق نه‌وه‌قیت دێ په‌قیت
وەکی ماسیێ یێ زک رەشە
یێ دچیتە ماسیا دێ تەشک لێ تەربیت
یێ دەڤێ حویتی دا
٢٠٢٣ - ئەڤ بابەتە هاتە نویژەنکرن