جیوازیا گوتنێ

پەرتوکێت چاپکری ل سەر گوتنێت کوردی دبن تێبینێ ڤە

جیوازیا گوتنێ

١- بعض الشائع من المثل الكردي العربي المقارن

 نڤێسینا (ئەحمەد جەزراوی) دار سبيريز للنشر- دهوك- ٢٠٠٨

      ئەڤە چەند گوتنێت جێوازن، چ ژلایێ دارژتنێ یان ژرێنوسێ ئەوا هاتی دناڤ پەرتوکا ئەحمەد جەزراوی دا دبن ناڤێ"

بعض الشائع من المثل الكردي العربي المقارن".

زوربەی ڤان گوتنان یێت هاتینە وەرگرتن ژشێخ محمود دێرشەوی ژپەرتوکا: "مشتاخا چیا-گوتنێت پێشیا-بەغدا١٩٨٠".

یا ئێکێ یا وێ پەرتوکێ یە ب وێ دارێژتنێ ورێنوسێ یا دووێ نڤێسینا منە دگەل دارێژتنێ ولڤێرێ جێوازی

 دیار دبیت:

ئاڤێ کەتکێت ئاشا برن ل کەنگر پەرا دگەرین

ئاڤێ بەرێت بەر ئاشا برن ل کەنگر پەرا دگەریێت

ئاگر بەربی رێکڤت وی، یێ دی کەوا خو ل بەر بژارت

ئاگر بەربو رێڤێت ئێکی، یێ دی کەوێ خو ل بەربراژت

ئەزمانێ بێ هەستی یە

گوشتێ بێ هەستی یە

کەرێ پربێژا گورگا خوار

کەرێ پربێژ، گورگا خار

ئەڤرازی بێ نشویڤی نینن

هەر ئەڤرازیەکی سەر نشویڤیەکێ هەی

هەمو هەلکێشانێک داکێشانێک هەیە

هەر ژێهەلیەکێ ژورداهیەک یا هەی

ئەوجا وەرە چاکەی لو کرمانجی بکە

چاکێ ل کرمانجی ناهێت

ئەوێ تەڕ ژبارانێ ناترسیت

یێ تەڕبوی ژبارانێ ناترسیت

ب دەستا بدە وب لنگا پەی کەڤە

ب دەستا بدە وب پیا بدیف کەڤە

بی مێڤانیا قولنگ ورویڤی

بو مێڤانێ رویڤی وقولنگی

بێسیرە دحەمدێ خودا دبیتە تری

بێسیرە ب حەمد دبیتە دوشاڤ

تەباخێ، ئاگر گرتە ئاخێ، تری کەفتە مشتاخێ

تەباخە، ئاگری گرت ئاخە، تری بو مشتاخە

تەیر چەند بلند بفرێ هەر دێتە خوارێ

چەند تەیر بلند بفریت دێ نزم کەڤیت

تف کرنە دەڤێ هەڤدو

یێت تفکرین دبن ئەزمانێ ئێک

توڤێ خوزیێ چاندن لاحەولاوەلا شونێ هێسن بی

توڤێ خوزیێ چاند، لاحەولاوەلا پێڤە هات

چ دچینیت وی دهەلینیت

چ ب چینی، دێ وی هەلینی

چیڤێ ئەدبێ ژبەحشتێ هاتی یە

دارێ ترسێ ژبەحشتێ هاتی

داوەتا زڕنابێژی یە

دەهواتا متربابیت ومترب لێبدەن

دلوپە ئاسن کون ئەکا

دلوپ بەری کوندکەت (کەڤری)

ژوەلیا دبن پەلی، ژپەلیا دبن وەلی

ژوەلیا دبن خولی، ژخولیا دبن وەلی

هێسترا صورە، ل جهێ وی گرێدان کەرێ کورە

ل جهێ هێسترا سور، گرێدان کەرێ کور

١-١-٢٠٢٠ دهوک- ئەحمەد عەلی

٢- پەرتوکا:(مـشتاخا چیا ژگوتنێن پێشیا)

چاپخانا: شەفیق – بەغدا- ١٩٨٠

نڤیسینا: مەلا مەحمۆدێ دێرشەوی

ئەڤە ئەو جێوازیا رێنوسێ یە ودارژتنێ یە دناڤ بەرا گوتنێت وێ نڤشتوکێ ئەوێت دوو رێز کو ئەز دبێژمێ(گوتنا هوزانی) ئانکو یا ب سەروە. گوتنا ئێکێ یا دێرشەوی یە هەر ب وێ رێنوسێ ودارژتنێ یا دوێ نڤشتوکێدا هاتی بێ گوهورین، ویا دووێ ژلایێ من ڤەیە منێت بەراوردکرن دا سود وقازانج ژێ بهێتە وەرگرتن.

(ئە)

ئەز چیا تۆ چیا کی ژگۆلکرا هرت گیا؟

ئەز چیا تۆ چیا، گۆلک ما بێ گیا

ئاگر بگرە رێلی طەر وهشک وێ پێگڤە بشەوتن

ئاگر بەربو رێلی تەر وحشک پێگڤە سوتن

ئەڤە لێ لێ یە، هێژ لۆ لۆ مایە

ئەڤە لێ لێ نە، هێژ لۆ لۆ یێت ماین

ئاگری گرتە مالا دەرەوینی کەسێ باوەر نەکر

ئاگر بەربو مالا درەوینی، کەسێ ژێ باوەر نەکر

ئەو صالە بەلێ نە ئەو بهارە

ئەو وارە، بەس نە ئەو بهارە

ئەز دبێژم ڤە هرچ تۆ دبێژی ڤە دەوس

ئەز دبێژم ئەڤە هرچە، تو دبێژی ئەڤە دەوسە

ئەوێ دیزکێ چێکت دزانیت چەمبل ژی پێڤا بکت

ئەوێ دیزکێ چێکەت، دزانیت چەمبلی ژی بێختێ

ئەرزان کڕۆ هەبان دڕۆ

ئەرزان کرو، همبان درو

ئەو مری نا کەڤت ل بەر وی گری

ئەو مری، نا کەڤیت ل بەر ڤێ گری

ئاقل تاجەک زێرینە بەلێ ل سەرێ هەمی کەسێ نینە

ئاقل تاجا زێرینە، بەلێ دسەرێ هەمی کەساندا نینە

ئاڤ ل دۆرا کیر وگونێن وی ژی گەرایە

ئاڤا تێ گەریای

ئەو ژی عەلمی طرێن بن چەنگا

ئەو ژی فێل بو تڕێت دبن کەفشا

ئرک من ل کویدا و بابێ ل کویدا

ئرک من ل کیرێ دا وبابێ من ل کیری دەت

ئاخا کەندالا دبت تازەهیا مالا

ئاخا کەندالا، دبیتە تازەهیا مالا

ئەرڤازی بێ نشویڤی نینن

چ ئەڤرازی دبێ سەر نشیڤی نینن

ئەوێ دطرست ئەو دپرست

ئەوێ دترسیت، یێ دپرسیت

(ب)

بی فیتا هەسنێ هەوێری

بو فیتکا حەسنێ هەوێری

بی دیزکا بەهلیل

بو دیزکا بالیلی

بی مەسەلا خاڵ و خوهازێ

بو مەتەلا خال وخارزای

بەروی یا ژبەر قەلپویچکا خوە دەرە

بەریا ب قەلپویچکا خو نە رازی

ب دەستا بدە وب لنگا پێ ب کەڤە

ب دەستا بدە و ب لنگا ب دویف بکەڤە

بەحر ب دەڤێ صەی نا لەوتت

بەحر ب دەڤێ سەی نا هەرمیت

بۆصتەک بێ خەمی گەزەک خوسارەتە

بهوستەک بێ خەمی، گەزەک خوسارەتە

بێ زراڤۆ عەمر درێژۆ

بێ جرعەت بە، عەمر درێژبە

بی کولیلکا ل دەرێ کانی یێ

بو کولیلکا دبرکێدا

بەرف فێعلا خوە نا هێلت

بەفر فعلا خو نا هێلیت

بلویلا ل بەر گایە

هەر بلویلێ بو گوهێ گای بێژە

با چاوا تێ بێندەرێ وەلێ بدە بایێ

چەوا با دهێت وەسا بێدەرێ بدە بای

بەلێ چاڤێن رەش وبەلک من ژتەرا کل دانە

ما من چاڤێت رەش وبەلەک ژتەرا کلداینە

بیە خوێیا حەمی گرارا

بویە خوێیا ل ناڤ هەمی گرارا

بی دزێ صۆلا-پێلاڤا- خوە

هەر بو دزێ پێلاڤا خو

ب خەبەردانا نەرم مار ژکونێ تێ دەر

ب نەرمی مار ژکونێ دەر دکەڤیت

بی مالا مالخوێ حەرماندی

مالا ل مالخوی حەرامکری

بچیت بدلیس، وێ بێ لیس

بچیت بدلیس، وێ بهێت لیس

بیانی بدێ گوشتێ رانی وێ ل سەر تەدا بێت پۆشمانی

یێ بیانی، بدێ گوشتێ رانی، دێ ل تە هێت پەشیمانی

(پ)

پشتی طرێ قوین مچاندن پێ نەڤێت

پشتی ترێ قوین مچاندن نینە

پیرا صوباتێ، وێ ژنوی بچت لقاتێ

پیرا سوباتێ، ژنوی چو لقاتێ

پیرا شامێ تبای عامێ

تبای عامێ، دێ چیە شامێ

پویلا ژپویلا ناگرت

پیلا ژ پیلای نا خوت

پیرێ طر کری یە وپیر نەرازی یە

پیرێ ترا کری وهێشتا پیرێ نەرازی یە

پارە هەبن حەلەو مشەیە

پارە هەبن حەلاوە یا مشەیە

پاریەک خوەش، هێژایە گایەک رەش

پاریەکێ خوەش، بەدل گایەکێ رەش

پەهلەوان ب روژەکێ ناچت ل سەر شلیتێ

پەهلەوان ب روژەکێ ناچیت سەر رستێ

پیر ب گانەکێ قەحب نابت

قەحبە ب گانەکێ حیز نابیت

پیر خێر کەربت ئێڤارێن ئینا زەحفن

هەکە پیرێ یا خێر کەربیت ئەینی دمشەنە

(ت)

تە هێژ گونک رەش ل سەر خوەرا نە دینە

هێشتا تە گون رەش دسەر خورا نە دیتینە

تۆ ژهرڤە چۆیی گزم وژوێڤە هاتی نزم

تو ژهێرڤە چوی کزم، ژوێڤە هاتی نزم

تێر نە دخوار نان وژاژی، ورادکرن تۆلە طاژی

تێر نەدخار نان وژاژی، رادکرن تویلە تاژی

توژێ ناهاتن شوکر ژخودێرا

چ ژێ نەهاتن شوکر ژخودێ یە

تونە دیتیا تو نەدیت دەما دیت بخوەڤا ریت

نەدیتی، بخوڤە ریتی

تو نە دیتیا دان هێرک لێ عیدە

یێ نە دیتی، دانهێرک  پێ عەیدە

تێ صوتن ونایێ گوتن

دهێت سوتن، بەلێ ناهێت گوتن

تربا صوارا هەر کۆلایە

قەبرێ سویارا هەرێ کولایە

تو نەمایە پێشیا نە گوتی

چ نەمایە مازنا نە گوتی

تشتا نە ب سەر ڤە وەی قوینا ژدەرڤە

تشتێ نە ب سەر خودانی ڤە، وەک قوینا ژدەرڤە

تێری چی هاژ برسی هەیە

تێری هاژ برسی نینە

تالانێ مێرویێ لڤا جەهی یە

تالانێ مێریێ لڤا جەهی یە

 (ج)

جار هەیە رەڤ ژدەست هلا نینێ چێتربت

هندە جارا رەڤ ژدەست هلاندنەکێ چێترە

جۆتیارۆ ئەو چیە تۆ دچینی؟ گوت: دەما هشین بی تێ بینی

جۆتیارۆ ئەو چیە تۆ دچینی؟ گوت: هەکە شین بو دێ بینی

(چ)

چێلەکا ریخۆ، گارانەکێ دلەوتینت

چێلەکا ریخۆ، گارانەکێ ریخۆدکەت

چاڤ ل دەریا خوەلی ل سەریا

چاڤ ل دەرا، خولیا سەرا

چاخێ نێچیر تێ گویێ طاژی تێ

دەمێ نێچیرێ گویێ تاژیێ دهێت

(ح)

حەتا مرنێ کرنە

 حەتا مرنێ کرنێ

حەتا ل سەر دەستا نە گەری قەدرێ لنگا نزانی

حەتا ل سەر دەستا ب رێڤە نەچی قەدرێ پیا نزانی

(خ)

خوەیێ پەندێ، دکەڤیت کەندێ

خادانێ پەندێ، دکەڤیت کەندێ

خەتا خوەهر ژبن گایێ پیرە

خەتا خراب ژگایێ پیرە

خوەیێ شرفا کیر وخەلکا قوینێ یە

خودانێ خو شفکا کیری وخەلەکا قوینێ یە

(د)

دوژمنێ خوە ب عەسیدێ کوشت

گوژمنێ خو ب ئاسیدێ کوشت

دەوسێن کەرینە فێعلێن پەرێنە

دەوسا کەری، حنێرا پەرێ

دنیا ب طرا بیا هەمی وێ بەهرا کەرا بیا

هەکە ب ترابیت، دێ بو کەرا بیت

دەستێ تنێ نە چت ل سەر خوارنێ

دەستێ بتنێ نەچیت سەر خوارنێ

دوهنێ ژئاخێ یە

دوهنێ ژئاڤێ یە

دەڤێ رویڤی نە دگها تری گوت ئەڤ تریێ هە طرشە

رویڤی نە گەهشت تری، گوت: یێ تڕشە

دنیا دهەژت بەلێ خراب نابت

دنیا دهژیێت، بەلێ نا بژیێت

 (ر)

رەزێ مەلکێ، ناڤ یێ منە بەر یێ خەلکێ

رەزێ من یێ ل ملەکێ، ناڤ یێ منە بەر یێ خەلکێ

راستی سەری شکێنە

راستی بێژ یێ سەر شکێنە

(ز)

زک برچی تێر دبن بەلێ چاڤ برچی تێر نابن

زکێ برسی تێر دبیت، بەلێ چاڤ برسی قەت تیڕ نابیت

زێری بدە زێرینگەرا

زێرنگر زێری ناسدکە

(ژ)

ژکەیفا مەهویژا، دل چو گوهویژا

ژکەیفا مەویژا، دل چو گوهیژا

ژ مێمێ وەیە صالا پارە

ژمێمێ ڤە سالا پارە

(س)

سەقا ل گۆرا حەقە

سەقا ل دیف حەقا

سەر هنگی بمینت قوینێ عەجێیا ببینت

هندی سەر ب مینیت، قوین دێ عەجیبیا بینیت

سەرێ نە ئێشیت نە هەوجەیە گرێ بدی

سەرێ نە ئێشیت، دەرسوکێ یە

سەرێ کەچەل دبن کومدا قەنجە

سەرێ کەچەل دکومدا یێ باشە

(ش)

شولا بکە ب ئەساس، دا دلێ نەکەت وەسواس

شولێ ب ئەساس، دا دل نەکەت وەسواس

(ص)

صەیێ خوەیێ چغراندی، خەلکی بەر تێ فراندی

سەیێ خودانا ڤەچغاندی، خەلکی دار وبەر تێ فراندی

(ط)

طەماهی، فەناهی یە

تەماعی فەناهی

طرر ل کوی وداس ل کوی

ترێ وداسێ، باهیڤا ل کورێ

(ع)

عەجەلێ بزنێ تێ دچت نانێ شڤین دخۆت

عەجەلا بزنێ دهێت، نانێ شڤانی دخوت

(ف)

فات رۆمێ، ئاگر بەردا زۆمێ، وچو روینشتل سەرێ کومێ

مومێ، ئاگر بەردا کومێ، چو سەرێ زومێ

فەیدا گاڤانا صواربینا کەرایە

فەیدێ گاڤانی، سوار بینا کەری یە

(ڤ)

ڤینا دلا ب دەستا دیارە

ڤیانا دلا ژدەستا یا دیارە

(ق)

قەر قەدە، ومنەت ل سەرە

قەر ب قەرە، منەت ل سەرە

قەلی ژ سەری چویکا چێنابت

قەلی ژسەرێ چویچکا چێنابیت

(ک)

کتکێت زەمین دوینگێن قەلەو دخون

کتکا مەلیل دوینگێ قەلەو دخوت

کەس بێ سەلا، نا بت مەلا

کەس بێ سوئلا، نا بت مەلا

کەرو، مێڤانێ هەرو

کی وەفایە، ئەو برایە

(گ)

گوند بێ گویفک نابن

چ گوند نینن دبێ گویفک

گیا ل سەر رەپنێ خوە هسین دبت

گیا ل سەر رپنێ خو شین دبیت

گازیا ل دیڤگوری یە

گازیا ل دیف گورگی یە

(ل)

ل تە خوشە، ل من بیست وشەشە

هەکە ل تە خوشە، ل من بیست وشەشە

ل بێهنا کەبابا چۆ ب سەر داغدانا کەراڤەبی

ل دیف بێهنا کەبابا چو، ب سەر داخدانا کەرا هلبی

ل شۆنا شێرا رویڤی دکن گێرە

ل شوینا شێرا، رویڤی لێ دکەن گێرا

(م)

میرۆ هەلز فڕی

میرم هەلز بەهی

مال تێرە، کاڤانی شێرە

مال تێرە، کابانی شێرە

(ن)

نکارت کەری، دکارت کوڕتێن

نەشیتە کەری، هەلدەتە پالیێ

نە بەرا گێر کە ونە بەرانا خێر

نە بەرا گرێلکە  ونە بەرانا  بکە خێر

(هـ)

هەر کەس بەرێ طەفشۆ ددتە خوە

هەر کەس بەرێ تەفشێ خویە

هەیە بێژی یارێ دیا خوە یابو

روژەکێ  مروڤ دبێژتە یارێ دەیکا خو بابو

هەی بەق نە وێرتوێ پەقت

هەکە بەق نە وەقیت، دێ پەقیت

همەتا پێژانی، چێترە ژحوکمێ خودانی

حوکمێ تەعانی، چێترە ژ خودانی

(و)

وەی ل قوینێ، وەی ل مەشکا دوشاڤێ

هەر ژقوینێ، یان ژمەشکا دوشاڤێ

وەی لڤێ نیسکێ یە، نە بەرە و نە پشت

وەک نیسکێ، نە بەرە نە پست

(ی)

یان نا چم ئاشی، یان ئەزێ ئاشەڤانی بکوژم

ناچم ئاشی، یان دێ ئاشەڤانی کوژم

یاری  بێ مجداهی نا بن

چ یاری نینن دبێ مجداهی

٢٠-١-٢٠٢٠ – دهوک – ئەحمەد عەلی حەسەن

 ٣- پەرتوکا:(کانی) پرتا یەکێ

چاپخانا: ئەسعەد – بەغدا- ١٩٨٤

کۆمکرن وبەرهەڤکرنا : ئەحمەد قەرەنی

ئەڤە ئەو جێوازیا رێنوسێ یە ودارژتنێ یە دناڤ بەرا گوتنێت وێ نڤشتوکێ نە یا ژۆری. گوتنا ئێکێ یا 

قەرەنی یە هەر ب وێ 

رێنوسێ ودارژتنێ یا دوێ نڤشتوکێدا هاتی بێ ئەز گوهورین بێ خمێ، ویا دووێ ژلایێ من ڤەیە من یێت

 بەراوردکرن دا سود 

وقازانج ژێ بهێتە وەرگرتن بو خویندەڤانێ هێژا وبەرێز.

جێوازیا گوتنێ:

ئاڤ ئاڤا یی یە (قەرەنی)

ئاڤ ئاڤاهی یە (بەراورد)

ئاڤا زێ یە، ئابوور لێ یە

ئاڤ زێ یە، ئابوری لێ یە

ئاگر دکرنلا دمینیت

ئاگر دقورماندا دمینیت

ئاگر ل دامانا مرۆڤی بەر دبیتە مرۆڤی

ئاگر ژدەهمەنا مروڤی بەر دبیتە مروڤی

ئاگرێ بن جۆخینە

ئاگرێ بن کایێ یە

ئاها ئەڤی دەستی ل دەستێ دی ناچیت

حەقێ ڤی دەستی بو ئەڤی دەستێ نامینیت

ئەز دبێژمێ هرچ ئەڤەیە، ئەو دبێژیت دەوس ئەڤەیە

ئەز دبێژم ئەڤە هرچە، ئەو دبێژیت ئەڤە دەوسە

ئەڤە لێ لێ نە، لۆ لۆ هەرێت ماین

ئەڤە لێ لێ نە، هێشتا لۆ لۆ یێت ماین

ئەگەر تۆ نزانی، بکە پرسیارا جیرانی

نەزانۆ، بەرێ خۆ بکە جیرانۆ

ئەگەر نەوەقیت دێ پەقیت

ئەگەر بەق نەوەقیت دێ پەقیت

ئەرزان کڕێ همبان دڕە

ئەرزان کرۆ، همبان درۆ

باران ب شری دهێت، بێ دەولەتا گری دهێت

باران ب شەپی دهێت، بێ دەولەتی ب گوی دهێت

ب زکی د داتدا دگۆرت ئای پشتێ

ل زکیدا، دگوت ئای پشتێ

بەڕوی ب قەپشکا خۆ رازین نینە

بەریا ب پەقیشکا خۆ نە رازی

تە گا گرۆت کلک ما

تە گا گورا، کوریا مای

تشتێ ب خودانی دا نەچیت یێ دزیێیە

تشتێ نە ب سەر خودانی ڤە یێ دزیێیە

تۆ وەکو سویژنا یەک کاری

تۆ شویژنا ئێک شولی

جار پیرۆز دبن جار قلۆز دبن

جار پیرۆز، جار ژی قلۆز

جەرێ نوێ یە ئاڤا تەزی

گوسکێ نوی یە، ئاڤا تەزی یە

چاڤێ ساخ نە پێتڤی چ کلانە

چاڤێت رەش نە هەوجەی کلدانێ نە

چ ڕۆژا بارانە زڤستانە

چ روژ بارانە ئەو زڤستانە

چوو سەر ئاڤێ ئاڤ لێ هشک بوو

ب چیتە سەر ئاڤێ دێ حشک بیت

حوکمێ تانی، پترە ژیێ خودانی

حوکمێ تەعانی یان یێ خودانی

خودێ هندێ دئاڤێتە سەر عەردی هندی عەرد ڕادگریت

هند ژئاسمانا ب هێت دێ عەرد راگریت

دایکا دزی دوو تڕا دکەت ئێکێ ژکەیفا ئێکێ ژترسا

دەیکا دزی دو تڕا دکەت ئێکێ ژکەیفێ یا دی ژترسێ

دارێ دکوڕمێ ڕا نەبرە

دارێ ژقورمیرا نە برە

دەو برایێ کەشکێ یە

دەو برایێ ماستی یە

دەڤی دبای وەر د هینیت

دەڤێ خۆ دبای وەر دهینیت

دونیا ب دوورە نە ب زۆرە

ئاش ب دۆرە، نە ب زۆرە

دوژمنێ خۆ کەشت ب حەنەکا

نەیارێ خۆ کوشت ب ئاسیدێ

دل دلا دحەوینیت

دل دلا دحەبینیت

دز خۆ مالە، دەرگەهـ بەتالە

دزێ خومالە، دەر گرتن بەتالە

دگەل هورچێ چوو دجەوالیدا

دگەل هرچێ چو دجوهالیدا

ڕاستۆ ردتی یە، خوار شکەستی یە

راستو درستو، خارو شکەستو

زێر ژ مەحفیری یێ کێمە

زەرێ ژمەحفیری یێ کێمە

ژ گای گوهـ یێ منە

ژگای گوهـ نیشا مندا

ژ نەچاریێ مرۆڤ دبژتە یارێ دایێ باب

هندە جارا مروڤ دبێژتە یارێ داخۆ بابو

سەیێ خۆدانی ڤەچقاندی، خەلکی داروبەر تێ پەڕاندی

سەیێ خۆدانی ڤەچغاندی، خەلکی دار وبەر تێ فراندی

سەرێ کەچەل دبن کومدا چێترە

سەرێ کەچەل دکومدا یێ باشە

سەران بشۆن، پەختان ب جەربینن

سەرا ڤەکەن وبەختا ب جەربینن

سەر شکێنێ ئاقارا نەبە

نەبە سەر شکێنێ بەر ئاقارا

سەقا ل دویف حەقی یە

سەقا ل دیف، حەقا

شاهدێ ڕیڤی کلکا وی یە

شاهدێ رویڤی کوریا وی یە

شەر دشپڤا زەڤیێ دایە نە ل بێدەرێ

شەرێ شوڤێ یە، نە یێ بێدەرێ

شەر ل بێ کارێ چێترە

شەر ژ بەتالیێ چێترە

شەڤ یەکە دز هزارن

شەڤ ئێکە ودز هزار

شوین ۆێت کەرێ نە، بەلێ هنێریت پەرێ نو

دەوسا کەری بەلێ حنێرا پەری

عەڤرێ پێشەمانا یە

عەورێت پەشیمانا

قازیێ بچویکا یێ خۆ کوشتی

قازیێ بچویکا خۆ خندقاندی

قسێت مەزنان نەخشێت سەر بەرینە

ئاخڤتنێت مەزنا نەخشێ ل بەرینە

قڕ قڕا شوڤێ نەکویا پەرێزێ

قەرقەشا شێڤێ نە یا پرێزێ

کا.. بەلاش بوون، کادی بەلاش نە بوون

کا ژتەیە، خۆنە کادین ژێ ژتەیە

کارێ بەر وەختی وەکو پادشایێ سەر تەختی

شولێ ل بەر وەختی وەکی میرێ ل سەر تەختی

کەر برا کوژە

کەربا برا کوژە

کەرێ شەیتانی سوار نە بە

ل کەرێ بەلایێ سوار نەبە

کتکا مسمسی دوینگێ مەزن دخڕینیت

کتکێ مەلیل دوینگێ قەلەو دکێشیت

کون ل پنیێ مەزنتر بوو

کون ژ پاتەی مەزنتر لێ هات

گا دکەت بتنێ ناخووت

ما گا دکەت وگا بتنێ دخوت

گا گرۆ کلک ماڤە

گا گورا کوریا مای

گەز ومەقەس ددەستی دا بوون

گەز ومەقەس ب دەستێ وینە

گویز ل سەر دفنێ شکاندن

گویز ل سەر سینگێ وی شکاندن

ل گای گوهـ نیشێ دا

ژگای بەس گوهـ نیشادا

مالێ دونیایێ قرێژا دەستانە

پارە قرێژا دەستانە

مالێ خران دڤریتە ڤە نک خودانی

پارێ قەلپ دزڤریت ل نک خودانی

ما: تۆ پیرا ب خۆ شکی

تۆ عەیشا بخۆ شکی

مەزن ب بیتە پڕێ دسەرڕا نەچە

مەزن ببیت دەر، نە دە سەر

مێر ێن کۆنە کێ ینە بەڕوئءت بنەکی ینە

مێریێت کونەکێ نە، خیارێت بنەکێ نە

نە بست بسوژیت نە کەباب

نە شێش ب سوژیت نە کەباب

نەوێرا کەری هاڤلدا کورتانی

نە وێرا کەری هلدا پالیێ

وەکو مەشکا ل سەرێ رێکێ یە، هەر چی یێ هات کولمک لێدا

مەشکا درێدا هەچیێ هات حنگەک لێدا

هەر ئەڤرەک نا بیتە باران

باران ژهەمی عەورا ناهێن

هەر سەیەک ل بەر دەرێ خۆیێ شێرە

سە ل بەر دەرێ خۆ یێ خورتە

هەر چی چۆ، جهـ ل دەست چۆ

هەچیێ چو، جهـ ژبەر چو

هەتا دبژم ودبژمرڤە، دێ چم وهێمەڤە

حەتا دبێژم وبێژمە ڤە، دێ کەم ئێمە ڤە

هەوارا دی گورگی یە

هەوارا ل دیف گورگی یە

هندی ریخێ تێکڤەدەن دێ بێهن لێ هێت

هندی گوی تێکڤەدەن دێ بیهن ژێ هێت

هێلی بوونە ڤە پیڤاز

هێلیڤانک بو پیڤاز

یا د دیزێ دێ هێتە شکەفێ

یا ژ کوفکێ دێ هێتە شکەفکێ

٢٥-١-٢٠٢٠ – دهوک – ئەحمەد عەلی

           ٤-پەرتوکا:(گوتنێت مەزنان ل دەڤەرا بەهدینان)   

چاپخانا: المكتبة الوطنية – بەغدا- ١٩٨٦

کۆمکرن وپێش گوتن : حجي جعفر

ئەڤە ئەو جێوازیا رێنوسێ یە ودارژتنێ یە دناڤ بەرا گوتنێت وێ نڤشتوکێ نە یا ژۆری دبن وان ناڤ ونیشانادا. گوتنا ئێکێ یا (حەجی

 جەعفەری) یە یە هەر ب وێ رێنوسێ ودارژتنێ یا دوێ نڤشتوکێدا هاتی بێ ئەز گوهورین بێ خمێ، ویا دووێ ژلایێ من ڤەیە من یێت

 بەراوردکرن دا سود وقازانج ژێ بهێتە وەرگرتن بو خویندەڤانێ هێژا وبەرێز ب هەردوک شێوێت رێنوسێ ڤەهاندنێ.

جێوازیا گوتنێ:

ئەز بچمە سەر بەحرێ، وێ چک ببیت

بچم سەر بەحرێ دێ حشک بیت

ئەو مەرش بۆ ئەو جەحش

ئەو جەحشە بو ڤێ مەحشێ یە

بریندار ئێشا برینا خۆ د زانیت

بریندار ف برینا خو دکەڤیت

بایی لێ داو بارانێ شیشت

بای لێدا وبارانێ شویشت

باران هات و کەلشتێت بانا ڤەشدیان

باران هاتن، کەلشتێت بانان ڤەشلیان

بیرێ ب دەرزیکێ نە کۆلە

حوکمەت بیرێ ب دەرزیکێ دکولیت

بەریکا تژی هایش بەریکا ڤالا نینە

بەریکا پڕ هاژ بەریکا خالی نینە

بلا شکەفا من یا تژی نان بیت، بلا نانێ سڤێڕی بیت

بلا تەبەقا من تژی نان بیت، بلا نانێ سڤیێ بیت

پاشا هەر هەوجەی نیسکێ یە

میر هەوجەی ماشێ بوو

تۆ چ بکەی کارێ ، ئەو تێتە خارێ

چ بکەی کارێ، ئەو دهێت خارێ

تەڤژیێ بەرێ خۆ نەبە

تەفشیێ بەرێ خۆ یە

هەتا تەندور گەرم نەبیت نانی پێڤە نادەن

هەتا تەنیر گەرم نە نانی بیت پێڤە نەدە

چ جارا گیفک ب سەر سیڤاندانە کەفتینە

گیفک ب سەر بانا نا کەڤن

جەهنەم هندا گەرم نینە، هندی ژێ دبێژن

جەهنەم نە هندا گەرمە، وەکی مەلە ژێ دبێژن

چێلەکا هار گارانەکێ ، خراب دکەت

چێلەکا تڕو، گارانەکێ تڕودکەت

چاڤێ دێشیت، ژ چاڤێ کۆرە چێترە

چاڤێ دئێشیت چێترە ژیێ کورە

حەفت جارا ل مالا خوە بگرە، پاشی هەرە مالا جیرانی

حەفت جارا ل مالا خو بگەرە، پاشی جیرانێ خو دزکە

خودێ بولیلێ ددەتیێ بێ لێڤ

خودێ بلیلێ ددەتە بێ لێڤا

خۆ شیشتن ڕەنگ وروی، خارن وڤەخارن گەندو گوی

شویشتن و ڤەشویشتن ڕەنگ وروی، خارن وڤەخارن گەند وگوی

خودێ دەرد ژی دانە، دەرمان ژی دانە

دەرد ژی دهەین ودەرمان ژی دهەین

خودانێ خوزیا ناگەهیت قەفتا کەزیا

که‌س ب خوزیا، نه‌گه‌هشتی یه‌ جوتێ که‌زیا

دایکا هەفت کوڕا، لبەر دیوارا مر

ده‌یکا حه‌فت کورا، مر ل به‌ر دەرا

دونیا لەو دونیایە، بزن سیارێ گایە

دنیا دنیابیت، بزن سوارێ گای بیت

دزا ژ دزی دزی، عەردو ئاسمان فەلەرزی

دزا ژدزا دزین، عەرد وئەسمان لەرزین

دەرەو ل مرۆڤی دبن ، ل مریا نابن

درەو دهێنە کرن ل مریا، نە ل زندیا

دەعوا دەینی، هەر دانە

یا دەینی هەر دانە

دز ددەت، حیز ددەت، بەلێ خودانێ زکی نا دەت

دزێ دا، حیزێ دا، بەلێ بێ نەفسێ نەدا

دەرمانێ چ یێ  نە مانێ چ ژێ نە هاتنە

دەرمانێ چ ژێ نەهاتنێ، شوکر ژخودێ یە

ڕێڤێت خوە دچنت، ل خەلکی منەتە

رێڤێت خو کورت دکەت، ومنەتێ ل خەلکی دکەت

رەقسێ نزانیت، دبێژیت عەردێ خارە

نزانیت ب رەقسیت، دبێژیت عەردێ خارە

ڕێڤیێ حەیال نا کەڤیتە چ طەلیا

نە ریڤیێ چ تەلیانە

زک رەزە ، تینت هەمی تەرزە

زک وەرزە، ددەت ژهەمی تەرزە

زەلام ژ بێ کەسی هەژار د بیت، بەلێ ژن ژ بێ کەسی هار د بیت

مێر بێ ژن ژار دبیت، ژن بێ مێر هار دبیت

سەرێ رەش چ رەنگا نا گریت

رەش چ رەنگا نا گریت

سەیێ سۆرو سپی هەر سەیە

چ فەرقا سەیێ رەش وسپی نینە

سیلەحێ سەی ڕەوینە

یا سەی رەوینە

سە د مریت کیرێ رەق

سە دمریت کیر رەپ

شەرێ ل شۆڤێ نە قەرقەشا بێدەرێ

بلا شەرێ شوڤێ بیت، نە قەرقەشا بێدەرێ بیت

شایێ ل دووانە، گڕ ل هەموانە

شەهی ل دووانە، گڕ ل هەمیانە

ژ شیرینێت تری دا، مێوەکێ دخۆت

ژشرینیا تری قورمێوکا دخوت

شاباشا خۆە بدەو باش بڕەقسە

شاباشا بدە پاشی برەقسە

عەیشکا ل خوە بشکە

عەیشکە ب خو شکە

فلان کەس بێ زڕنا درەقسیت

بێ بلیل درەقسیت

قوجانا کەڤری نەکە

قوچا دگەل کەڤری یە

کەسێ بەحسێ ئیکی نەدکر، ئینا چوو ڕیتە کانیا گوندی

ئێک نە ل ناڤ بەحسا بو، چو ریتە کانیا گوندی

کەلا مروڤی کەلا نیسکێ یە

کەلا نیسکێ یە

کەرائو خۆرائو، نە کەرو دل کەسەرۆ

کەرەوو خورەوو، نەکەرو دل کەسەرو

گا چوو ، گوت دیکل، هەسپ چوو، گوت دیکل

کورێت من پرسیارا دیکلی بکەن

لنک نەزانی هەمی ڕێ دچنە ئاشی

هەمی رێ دچنە ئاشی

مە ئەڤ پەزە ڤەکوشتی یە ژ وێ مێلاکێ را

من ئەڤ پەزا ڤەکوشتی ژبەر ڤێ مێلاکێ

مری وزیندی ب ئاڤێ پاڤش دبن

مری وزیندی ب ئاڤێ پاقژ دبن

نە شیا بارێ کەری، هەلدا پەلیێ

نە شیا کەری هەلدا پالیێ

نە کەرێ وی کەڤتیە ونە هیزێ وی دڕیایە

هەر وەکی نە ئەو کەر کەتی نە ئەو هیز دریای

هەتا نە بینیت مەطرەق، نا بێژیت صەدەق

حەتا ڤێ نەکەڤن مەترەق، ب دەڤی نابێژیت سەدەق

هند باران دێ هێت ، هندی عەرد راگریت

چەند ژئەسمانێ بهێت، عەرد دێ راگریت

وەکی لبا نیسکێ یە، نە بەرەو نە پشت

نیسکە، نە بەرە نە پشت

یێ کەفتیە لناڤ بەینا کوچک و تەنیرادا

یێ کەتیە ناڤ بەینا نال بزمارادا

٣٠-١-٢٠٢٠ دهوک – ئەحمەد عەلی 

یا ( ئیدیومێن کوردی)  ٥- پەرتوکا:( گولۆلک هەلچنین)

چاپخانا: خانی

 دار سبيريز للطباعة والنشر  

 بەرهەڤکرن: خالد صالح

ژماره‌یه‌کا مه‌زنا ئیدیه‌مێت کوردی نه‌ ل دویڤ پیتێت ئه‌لفابێیا کوردی هاتینه‌ رێزکرن، دگه‌ل کورتیا رۆنکرنا هه‌ر ئیدیه‌مه‌کێ، کا ژ بۆ چ مه‌به‌ست

 دهێته‌ ب کارئینان.

پێش گوتن:

ب راستی ئەڤ پەرتوکە پشتی من سەردا چونەک پێدا بری وب چاڤەکێ ڤەکری سەحکریێ ل نک من وەسا دیار بو کو بەرهەڤکرێ پەرتوکێ

 خۆ زۆرا ماندیکری، ئیزایەکا گەلەکا بری ب کومکرن و جان و بەندکرنا ڤی تورێ هندێ مشە وبەر بەلاڤ دناڤ جڤاکیدا. بچیک ومازن یێت

 لێکداین ژهەمی جۆر ورەنگان. کاری وی کری ل دەف من جهێ شانازیێ بو مە هەمی کوردان وسود وقازانجەکا گرنگا گەهاندی یە فلکلورێ

 کوردی ب ڤێ جەماندنێ ڤە. دەستێ وی خوش بیت وهەرێ سەرکەڤتی بیت دناڤ ڤان کاراندا.

ل ڤێرێ من چەند تێبینێت هەین هیڤیا من ئەوە نڤێسەر خالد صالح ببینیت وچارەسەرکەت ل چاپێت دهێن ئەڤا ئەز ددمە بەر چاڤ نە

 کێماسیێە بەلێ هندەک دیتن ودیف چونن وتێبینن بو هەر کەسەکێ ب ڤان کاران رادبیت وەکی دهێتە گوتن دڤێت چەند خاری ولەنگی تێدا

 هەبن چنکی چ کار نینن یێت بێ خەلەتی.

چەند تێبین:

١- وەکی ئەز خرڤەکەر وشروڤەکەرێ گوتنێت کوردی مالپەرێ من یێ دبن ڤی ناڤ ونیشانا( گوتنێت کوردی) ئەزێ گەهشتی مە رازی بونەکا

 موکم کو گوتن چ (پەیڤەک، دوو پەیڤ، رستەکا لێکدای یا رێزمانی) گوتنە دزمانیدا ئانکو رستە چ یا رستەکا درست بیت یان بێژە بیت ئانکو

 ئیدیەمبیت چنکی ئەو گوتنا ئێک پەیڤ یان دوو پەیڤ ژلایێ رێزمانێ ڤە یا کێمە بەلێ ژلایێ واتە ورامانێ ڤە یا درستە بو نمونە:

پەیڤەک:  کورترین گوتن دهێتە لێدان دزمانێ کوردیدا یا پێ گوتیە ژپەیڤەکا سەربەخۆ یا بتنێ، رامانا وێ یا بەیان وئاشکرایە، بەس ژلایێ

 رێزمانێ ڤە یا کێمە بو نمونە:

  چیز: ئەز چیزبوم. (ژلایێ رێزمانێ ڤە) من ژبەر تە دانە. ( ژلایێ رامانا ڤە)

 چەقماقە: ما تو چەقماقی.(رێزمان ) تو چەند دئاخڤی، پڕبێژە. ( رامان )

فیرینە: تو چەندێ دفیرینی. تو یێ درەوا دکەی

یارەمەز: تو مروڤەکێ یارەمەزی. یێ جەمبازە

دوو پەیڤ: زور گوتنیت کوردی یێت دهاتینە راچاندن ب دو پەیڤان، ئەڤ کورتیا دو پەیڤان زیان نەگاهندی یە گوتنێ ژ چ لایاڤە، چ رێزمانێ

 یان رامانێ. ڤان دو پەیڤان دژواریەکا تایبەت یا دایە گوتنێ کو وەک رستێ لێ هاتی یە دزمانیدا. بو نمونە:

سویارا پەیادکەت: ئەو کەس سویارا پەیادکەت.(رێزمان ) یێ زیرەک وفێرسە.( رامان)

یاریا بچیکانە: خو نە یاریا بچیکانە. .(رێزمان) مجداهێ یە ونەترانە یە. (رامان)

گورزێ کورەیە: ئەڤە وەک گورزێ کورەیە.(رێزمان) ژهەمیا دگریت. (رامان)

٢- وەکی دهێتە گوتن کو بێژە یان ئیدیەم (پەیڤەکە یان دوو پەیڤن) ژهەمی رەنگ وجۆران دناڤ گوتنێت کوردیدا یێت دهاتین یا پێدڤی بو

 ئەڤە دڤاڤێر وجودا بان ژگوتنان، گوتنێت کوردی ژی دگەل وان ئیدیەما جهەکێ بەر فرەهێ کری دپەرتوکێدا یا چاکتربو هەکە ئەڤە جودا

 هاتبانە بەلاڤکرن نە ل گەل بابەتێ ئیدیەمان.

٣- د وان گوتنادا من هندەک جیوازی دیتن چ ژلایێ نڤێسینێ، رێزمانێ یان دارژتنێ ڤە ومن ئەڤە یێت بەراوردکرن ل ژێری ب درێژی.

٤- یا پێدڤی بو شروڤەکرنا پەیڤێت قورس و زەحمەت هات بانە ل بنێ لاپەری دا خویندەڤانی پتر سود ژێ وەرگرتبا کو کەتیە لاپەرێت

 دویماهیکی دپەرتوکێدا.

٥- رونکرنا چیروکا گوتنێ یان یا ئیدیەمێ زۆر جانتر بو جودا هاتبا پێش چاڤکرن ل پێشیێ یان ل پاشیێ جودا جودا.

٦- تشتەکێ جوان وتازە بو هژمارا ئیدیەما هاتی ب ڤی رەنگی کو هەر پیتەک جودا ژپیتێ دی

هژمارا خۆ یا تایبەت وەرگرتی.

٧- پەیڤا تیپ یا هتیە کارکرن ل جهێ پیتێ دپەرتوکێ دا ل سەرەکیێ، ژبەر چێ ئەز نزانم؟

وەکی ئەمێ دگەهشتینە وێ باوەرێ کو پیت کوردیا پەتی یە وتیپ یا بیانی یە ژ تایپێ یا هاتی.

٨- خەتێ نڤیسینێ من وەرە زورێ هویرە نە خاسمە بو وان کەسێت دانک عەمر وشەڤ کویر وکێم روناهی.

٩- ژێدەرێت ڤێ پەرتوکێ هاتنە بەرچاڤکرن ل پێشەکیێدا نە هەوجەی هندێ بو بهێتە نڤێسین ل بەر هەر ئیدیەمەکیدا دبن ڤان پیتان( ص=

 صادق، ح= حجی، ل = صالح) بو وان کەسێت ژێ هاتینە وەرگرتن.

١٠- جیوازیا کەڤتیە رێنوسا هندەک پیتان(حەرفان) ژئێکێ بو یا دی وەک: بۆن- بوون، چۆن-چوون، کەتن کەفتن کەڤتن، سۆر- سوور،

 ئەسمان- عەسمان، عەرد- ئەرد، خو- خۆ هتد...

١١- پیتێت دەستپێکا ئیدیەما ڤەدانەکا جێواز وڤاڤێرا دایە دوبارەکرنا وان ئیدیەما ل گەلەک جهان یا پێدڤی بو هات بانە پێژنک کرن ب شێوەکێ

 تازەتر دا دوو بارە وسێ بارە نە بانە د نڤێسینێدا.

١٢- ژ بلی ڤان کێم وکاسیێت بچێک ئەز دشێم بێژم بەرهەڤکەری هێز وشیانێت تایبەتێت دهەین ژگەلەک تیپانڤە وەک: رێزمانا درست، ب

 سەرێک ڤە ئینانا گوتن وبێژان ب شێوەکێ تازە ورێک وپێک، نەهێلانا چ ئیدیەمێت ونوی وکەڤن ژهویر وگران ول هەمی رەخ ودۆران ب

 چاڤەکێ زانستی وبەر نیاس وپێشکەڤتی. ب راستی پەرتوک یا ل ل دیف ناڤێ خۆیە دبن ڤی ناڤی: (گولۆلک وهەلچنین) ب راستی

 گولۆلکە ویا هاتیە هەلچنین و راچاندن ورێستن ب دەستەکێ زانا ومەلەڤان وشارەزا دڤی رەنگە تۆرێ هو یێ ئالۆز وتێک ئالاندی. دوو بارا

 ئەز داخازا لێ بورینێ دکەم ل ڤێ رەخنێ  وئەزێ ئامەدەمە ل پێش هەر بەرسڤەکێ.

ئەڤە ئەو جێوازیا رێنوسێ یە ودارژتنێ یە دناڤ بەرا گوتنێت وێ نڤشتوکێ نە یا ژۆری دبن وان ناڤ ونیشانادا. گوتنا ئێکێ یا (خالد صالح) یە

 هەر ب وێ رێنوسێ ودارژتنێ یا دوێ نڤشتوکێدا هاتی بێ ئەز گوهورین بێ خمێ ب چ رەنگا، ویا دووێ ژلایێ من ڤەیە من یێت

 بەراوردکرن دا سود وقازانج ژێ بهێتە وەرگرتن بو خویندەڤانێ هێژا وبەرێز ب هەردوک شێوێت نڤێسینێ وڤەهاندنێ

. ئەڤە پێنجی سال بورین وئەز ل سەر ڤی کاری وئەز خۆ دبینم هێشتا شاگردەکێ لاواز ل بەر دەریا گوتنێت کوردی.

جێوازیا گوتنێ:

ئاڤا خورتا سەر ئەڤراز چۆن

ئاڤا خورتا سەر ئەڤراز دچیت

ئاڤا ژ ئاشی گرتی 

وەکی ئاڤا ل سەر ئاشی گرتی

ئەرەبێ مال سەری بوون

وەک عەربێ مال سەر سەری

ئەو بخو یێ پیکێ دبێژیت وما پیکی ڤەدگێریت

یێ ل پیکێ ددەت ول ماپیکێ دزڤرینیت

یێ بێ ئەخت وبارە

یێ بێ بەخت وباورە

ئەو زەرێ ژمێزەرێ کێمە

زەرێ کێمە ژمێزەرێ

ئەو ژی عەلمی ترێت بن کەفشا

خو فێری تڕێت بن کەفشا کر

 ئەو سویک، ئەو بازار

نە ئەو سویک، نە ئەو بازار

ئێسک وکوریشک

خو کرە ئیشک وکوریشک

ئینسان تەیرێ بێ پەرە

مروڤ تەیرێ بێ پەرە

ئێغبال رەش بەلەکە، ب روژێ عەور وب شەڤێ ساهی

ئێغبال مامێ گەورە، ب شەڤێ ساهی و ب روژێ عەورە

ئێک چەکوچ وئێک بزمار

ئێک چەکوچ وئێک سندان

ئێک نا بێژیت دوو مویێت  خوارێت ل ناڤ چاڤێت تە

کەس نە وێریت بێژیت دوو مویێت خار دبەر سمبێلێت تەرا

ب ئێک کەزی نەڤێن، دوو کەزی پێ رازی نابن

یا ب ئێک کەزی نەڤێت، یێت دو کەزی پێ رازی نابن

ب رۆژ نڤستیێ ب شەڤ هەلستتیێ

رۆژ نڤستیێ شەڤ هەلستی یە

ب کیرێ کورینیێ دمیزیت

ب کیرێ بچیکاتیێ دمیزیت

بلا بمریت هێش جانگێ ئەرزان

بمرە هێشتا جانگێ ئەرزان

بلویل بۆ گای لئێدا

هەر بولیلی بو گوهێ گای لێبدە

بەر ب دەستێ چەپی هاڤێتن

بەرا ب دەستێ چەپێ نە هاڤێژە

بەرخا ب دوو ماکا

بەرخێ ل بەر دوو ماکانە

بەر ڤ سەری کەتن یان سەر ڤ بەری کەتن

چ بەر ف سەری ب کەڤیت یان سەر ف بەری ب کەڤیت هەر سەر دشکێت

پالێ پوشە

پالێ پویشی یە

پەز پۆ مێلاکێ سەرژێکرن

من ئەڤ پەزە ڤەکوشت ژبەر ڤێ مێلاکێ

تڕ بۆ کێچێ نەمان

دا ئەڤ تڕە بو ڤێ کێچێ نە مینیت

تەزنگێ پێ دا گرتن

تەزینکێ پێت وی گرتن

جوی ڕیتن دپیرا خۆدا

جویێ دبیرا خۆ ریتی

چ نزانیت وگوهێ خۆ نادەتە مام خدر

چ ژتڕەماشێ نزانیت وگوهێ خۆ ژی نادەتە مام خدری

حەتا حەفکێ ددەینارا

حەتا حەفکێ یێ کەتیە ناڤ دەینا

حەتا پشتا پاتکێ یێ کەچەلە

حەتا پاتکێ یێ کەچەلە

خەونێت خراب پێڤە دیتن

هەکە ئێکی ئێک نەڤێت، خەونێت خراب پێڤە دبینیت

دەست ل سەر دەستی بون

دەست سەر دەستی حەتا دگەهتە بەر ئەسمانی

دەڤ دبای وەراندن

یێ دەڤێ خۆ دبای دوەرینیت

دوپشکی ب ناڤ چاڤ ڤەدان

دیپشکی گوڤەندا خۆ دناڤ چاڤاندا گرێدا

ڕیتە دکانیا گوندی دا

ئێک ل ناڤ بەحسا نەبو، چو ڕیتە کانیا گوندی

زانین ئاڤ سەر چ را چوون

دزانم کا ئاڤ دسەر چ را دچیت

ژیێ بابێ خۆ یێ دەرکەڤتی

یێ ژپێ بابێ خۆ دەرکەڤتی

ژهڕێ رەڤین چوون بەر باڕۆڤەی

ژبەر بای رەڤین چون بەر باروڤێ

ساتۆرێ گۆلانا

سویتارێ کولانا

سەیو... نەیینە، نە رەوە

سەیو، نەبینە نە رەوە

شەر ونیڤ شەر بران

شەر ونیڤ شەر ئێکن

عزرا ژقەبحەتێ مەزنتر

عوزرا ژقوبحەتێ مەزنترە

غالی غەرەزبون

هات کوشتن بێ غاری غەرەز

فڕا ئاڤێ

ل دەف من وەک فرا ئاڤێ یە

ڤاژێلەبون

باژێلەبون

قازیێ بچویکا یێ خۆ خەندقاندی

قازیێ بچویکا خۆ خندقاندی

قۆچانێ دگەل کەڤرا

قوچا گەل کەڤری یە

کا ژتەنینە، کادین ژتەیە

ما کا ژتە، خونە کادین ژی ژتەیە

کی بویک، ئەو بەر بویک

کی بیکە، ئەو بەربیکە

گەلەک نەدە بەر داسێ، دێ تێرا مینیە ئاسێ

گەلەک نەدە بەر داسێ، دا نەمینیت ئاسێ

گاریتە ژ کفرا نەرابوون

گاریتە ژکفرا نا رابن

گوت دێ عەیالێ خۆ قوتم، دا کو قوینا جیرانا بهێتە دەر

دێ کورێ خۆ قوتم، دا قوینا جیرانی ب هێتە دەر

ل شیرێ عیسای دگەڕیێی، یێ ل میسای دگەڕیێی

تو ل شیرێ عیسای دگەری، یان یێ میسای

ل سەر دەوسا بەرێ چۆن

یێ ل سەر دەوسا بەرێ

مرن هێش جانگێ ئەرزان

بمرە هێشتا جانگێ ئەرزان

مەرای ل کەچەلێ خۆ نەکریە، هەتا یێ خەلکی

مە چ رای ل کەچەلێ خۆ نەکریە، حەتا گوریێ خەلکی

ناڤەکێ گران، مالەکا وێران

ناڤەکێ گرانە، گوندەکێ وێرانە

نە کەر کەتی، نە هێژ دریای

هەر وەکی نە ئەو کەر کەتی، نە ئەو هیز دریای

هەر بولیل بۆ گای لێدان

هەر بولیلێ بو گوهێ گای لێ بدە

هەڤالێ بزنا کلک ڕویت

هەڤالا بزنا کلک رویتە

وەرە ڤی کەری، بدە ڤی بۆڕی

وەرە ڤی کەری، دەر بێخە ژڤی قوڕێ

یا ددیزێ هاتن شکەفێ

یا ژکوفێ دهێتە شکەفێ

 ٥- ٢- ٢٠٢٠ – دهوک – ئەحمەد عەلی 

چەند سەرنج وتێبین ل سەر(فەرهەنگا گوتنێت مەزنا)

کومکرن وشڕوڤەکرن: رێکێش ئامێدی

چاپخانا بارێزگەها دهوکێ: چاپا ئێکێ  - ٢٠١٩

پێش گوتن:

پیت یان (حەرف): نیشانەکا نڤێسیێ یە ئاماژە بو دەنگی یە دناڤ ئەلیف وبێتکێدا. پێت دزمانێ کوردیدا بچویکترین دەنگە، بەشداریێ دکەت

 دفونیمێدا، یان بچویکترین بەشێ واتەداریێ دەنگی یە. دهندەک نڤیسینادا ل جهێ پەیڤا (پیت) ڤێ وشەی(تیپ، تایپ، تیپی) ب کاردهینن

.(type) ئەوا هاتی ستاندن ژپەیڤا ئنگلیزی ب واتا چاپ

  بەلێ پەیڤا پیت بێ گومان پەیڤەکا کوردیا رەسەنە وەکی ئەڤ پەیڤا هاتی دناڤ پەندەکا سورانیدا"(ھەر پیتەو لە کەنداڵەکی). بو وی

 کەسی دهێتە گوتن یێ کو قەسێت وی نە د ڤێکەڤتی بن ونەهێنە ب سەر ئێکڤە. ل نک مەژی ئەم دبێژینە وی کەسی یێ کو نەشێت

 هەمی پیتا یان حەرفا ب درستی بینیت مروڤەکێ " لال وپتە". چنکی ئەو کەسێ لاڵ دئاخڤتنێ وقەسەکرنێدا یێ لاوازە نە یێ سیکە وهەمی

 پیتا ب درستی ناهینیت. ئەم زۆر جارا دبێژن وان کەسا بەسە باخڤە" ئەڤە چ پت پتە تو دکەی ئانکو پیتێت تە نە دسەر ئێکڤەنە.

هەژیێ گوتنێ یە ل سالێت حەفتێدا ل چەرخێ بۆری ل کولیژا میسل سەیدایێ بەرێز( کەریم فندی) روژەکێ گوتە من تو چ دبێژی ئەم ب 

کاربینن پەیڤا: تیپ یان پیت. ل وی دەمی ئەم دلاواز بوین دەرباری ڤان بابەتا ب راستی من نک خۆ سەحکرێ کو پەیڤا دووێ پتر هاتە سەر 

زمانێ من ژیا ئێکێ. وی دەمی من بریار دا کو پیت چێتر دهێت ب سەر زمانێ کوردی ڤە ژیا دی. جهێ داخێ یە حەتا نوکە ئەم نە دئاکنجی 

نە کا کیژ وان ب کاربینن؟!

چەند تێبین ولێگرتن سەرفەرهەنگا گوتنێت مەزنا

١- رێکێشی پەیڤا تیپ یا ب کار ئینای ل جهێ پیتێ دفەرهەنگا خۆدا، ژبەر چێ ئەز نزانم؟

٢- هژمارا وان گوتنان دبۆریت ژهەشت هزاران، ئەز دشێم بێژم نیڤەکا وان گوتنان نە گوتنێت رەسەنن یێت بیرمەندان گوتن دکەڤندا، بەلێ

 بەر وڤاژێ زۆربەی وان ئاخڤتنێت زاردەڤینە ل سویک وبازاران، تێکەلن ژئاخڤتنێت گوهارتی ل رەخ ودوران یان یێت نوی چێکرینە ژلایێ

 کومکەری ڤە دا فەرهەنگ مازنبیت.

٣- لەنگیەکا دیار وئاشکرا یا هەی ژڤان لایاڤە: رێزمان، نڤێسین(رێنوس) ودارژتن دێ ڤێ چەندێ دیارکەم دەما وان رەنگە گوتنان بەراوردکەم

 ل ژێری وەک نمونە.

٤- گەلەک گوتنێت مشە یێت دهاتینە دوو بارە کرن یان پتر سێ چار جاران هەر ب وێ واتێ ب گوهورینەکا کێم نە یا دجهێ خودا.

٥- ما دەم ناڤێ فەرهەنگێ ل سەرە یا پێدڤی بوو شڕوڤەکرن دگەلدا نەبا دا خویندەڤان شیابە ب ساناهی ب رەنگەکێ ئاسان ب سەر گوتنێ

 هەلبا بێ ئیزایێ ببەت ووەختی بورین ب لێگەریانێ ڤە یا بێ سود ومفا.

٦- دەستپێکا گوتنێ یا لاوازە چنکی وی هندە پەیڤێت ب کار ئیناین دزێدەنە سەر وێ گوتنا رەسەن وەک: بکرێت دەستپێکێ: ئەو، تو، وێ...

 یان ب کارهینانا ئامرازێت پەیوەندی یێ کو چ مفای نا گەهینتە گوتنا لێکدای یا کێم پەیڤ وەک: ئەگەر، هەکە، یان... ل پێشیێ.. ل ڤێرێ 

شاشیێ پەیدا دکەت وبەرزە بونێ دگەهینتە لێگەرێ گوتنێ دناڤ لاپەرێت فەرهەنگێدا .

٧- دڤیا واتا پەیڤێت حشک وب زەحمەت ونهین ئەوێت دهاتن دناڤ ناڤەروکا گوتنێدا هاتبانە شڕوڤەکرن ل بن هژمارا گوتنێ ل بنی 

 ب رەنگەگێ بەرچاڤ دا نرخ وبها ژێ هاتبانە وەرگرتن نە فەرهەنگوک چوبا بەرگێ دویماهیێ چنکی فەرهەنگ یا بویە چار بەرگێت جودا 

وڤاڤێر.

٨- یا دجهێ خۆدابو ئەگەر بەرگێ ئێکێ هاتبە تەرخانکرن بو وان گوتنێت سێ رێز وچار رێز  ویڤە جودا ژیێت ئێک رێزی(پارچە) ودوو رێزی

 یێت ریزمانی یان یێت هوزانی. ئو ب ڤێ چەندێ دا فەرهەنک پتر یا رێک وپێک بیت وجانتر وجان وبەندبیت. ب ڤێ ڤاڤێریێ خویندەڤان دا

 نێزکترین دەم گەهتە وێ گوتنا وی دڤیا ب درستی نەخاسمە ئەڤێت دریژ.

٩- وەکی بەریز رێکێش دبێژیت وی دەمەکێ دویر ودراز یێ بوراندی وزۆرێ مانندی بوی ووەستیای دگەل کومکرنا ڤان گوتنان (پتر ژچڵ

 سالان) ب راستی دڤیا ئەڤ خار ولەنگی کێمتربان حەتا پلەکا بلند ژهەمی لایان ڤە.

١٠- ژبلی وەرگرتنا گوتنێ ژزار دەڤێ پیر وکالان وژهەمی لایێت دی ڤە وەک: ب رێکا روژناما وگۆڤارا، ب رێکا هەڤالان، ب رێکا پروگراما، ب

 رێکا مالپەرێت کوردی ل ئنترنێتێ، دسەر ڤان هەمیانرا پەرتوکێت چاپکری وەک ژێدەرێت کەڤن ونوی کو هژمارا وان ل نک کومکەری یێت

 گەهشتینە یانزدا بگرە ژ(مشتاخا چیا، کانی، گوتنێت مەزنا هتد... حەتا دگەهیتە گوتنێن پێشیان)، دڤیا ئەو کێم وکاسی یێت هاتن دوان

پەرتوکادا هاتبانە چارەسەرکرن وتویژاندن ب شێوەکێ جانتر وباشتر چنکی من پێزانین یێت هەین ل سەر وان پەرتوکا ومن بەری دەمەکی

 رەخنا ل سەر هندەک ژوان یا گرتی دناڤ مالپەرێ خودا دگوگلێدا دبن ناڤێ "گوتنێت کوردی" لاپەرێ: جێوازیا گوتنێ( نە خاسمە یا بەرێز

 (حەجی جەعفەری وخالد صالح وقەرنی) وهندەکێت دی، من وەرە مفا ژوان نە هاتیە ستاندن ئەگەر هەبیت یا کێمە. یا پێدڤی بو سود ژێ

 هاتبا وەرگرتن دا خەلەتیا گوتنێ کێمتربیت.

١١- دناڤ فەرهەنگێ دا رێکێشی ژی گەلەک سەرهاتیێت گوتنا یێت رونکرن ئەڤ چەندە نە جهێ هندێ بو ئەو دشیا وان پاش ب ئێخیت بو

 بەرگێ داوی دا سودێ جهێ خۆ گرتبا وەک چیروک، یان ئەو گوتنێت ب چیروک ب سەرهاتی وسەربۆر جودا هاتبان نڤێسین دبن پەرتوکەکا 

جودادا. چنکی وەک ئەن دزانن کێم گوتن هەبن دبێ چیروک یان سەرهاتی.

١٢- ڤەهاندنا گوتنێ یا هاتیە تێک شێلان وەک: بەرسڤا گوتنێ یاهاتیە دان هەر دناڤ ناڤەروکا گوتنێدا، وەک شروڤەکرن، ئەڤە ژی نە دجهێ

 خۆدا یە ژخەسلەتێت گوتنێ.

١٣- هژمارکرنا گوتنێ ژدەستپێکی وحەتا گەهشتیە دویماهیکێ ژئێکێ وحەتا ژهەشت هزارا بۆری نەجانیەک دا رەنگێ لاپەران دگەل یێ گوتنێ پێگڤە، یا پێدڤی بو هەر پیتەکی هژمارا خویا تایبەت وجودا هەبا دا هژمارێ گەلەک نە ڤەدابە حەتا وی ئاستێ بلند.

١٤- پەیتێت حەیرانوکا، یێت مامکا، سەرهاتیێت فلکلوری، ئاخڤتنێت یاریا، داخازێت جحێلان هتد... یێ دهاتن دناڤ فەرهەنگێدا ب جها گوتنێ

 هەر وەکی گێلما گاڤانی یا لێ هاتی.

١٥- ئەز دشێم بێژم زوربەی ژوان گوتنان من نە بهیستینە ژکەسێ، چ گوهلێبون یان هاتبیت نڤێسن دپەرتوکادا یان د مالپەراندا. بێ خش یێ

 دهاتینە ڤەهاندن ب رێکا دانەرێ فەرهەنگێ چ گوهورین ژدەر وبەران یان ژنسحەت وشیرەتێت ئایێنێ یان ئاخڤتنێت ناڤداران. من بخۆ ئەڤ

 گوتنە نەدیتینە ل چ جهان، چ زاردەڤێ خەلکی یان دسەرمنرا بوریبن ل دەمێ پێنجی سالان ئەز دسەر ڤی کاری.

١٦- ئەڤێت ژۆری من داناین بەرچاڤ مەراما من ژێ ئەوە یێ ب ڤان کارێت هو گرنک رادبیت دڤێا ئەڤ لەنگیێت ئاشکرا نەکربانە چنکی دارژتنا

 وان گوتنان دێ هێنە حسیبکرن ل سەر پیرمەند وپیرمەندێ کورد یێ کو گوتنێت رەسن وپەتی ولێکدای ڤەهاندین بو مە، ڤێجا خویندەڤانێ

 لاواز وکێم دەستڤەدان هەی دگەل ڤان بابەتان دێ بو وی رەنگەکێ شاشیێ وحێبەتیێ ل دەف چێبیت.

١٧- سەر ئەڤا من بەرچاڤکری ل ژۆری چ لەنگی یان دیتتن ولێگرتن ژلایێ خۆڤە ئەزێ بەرهەڤم بو هەر دیڤچونەکێ، رونکرنەکێ، هاریکاریەکێ،

 یان ب چ رەنگی دی بیت ئەزێ حازرم بو دیارکرنا ڤێ چەندێ ب شێوەکێ جان وتازە دا سود جهێ خۆبگریت.

١٨- فەرهەنگا رێکێشی جهێ سەر بلندێ یە بو هەر کەسەکێ یێ دڤێت خۆ نوقوکەتە دەریا گوتنێت کوردی ئو وان در ومراریێت پڕ بها ژێ ب

 هینتە دەر وسودێ ژێ وەرگریت.

١٩- ئەڤ فەرهەنگە دگەل پەرتوکێت دی ئەوێت دهاتنە چاپکرن سەر گوتنێت کوردی خر پێگڤە دگەل یێت ماین بن دەست یان وەک

 دەستنڤێس ب هێنە جان وبەندکرن وڤاڤێرکرن ب هاریکاریا جهێت تایبەت ب کارەکێ کومەلە و ب رەنگەکێ گشتی وزانستی دبن چاڤدێریا

 بسپورێت ڤان بابەتان دا کو فەرهەنگا گشتی ب هێتە چاپکرن بێ خار ولەنگی تێدا هەبن. چنکێ کارێت ئێکانە هەر دەم کێم وکاسی تێدا

 هەنە بەلێ وەک دهێتە گوتن" تشتەک چێترە ژ چنەیێ". ڤێجا هەر بزاڤەکا ئێکانە جوکە کانیە بو رویبارێ مەزن حەتا دگەهیت سکرێ خڕڤەکر.

  - بەلگێت ژۆری ئەوێت من بەرنیشانکرن ٢٠- پێشە رۆژێ دێ ب نمونە بەر چاڤکەم د مالپەرێ خۆدا دگوگلێدا دبن  "gotnet kurdi ناڤێ" گوتنێت کوردی" –"

١٥-٢-٢٠٢٠ -دهوک – ئەحمەد عەلی حەسەن

نووبهارا ئەحمەدێ خانی - سعید دێرەشی – ٢٠٢٢

وەشانێت ناڤەندا خانی یا رەوشەنبیری و راگەهاندنێ – پشکا رەوشەنبیری – هژمار (٢٨)

سەیدایێ هێژا سعید دێرەشی دبەلاڤوکا خودا یا دبن ناڤێ (نووبهارا ئەحمەدێ خانی) کۆمەکا گوتنێت مەزنان یێت ب کارئینان دڤەکولین وراڤەکرن وشرۆڤەکرنا بابەتێت وپەیڤێت فەرهەنگا خانێ ژبەر دیارکرنا مەبەستێ ژوان پەیڤان، ل دورێت سەد گوتنانە ئەڤێت ل ژێری وەکی ئەز دبینم و ئەز بسپور تێدا دجێوازن د دارێژتنیدا وهەر وەسا حەتا رادەکی دجودانە ب شێوی رێنڤیسینێ ئەز ڤان گوتنان ددەمە بەر چاڤیت خویندەڤانێ هێژا دا کو ڤێ جوداهیێ ژێک ڤاڤێرکەت.

گوتنێت مەزنان

مرن کەرێ عەتارایە، هەرۆژ لبەر دەرگەهێ ئێکی (سعید دێرەشی)

مرن کەرێ عەتارایە، ل بەر دەرێ هەمی مالایە (یا جێواز)

فلانکەس نیسکە، نە بەرە، نە پشتە

نیسکە، نە بەرە، نە پشت

چ رۆژ بارانە، ئەو رۆژ زڤستانە

کیژ رۆژ بارانە، ئەو رۆژ زڤستانە

زک وبنزک، لێک بوونە هەڤڕک، خودان کرە تەڕک

زک وبنزک، بوونە هەڤرک، رح ل خودانی کرە تەرک

کچ تەشییا دایێ د رێسیت، کوڕ کڤانێ بابێ دژەنیت

کچ تەشییا دایێ د رێسیت وکوڕ کڤانێ بابێ دکێشیت

دنیا خانە، مروڤ بازرگانە

دنیا خانە، هەمیا لێ دانە

ب خوزیا کەس نەگەهشتیە باقێت کەزیا 

کەس ب خـوزیا نەگەهشتیە جوتـێ کەزیا  

سەرێ کەچەل ب کوم دا یێ باشە

سەرێ کەچەل دکومدا یێ باشە

ئەگەر هەمى چویچکێت هژیرا بان، چ بۆ گەرگۆیان نەدمان

ئەگەر هەمى چیچک یێت هژیر خوارنێ بان چ بۆ خودانا نەدمان

ئەگەر هەمى چیچکا هژیر خواربان، چ بۆ خودانا نەدمان

ئه‌رزانكڕێ‌، همباندڕ

ئه‌رزان كره‌، همبان دره‌

ئه‌رزان کرۆ، هه‌مبان درۆ

ئه‌رزان کری، هه‌بان دری

مالا درەوینی سۆت کەسێ باوەر لێ نەکر

ئاگر بەربوو مالا درەوینی، کەسێ ژێ باوەر نەکر

خەبەر هەکە دەرکەڤت ژزارا، دێ کەڤیتە بازاڕا

خەبەر هەکە دەرکەڤت ژزارا، دێ کەڤیتە بازارا

نە بەس گا دکەت وگا دخۆت

ما گا دکەت وگا دخۆت؟

هەکە مازن بوونە کەر  وتو لێ سوییار بووی، پییا لێ نە هژینە

هەکە مازن بوونە کەر، پیان نە دانە سەر

یێ ب شیری گرتی، دێ ب شارێ هێلیت

یێ گرتی ب شیری، نا بەردەت ب پیری

هندی گورگە ل پەزێ بژیای دخووت

گورگ ل پەزێ بژیای دگەریت

هەکە تو بەندکەکێ سۆر وزەر بای، دا ب سەردەرێ خانیێ خۆڤەبی

هەکە تو بەندکێ سۆر وزەر بای دا ب دەرێ همبانکا خۆ ڤەبی

هەکە تو جهێ پێ خۆ نە بینی، پێنگاڤا (گاڤا) خۆ نە هاڤێژە

جهێ بەرێ پێ خو بینە، پاشی پێ (گاڤا) خو پاڤە

بەفر صاریا خۆ ناهێلیت

بەر فعلا خۆ نا هێلێت

یێ دەست درێژبە، ئەزمان کۆرت بە

دەست درێژێ، ئەزمان کورت

ئەزمان درێژێ، گەهـ کورت

حەتا ستویر زراڤ دبیت، دێ زراڤ پرچیت

حەتا ستویر زراڤ دبیت، زراڤ دپچیێت

نە ل مێرێ قاڕقاڕی بترسە، نە ل عەڤرێ گۆلگۆلی

نە مێرێ تر ترى، نە عەورێ گرگرى، نە کەرێ زرزرى

رەڤینەک چێترە، ژ دەستهەلینانەکێ

رەڤینەک چێترە، ژ دەست هەلینەکێ

برین ساخ دبیت، بەلێ شوینا وێ هەر دمینیت

جهێ برین ساخ دبیت، بەلێ شوینا خەبەرا ساخ نا بیت

حەتا مروڤ سەر سەری ب رێڤە نە چیت قەدرێ پییا نزانیت

حەتا مروڤ ب سەری ب رێڤە نە چیت، قەدرێ پێیا نوزانیت

رویڤیێ فێلباز، نا کەڤیتە چ طەلها

رویڤی نا کەڤیتە چ  تەلیا (طەلها)

گوتە کێتکێ گوییێ تە دەرمانە، ئاخ رادا سەر

گوتنە کتکێ گویێ تە دەرمانە، ئینا ئاخ دانا سەر

لۆمەهیا دنیایێ، نە خوەشترە ژ عەزابا گۆرا

لۆمەهیا دنیایێ، نە خوەشترە ژ عەزابا قەبری

پسیارکەربە، دا یێ شۆلزانبی

نەزانو، بەرێ خۆ بدە جیرانو

کێتک نە ل مالە، ناڤێ مشکی عەبدررەحمانە

کتک نە ل مالە، دەهواتا (دیلانا) مشکانە

خەبەر هەکە دەرکەڤت ژزاڕا، دێ کەڤیتە بازاڕا

دەما خەبەر دەرکەڤت ژزارا، دێ کەڤیتە بازارا

ل ژێری سێ کەڤنە ئاخڤتنێت کوردەوارینە دهێنە گوتن ژبەر مەبەستەکا دیار دزمانیدا بەلێ سەیدایێ هێژا سعید دێرەشی دبەلاڤوکا خودا یا دبن ناڤێ ( نووبهارا ئەحمەدێ خانی) ب جها گوتنا یێت داناین ئەو بخۆ نە گوتنێت مەزنانن بەلێ مەبەستەکا جودا یا هەی ل دەمێ ئاخڤتنێ ولێکئینانێ.  

بزنا بەل چوو مەخەل، بزنا ئال چو ڤ مال، بزنا کڕ دزا بر ( لێکهاتن و رەوانبێژی یە)

قەدا ل وێ دارێ بکەڤیت یا سیبەرێ ل بنێ خۆ نەکەت (ئەڤە تەعن وجڤینە)

ئیشەللا برس وترس ب دار وبەرا نە کەڤن (لاڤ وداخازە)

ئیشەللا ترس وبرس چ جارا ب دار وبەرا نە کەڤن (لاڤ وداخازە)

٢٠٢٤ - ئەحمەد عەلی حەسەن