Verdedigingen van eigen gedrag

De visies van Otto de Nobel en Bart Saris

Een van de velen die Henk van raad voorzag en ook inging op de spanning tussen politiek en moraal, was Otto de Nobel, telg uit een bekende Haarlemse muziekfamilie, katholieke bekeerling, Dominicaan en missionaris. Otto was een oude bekende van Henk. Zoals zovelen was hij het erg met zijn politieke keuze oneens maar liet hem toch niet vallen en schreef hem daarom, vlak vóór zijn vertrek naar Belgisch Congo in 1946, een paar brieven. In een daarvan stelt hij dat politiek en moraal onvermijdelijk ‘solidair’ zijn, ‘tenminste “in abstracto” - persoonlijk kan je altijd fair gebleven zijn en dat geloof ik ook’ maar... Precies dat is ook de reden dat de kerk zich altijd verzet heeft tegen zowel communisme als nationaalsocialisme, stelt De Nobel. Hij bedoelt: omdat men inzag dat een keuze voor een politieke richting onvermijdelijk de keuze voor een moreel systeem met zich meebrengt. En het morele systeem van beide totalitarismen was onverenigbaar met dat van de katholieke kerk. Aan Henk persoonlijk twijfelde Otto geen moment. 

Ik heb sympathie voor je omdat ik overtuigd ben dat je het allerbeste in het leven wil en het altijd gewild hebt. Ja, zo denken wij er allemaal over, Henk.

Maar hij had kunnen en moeten bedenken dat zijn persoon er binnen het nationaalsocialisme niet toe deed. In zoverre was hij kortzichtig geweest. 

Een langere en belangrijkere brief ontvangt Henk begin 1946 van zijn oude boezemvriend en kompaan door dik en dun Bart Saris. Ook hij zat gevangen, in Leiden, en wachtte eveneens op een proces. Ook dat zou nog jaren op zich laten wachten. Ondertussen brak Bart zich eveneens het hoofd over de vraag wat hem aangerekend kon en mocht worden. Best veel, vond hijzelf. Vandaar dat hij meende ‘dat het goed is onze fouten van het verleden zonder sentimentaliteit onder oogen te zien’. 

Je zou verwachten dat enig opportunisme aan dit ‘inzicht’ niet vreemd was maar dat ontkent Bart nadrukkelijk. Zijn inzicht was zuiver, stelt hij, niet praktisch maar theoretisch. Hij was fout geweest. Hij had te veel waarde aan zijn eigen oordeel gehecht. Hij had onvoldoende ingezien dat zijn bedoelingen wel goed konden zijn maar dat het niet om bedoelingen ging. Het ging om het effect. Bovendien had de keuze voor de ene kant hem de ogen doen sluiten voor de ontwikkelingen aan de andere kant. 

Vervolgens gaat Bart uitgebreid in op de vele vernieuwende gedachten die in de illegaliteit waren ontstaan en zich na de bevrijding in politieke kracht vertaalden. Koesterde men daar, bij de Nederlandse Volksbeweging bijvoorbeeld, niet dezelfde denkbeelden als Henk en hij destijds bij de Volkshogeschool gevonden hadden? Hij had het niet gezien. Dom! 

Je zult reeds begrepen hebben, dat ik de tijd van 33-40 niet verloochen. Integendeel, hetgeen ik toen heb ervaren, is nog steeds de kern van mijn leven. Maar aan onze sociale en nationale bewogenheid ontbrak een voldoende kennis van de sociale en nationale geschiedenis.

Wat Bart naar eigen zeggen evenmin voldoende doorzien had, was ‘de ondeskundigheid, de willekeur en de corruptie waartoe het leidersbeginsel aanleiding gaf.

Onze fouten zijn m.i. echter niet toevallig opgetreden, maar voortgekomen uit een onjuiste waardering van het vrijheidsbegrip.

Vandaar dat Bart Saris zelfs zover gaat de positieve kanten van de Franse Revolutie, het struikelblok bij uitstek van elke toenmalige reactionair, te willen inzien. Vrijheid hoeft niet altijd verval tot ‘totale ongebondenheid’ te betekenen, schrijft hij. Integendeel, zij heeft ook positieve waarden gebracht. 

Zij liggen m.i. hoofdzakelijk in een bescherming van de persoon tegen de staatsmacht.

Zo gaat hij nog even door, met nogal wat abstracties en verwijzingen naar literatuur, om uiteindelijk tot kleinmenselijker zaken te komen. 

Ik heb de ontstellende ontdekking gedaan, dat het leed, dat ons volk in de bezettingsjaren heeft geleden, gedeeltelijk aan mij is voorbijgegaan... Ik zie het toch als een schuld, dat bepaalde feiten mij niet zozeer hebben verontrust, dat ik moest nasporen wat er werkelijk gebeurde. Ik weet nu, dat dit mijn plicht was geweest. 

Kortom, 

Ik zie inderdaad een schuld en meen, dat het niet passend is, door redeneeren te trachten deze schuld te verkleinen of ons gedrag goed te praten.

Wel goed gezien eigenlijk. Maar wel van een ‘emotionele logica’ die mijn vader uiteindelijk toch vreemd was. Karakter? Opleiding (= jurist)? Empathisch vermogen?