ตำนาน อันเป็นที่มาของชื่อ "ดอยเขาควายแก้ว" หรือ "ดอยเขาควาย" ในปัจจุบันนั้น มาจากเรื่องเล่าในตำนานพระเจ้าเลียบโลกว่า...

ครั้งหนึ่งในสมัยพุทธกาล ในปีที่ 25 พระพุทธเจ้าได้พาพระอรหันตสาวก  เสด็จมาโปรดสัตว์ในเขตล้านนาทางเหนือตอนบนของประเทศไทย เสด็จมาถึงดอยลูกหนึ่งอยู่ทางทิศตะวันตกของจังหวัดเชียงรายในปัจจุบัน ได้ทรงทำนายไว้ว่า "บ้านเมืองนี้ต่อไป จะเจริญมั่นคงสมบูรณ์ ครั้นพระองค์เสด็จปรินิพานแล้ว ให้เอากระดูกนิ้วก้อยของพระองค์มาประดิษฐานบนดอยลูกนี้ ให้เป็นที่กราบสักการะบูชาของคนทั่วไป" ดอยลูกนี้มีนามว่า "ดอยเขาควายแก้ว"

อีกตำนานหนึ่งเล่าว่า...

ปางก่อนมีควายสองแม่ลูกอาศัยหากินอยู่บนดอยลูกนี้กับฝูงควายฝูงหนึ่ง ควายผู้เป็นลูกนั้นเป็นควายพระโพธิสัตว์ มีเขาเป็นแก้ว ได้อาศัยหากินตามป่าตามหนองน้ำใกล้ๆ กับดอยลูกนั้น ควายเผือกเขาแก้วนี้ เมื่อโตขึ้นได้เป็นจ่าฝูงของควายทั้งหมด เนื่องจากมีพละกำลัง และสติปัญญาความ เฉลียวฉลาดเกินกว่าควายทั่ว ๆ ไปในฝูง ครั้นเวลาล่วงเลยมานาน ได้มีสองตายายไปทำไร่ทำสวนบริเวณดอยลูกนั้นจึงได้ไปพบเขาควายแก้ว ดอยลูกนั้นจึงได้มีชื่อว่า "ดอยเขาควายแก้ว" ตั้งแต่นั้นมาหลายร้อยปี

หลังจากนั้นหลายร้อยปี มีชาวบ้านสองแม่ลูกอาศัยอยู่ในพื้นที่แห่งนั้น และมีควายตัวเมียอยู่หนึ่งตัวและควายตัวนี้ได้ออกลูกอีก 1 ตัว ลูกควายตัวนี้ถูกส่งมาจากสวรรค์ มีสีขาวและมีรูปร่างสวยงามชาวบ้านสองคนแม่ลูกได้เลี้ยงควายทั้งสองตัวในหนองน้ำข้างล่างดอย ทางทิศใต้ของพันธุมตินคร (ป็นชื่อเดิมของเชียงรายในโบราณกาล) เขาของลูกควายยาวขึ้นมากก่อนที่มันจะตาย เวลานานผ่านไปชาวนาคนหนึ่งพบกะโหลกและเขาควายฝังอยู่ในทรายและเกิดประทับใจในความยาวของมัน  เขาจึงขัดเขาของมันแล้วพบว่ามันเป็นแก้ว  เขาควายได้นำโชคมาให้และชาวนาคนนี้ได้กลายเป็นคนที่ร่ำรวย จึงเรียกเขานั้นว่า "ดอยเขาควายแก้ว"

ตำนานวัดพระธาตุดอยเขาควายเป็นตำนานพื้นบ้านที่มีชื่อเสียงเลื่องลือในอดีต คนแก่คนเฒ่ายุคโบราณจะเล่าให้ลูกๆ หลานๆ ฟังอย่างสนุกสนาน ลูกหลานฟังแล้วไม่เบื่อ โดยในตอนกลางคืนเดือนมืดมักจะมีการเล่นแสดงแมงสี่หูห้าตาให้ลูกหลานดู หลอกให้เด็กๆ ลูกหลานกลัววิ่งหนีกัน และแอบมองดูแมงสี่หูห้าตาเดินมาคล้ายหมียืนหรือเดินสองเท้า พวกเด็กๆ เห็นแล้ววิ่งหนี ทั้งกลัว ทั้งขำ ทั้งๆ แม้จะรู้ว่าเป็นการแสดงแต่ยังกลัวและอยากดูอยู่ ต่างผลัดกันเล่นผลัดกันแสดงสนุกสนานมาก

ตำนานของแมงสี่หูห้าตานั้น เป็นตำนานที่เล่าขานสืบต่อกันมา และเป็นจุดเริ่มต้นของการสร้างวัด

พระธาตุดอยเขาควายแก้วของจังหวัดเชียงราย ซึ่งเป็นเรื่องราวของ "อ้ายทุกคตะ" มีความว่า...

ในอดีตกาล ประมาณ 1,000 กว่ามีมาแล้ว มีเมืองหนึ่งที่ชื่อ "เมืองพันธุมตินคร" มีพระเจ้าพันธุมติราชปกครองอย่างร่มเย็นเป็นสุข และพระเจ้าพันธุมติราชนั้นมีพระมเหสีเจ็ดพระองค์ ในเมืองนี้มีครอบครัว คนยากจนอยู่ครอบครัวหนึ่งซึ่งมี 3 พ่อแม่ลูก ออกขอทานหาเข้ากินค่ำ ลูกคนนี้มีชื่อว่า "อ้ายทุกคตะ" เมื่อเขามีอายุเพียง 4 ขวบแม่ก็มาด่วนจากเสียชีวิตไป การออกขอทานของอ้ายทุกคตะนั้นมีทั้งชาวบ้านที่ใจดียอมให้ทานและชาวบ้านที่ไม่ชอบหน้าขับไล่ไสส่ง เมื่ออ้ายทุกคตะมีอายุได้ 12 ปี พ่อให้ลูกไปรับจ้างเลี้ยงวัวเลี้ยงควายของผู้ใหญ่บ้านในหมู่บ้าน แต่ต่อมาไม่กี่ปีพ่อมาป่วยหนักและคิดว่าตนจะไม่รอดชีวิต จึงอบรมและสั่งเสียให้อ้ายทุกคตะเป็นคนดีมีศีลธรรม เชื่อฟังคำสั่งสอนของผู้ใหญ่ เมื่อพ่อเสียชีวิตแล้วสั่งให้ฝังศพไว้ที่ป่า จนกว่าหัวกะโหลกของพ่อจะหลุด แล้วให้นำมาไหว้สักการบูชาที่บ้าน เมื่อครบอายุ 17 ปี ให้ลากหัวกะโหลกของพ่อขึ้นดอยทางทิศตะวันตกเฉียงใต้ ถ้าหัวกะโหลกติดตรงไหนก็ให้ฝังตรงนั้น แล้วทำบ่วงแร้วดักจับสัตว์ตรงนั้นด้วย หากมีสัตว์ตัวใดมาติดบ่วงแร้ว ให้จับสัตว์มาเลี้ยงไว้

เมื่อพ่อเสียชีวิตลง อ้ายทุกคตะทำตามคำสั่งเสียของพ่อทุกอย่าง ต่อมาเมื่อมาดูศพของพ่อและพบว่า

หัวกะโหลกหลุดแล้ว จึงทำตามคำสั่งเสียของพ่อ อ้ายทุกคตะลากหัวกะโหลกของพ่อจนไปติดที่หน้าถ้ำ

แห่งหนึ่ง จึงได้ทำบ่วงแร้วดักจับสัตว์ที่นั่น และหลังจากนั้น 2-3 วัน เมื่ออ้ายทุกคตะมาดู ปรากฏว่ามี

สัตว์ประหลาดมาติดบ่วงแร้ว ลักษณะตัวดำ ต่ำอ้วนเหมือนหมี ขนยาวสีดำ มีหู 4 หู และมีตา 5 ตา จึงเป็นที่มาของชื่อเรียก แมงสี่หูห้าตา

เมื่ออ้ายทุกคตะไต้เห็นแมงสี่หูห้าตามาติดบ่งแร้วจึงไหว้ระสึกถึงสิ่งศักดิ์สิทธิ์ และทำให้เข้าใจว่าพ่อได้กลับชาติมาเกิดเป็นแมงตัวประหลาดตัวนี้ หลังจากนั้นเขานำแมงสี่หูห้าตาไปเลี้ยงที่บ้าน และล้อมคอกไว้โดยไม่ให้ใครเห็น เอาข้าวเอาน้ำให้มันกิน แต่มันไม่ยอมกินอะไรที่เขาให้เลย ส่วนเขาก็ไม่มีเวลามาดูแลหรือให้ความสนใจกับแมงสี่หูห้าตามากนัก เพราะต้องเลี้ยงวัวเลี้ยงควายตามปกติ 

ในช่วงฤดูหนาว อ้ายทุกคตะเอาไม้มาจุดไฟเพื่อก่อกองไฟจนเป็นถ่าน และมีถ่านก้อนหนึ่งกระเด็นออกไปหาแมงสี่หูห้าตา และด้วยความหิวกระหาย มันจึงกินถ่านไฟแดงก้อนนั้น อ้ายทุกคตะเกิดความแปลกใจจึงก่อกองไฟและเขี่ยถ่านให้แมงสี่หูห้าตากินอย่างไม่ขาด วันต่อมา แมงสี่หูห้าตาได้ถ่ายขี้ออกมาเป็นทองคำจำนวนมาก เมื่อคิดได้เช่นนั้น ในแต่ละวันอ้ายทุกคตะจึงก่อกองไฟแล้วนำถ่านไฟแดงร้อน ๆ มาให้แมงสี่หูห้าตากินอย่างไม่ขาด และมันก็ขี้ออกมาเป็นทองคำทุกวัน อ้ายทุกคตะได้ขุดดินฝังทองคำจนเต็มไร่เต็มสวน

วัดพระธาตุดอยเขาควาย แห่งนี้จึงได้มีการสร้างขึ้นตั้งแต่สมัยนั้นเป็นต้นมา และได้รับการบูรณปฏิสังขรณ์หลายครั้งหลายสมัย วัดพระธาตุดอยเขาควายตั้งอยู่เลขที่ 690 หมู่ 24 ตำบลเมืองเขียงราย จังหวัดเขียงราย ตั้งอยู่ห่างจากตัวเมืองเชียงรายประมาณ 5 กิโลเมตร ทางไป ถนนลาดยางขึ้นถึงบนวัด

ในปีหนึ่งๆ จะมีงานนมัสการหรืองานประเพณีสรงน้ำพระธาตุ ในวันเพ็ญวิสาขบูชาหรือเดือน 8 เป็งของทุกปี ซึ่งส่วนมากจะตรงกับเดือนพฤษภาคมในงานจะมีพิธีบวชเนกขัมมะนารีชีพราหมณ์ กวนข้าวทิพย์ ข้าวมธุปายาส และปฏิบัติธรรม ถวายเป็นพุทธบูชา เมื่อขึ้นไปทำบุญบนวัดแล้วสามารถชม ทิวทัศน์ของเมืองเซียงรายได้รอบทิศ สวยงามดีมาก ในยามราตรีจะมีแสงสีของไฟฟ้าประดับระยิบระยับ เสมือนอัญมณีหลากสีสัน สวยงาม พระอิธิการสนอง สุมะโน หรือพระอาจารย์ครูบาสนอง เจ้าอาวาส รูปปัจจุบันได้บูรณปฏิสังชรณ์ ก่อสร้างถาวรวัตถุ กูฏิ ศาลา พัฒนาวัดวาอารามให้เจริญรุ่งเรืองสวยงาม เหมาะสมที่จะเป็นสถานที่ปฏิบัติธรรมและสถานที่ท่องเที่ยวอีกแห่งหนึ่งของเมืองเชียงราย เทศบาลนครเชียงราย และการท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย (ททท.) ได้สนับสนุนงบประมาณมาเทคอนกรีตบนลานวัดทั้งหมดอยู่บนวัดสามารถมองเห็น เมืองเซียงรายไต้รอบทิศ สวยงามทั้งกลางวันและกลางคืน