ผ้าและเครื่องแต่งกาย
ของกลุ่มชาติพันธุ์ ไทยวน

ในอดีตเมืองเชียงแสนมีความรุ่งเรืองในด้านการปกครอง สถาปัตยกรรม ศิลปวัฒนธรรม ภูมิปัญญา และหัตถกรรม ฯลฯ มีประวัติในด้านการปกครองมาอย่างยาวนาน มีเมืองหลวงปกครองตนเองที่สืบต่อกันมาตั้งแต่อาณาจักโยนกเชียงแสน ในตำนานระบุว่า...

พระเจ้าสิงหนวัติ ปฐมกษัตริย์ทรงสร้างเมืองหลวงขนานนามว่า “เมืองนาคพันธุ์สิงหนวัตินคร” หรือ “โยนกนคร” มีกษัตริย์ปกครองสืบต่อกันมาจนถึงรัชกาลพระมหาไชยชนะ กษัตริย์องค์ที่ 46 เมืองโยนกนาคนครก็ล่มจม เป็นหนองน้ำ เหตุเพราะชาวบ้านได้จับปลาไหลเผือก แล้วนำไปแจกจ่ายกินกันทั่วเมือง จึงเกิดอาเพศวิบัติ เมืองโยนกจึงเป็นอันสิ้นสุดลง และได้แต่งตั้งขุนคลังเป็นผู้ใหญ่บ้านปกครองแทนราชวงศ์ และสร้างเมืองใหม่ขึ้นชื่อ “เวียงปรึกษา” ที่ติดริมฝั่งแม่น้ำโขง (บ้านเชียงแสนน้อย) มีผู้ปกครองสืบต่อกันมาได้ 15 คน จึงได้สิ้นสุดการปกครองเวียงปรึกษา

ต่อมาถึงสมัยราชวงศ์หิรัญเงินยาง มีลาวจักรราชเป็นปฐมกษัตริย์ ปกครองสืบต่อกันมาอีกถึง 24 พระองค์ องค์สุดท้ายคือราชวงศ์หิรัญเงินยาง ชื่อ ลาวเป็ง พระองค์มีโอรสทรงพลานุภาพ ทรงพระนามว่า พญามังราย ทรงประสูติเมื่อปี พ.ศ. 1839 ทรงสร้างเมืองเชียงใหม่ นามว่า นพบุรีศรีนครพิงค์เชียงใหม่ ส่วนเมืองเชียงราย ให้ขุนครามโอรสปกครอง นับเป็นจุดเริ่มต้นของเมืองเชียงราย ดังนั้น เชียงแสนจึงลดบทบาทลง

► ในปีพ.ศ. 1871 พญาแสนภู ซึ่งเป็นโอรสของขุนคราม ซึ่งเป็นหลานของพญามังราย ได้มาสร้างเมืองใหม่ที่บริเวณเมืองเก่าริมฝั่งแม่น้ำโขง ซึ่งเคยเป็นเมืองโยนกมาก่อน ได้ทำพิธีฝังหลักเมือง เมื่อวันศุกร์ เดือน 5 (เดือน 7 เหนือ) ขึ้น 2 ค่ำ ปีมะโรง มีกษัตริย์ปกครองที่เป็นลูกหลานปกครองมาจนถึง พ.ศ. 2102 พระเจ้าหงสาวดี บุเรงนอง ยกทัพมาตีเมืองในล้านนา เมืองเชียงแสนได้ตกเป็นของพม่าตั้งแต่นั้นมา พม่ากับกรุงศรีอยุธยาเกิดสู้รบกัน เชียงใหม่ก็รบกับพม่าบ้าง ไทยบ้าง เชียงแสนก็ตกเป็นของพม่าบ้าง อยุธยาบ้าง ล้านช้างบ้าง เชียงใหม่บ้าง ในที่สุดก็โดนปกครองโดยพม่า เชียงแสนกลายเป็นสมรภูมิที่พม่ายึดเป็นเมืองประเทศรบกับไทยเรื่อยมาเป็นระยะเวลา 200 ปี

► ในปี พ.ศ. 2347 พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ให้กรมหลวงเทพบริรักษ์กับพญายมราช ยกกองทัพร่วมกับเมืองหลวงพระบาง พร้อมด้วยกองทัพจากหัวเมือง ได้แก่ น่าน ลำปาง เชียงใหม่ แพร่ ขึ้นมาขับไล่พม่าออกจากเมืองเชียงแสน และเผาเมืองทิ้งเสีย กวาดต้อนผู้คนประมาณ 22,000 ครอบครัว จัดแบ่งเป็น 5 ส่วน ให้ไปตั้งถิ่นฐานในเมืองนั้น ๆ ไทยวนเชียงแสนจึงได้เดินทางออกจากเมืองเชียงแสน ดังนั้น เชียงแสนจึงกลายเป็นเมืองร้าง

หมายเหตุ. ภาพจาก ผ่อผ้างามเซาะของกิ๋น, โดย เผ่าทอง ทองเจือ, 2561, สยาม เอ็ม แอนด์ บี พับลิชชิ่ง.

"ผ้าซิ่นตีนจก" ถือเป็นผ้าซิ่นที่มีความสำคัญมากที่สุด เพราะจะเลือกสวมใส่เฉพาะในโอกาสสำคัญหรือในโอกาสพิเศษจริงๆ เช่น ในพิธีกรรมทางศาสนา

นอกจากนี้ยังจะทอเก็บไว้ให้ลูกหลาน ใช้เป็นตัวแทนของตนเองเพื่อทำบุญอุทิศส่วนกุศลให้กับตนเองเมื่อล่วงลับไปแล้ว อีกทั้งผู้ที่จะเป็นลูกสะใภ้จะต้องทอผ้าซิ่นตีนจกเพื่อใช้สำหรับเป็นผ้าไหว้แม่สามีหรือญาติผู้ใหญ่ฝ่ายสามีรวมทั้งฝ่ายตนเอง และยังเป็นผ้าซิ่นที่ตนเองจะต้องนุ่งในวันแต่งงานด้วย

จากความสำคัญของผ้าซิ่นตีนจกดังกล่าวชาวไทยวนจึงนิยมนำมาใช้ประกอบใน"พิธีฮ้องขวัญข้าว" หรือ "พิธีเรียกขวัญข้าว"นั่นเอง พิธีนี้เป็นการเชิญขวัญข้าวหรือพระแม่โพสพขึ้นหลองหรือยุ้งข้าว คนไทยทั่วไปถือว่าพระแม่โพสพเป็นเพศหญิง ดังนั้นในพิธีฮ้องขวัญข้าวเชิญข้าวขึ้นหลองจึงต้องบูชาพระแม่โพสพด้วยผ้าซิ่นตีนจกดังกล่าว โดยนำใส่พานหรือขันพร้อมเครื่องประกอบอื่นๆ วางลงบนกองข้าวเปลือกในหลองข้าว

ผ้าซิ่นตีนจกจะมีองค์ประกอบของผ้าซิ่นครบถ้วน นั่นคือมี ส่วนหัวซิ่น ส่วนตัวซิ่น และส่วนตีนซิ่น โดยในส่วนตีนซิ่นนั้นจะประดับตกแต่งด้วยกรรม วิธีการทอจก ซึ่งเป็นกรรมวิธีที่สลับซับซ้อน จึงเรียกว่า ผ้าซิ่นตีนจก ส่วนลวดลายจกที่ใช้ตกแต่งตีนซิ่นมี 2 แบบ คือ แบบลายโคม ลายรูปสี่เหลี่ยมขนมเปียกปูน และอีกแบบเรียกว่าแบบลายกุม 

ผ้าซิ่นตีนจกแบบลายโคมเป็นลายพื้นฐานของสตรีไทยวนพบได้ทั่วไปทุกจังหวัดในภาคเหนือ ลักษณะเป็นลายสี่เหลี่ยมข้าวหลามตัดอยู่ตรงบริเวณกึ่งกลางของตีนซิ่นซึ่งถือเป็นลายหลัก และขนาบด้วยลายด้านข้างของลายโคมคือลายขันซึ่งเป็นลายประกอบ ลักษณะเป็นลายรูปสามเหลี่ยมต่อกันจากลายโคม นอกจากนี้ยังมีลายประกอบอื่นๆ เช่น ลายนก ลายนาค ลายน้ำต้น ลายขอไล่ ลายหางสะเปา ซึ่งเป็นลายตามอุดมคติของชาวล้านนาในทุกจังหวัดเพราะถือเป็นลวดลายที่มีความสำคัญตรงกับความเชื่อทางศาสนา

ส่วนผ้าซิ่นตีนจกแบบลายกุมเป็นลายที่ไม่ได้จัดอยู่ในโครงสร้างของการตกแต่งลวดลายตามรูปแบบข้างต้น หากแต่เป็นการทอลวดลายที่ช่างทอคิดจินตนาการสร้างสรรค์ลงไปเองตามปรารถนา มุ่งให้เกิดความงดงามแต่เพียงอย่างเดียว และจะทอเป็นลายเดียวกันซ้ำๆติดต่อดลอดกันทั้งผืน เช่น ลายนาคกุม ลายนกกุม ลายนกนอนกุม ลายละกอนกุม เป็นต้น

หมายเหตุ. ภาพจาก ผ้าซิ่นตีนจกไท-ยวน. (2559, 17 ตุลาคม). ลวดลายตีนจกลายโคม ของกลุ่มไท-ยวน [Image attached] [Status update]. Facebook. https://www.facebook.com/331195630403369/posts/512510125605251.

หมายเหตุ. ภาพจาก วไลภรณ์ ผ้าจกแม่แจ่ม. (2557, 4 ธันวาคม). ผ้าตีนจกลายนาคกุมแม่แจ่ม นาคกุมนกก้อมและนาคกุมจี๋ดอกควัก สวยงามแตกต่างกัน [Image attached] [Status update]. Facebook. https://www.facebook.com/maechaem.sarong/posts/971389549542290/.

การนุ่งผ้าซิ่นตีนจกของคนโบราณจะทะนุกนอมมาก ไม่นิยมชักบ่อย นุ่งเสร็จจะนำออกผึ่งลมพอให้แห้งจากเหงื่อ ไม่นิยมตากแดดเพราะเกรงสีจะซีด จากนั้นจะปลิ้นเอาด้านในของซิ่นออกมาข้างนอก ป้องกันไม่ให้ลายจกเป็นอันตรายจากการเกี่ยว แล้วพับห่อด้วยผ้าฝ้ายขาว เก็บเข้ากล่องผ้าหรือตู้เก็บไว้

ในการนุ่งผ้าซิ่นตีนจกของคนโบราณจะนำผ้าฝ้ายสีขาว เนื้อนุ่มบาง มาตัดเย็บเป็นผ้าซิ่น อีกผืนหนึ่งเรียกว่า "ผ้าซิ่นซ้อน" ใช้นุ่งซ้อนไว้ด้านใน แล้วจึงนุ่งผ้าซิ่นตีนจกไว้ด้านนอกเพื่อป้องกันไม่ให้ผ้าซิ่นตีนจกเลอะเทอะ เนื่องจากในสมัยใบราณยังไม่มีการนุ่งกางเกงใน เวลาชักจะซักแต่ผ้าชิ่นซ้อน ไม่ซักผ้าซิ่นตีนจก ตามปกติแล้วการนุ่งผ้าซิ่นซ้อนเราจะมองไม่เห็นเลยนากจากเวลาที่ลงนั่งพับเพียบ และไม่นิยมนุ่งผ้าซิ่นชัอนที่แลบชายออกมามากๆ ถือเป็นกิริยาที่ไม่งดงามที่สุภาพสตรีไม่พึ่งปฏิบัติ

รายการอ้างอิง

นราธิป ทับทัน และชินศักดิ์ ตัณฑิกุล. (2560). ปริทัศน์การศึกษาว่าด้วยชาติพันธุ์ไทยวน. วารสารมนุษยศาสตร์ สังคมศาสตร์, 34(2). 245-272.

ศูนย์ข้อมูลกลางทางวัฒนธรรม กระทรวงวัฒนธรรม. (2565, 27 กรกฎาคม). ไท ยวน เชียงแสน. http://m-culture.in.th/album/197140/ไท_ยวน_เชียงแสน

เผ่าทอง ทองเจือ. (2561). ผ่อผ้างามเซาะของกิ๋น. สยาม เอ็ม แอนด์ บี พับลิชชิ่ง.