(ที่มา: สำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเชียงราย.)
ประวัติโดยย่อ นางตุ่นแก้ว แสนเพ็ญ
นางตุ่นแก้ว แสนเพ็ญ เกิดเมื่อวันจันทร์ที่ 15 สิงหาคม พ.ศ. 2470 อยู่หมู่บ้านสันโค้ง ถนนสันโค้งหลวง อำเภอเมือง จังหวัดเชียงราย
แม่ตุ่นแก้ว แสนเพ็ญ ได้เริ่มศึกษาเรียนรู้การทำเครื่องสักการะล้านนาด้วยตนเอง ตั้งแต่ปีพ.ศ. 2518 โดยสืบทอดองค์ความรู้จากภูมิปัญญาของผู้เฒ่าผู้แก่ ซึ่งจะใช้เครื่องสักการะล้านนาในงานประเพณีที่สำคัญของจังหวัดเชียงราย ได้แก่ ต้นผึ้ง ต้นเทียน ต้นดอก หมากเบ็ง และหมากสุ่ม วัสดุที่ใช้ในการทำเครื่องสักการะล้านนาส่วนใหญ่เป็นวัสดุธรรมชาติที่หาได้ทั่วไปในท้องถิ่น ที่เรียกว่า "เครื่องสด"
เป็นปราชญ์ชาวบ้านด้านเครื่องสักการะล้านนา โดยผลงานของท่านมีภูมิปัญญาที่แตกต่างจากการทำเครื่อวสักการะล้านนาจากวิธีเดิม คือ การคิดค้นกรรมวิธีที่จะทำให้เครื่องสักการะมีอายุการใช้งานที่ยาวนานขึ้น ซึ่งจะเหมาะกับการนำไปจัดแสดงเผยแพร่ในงานที่ต้องอาศัยระยะเวลาในการเผยแพร่ผลงานเป็นเวลานาน ซึ่งจากเดิมที่เครื่องสักการะล้านนา จะทำขึ้นจากวัสดุธรรมชาติ ซึ่งแม้ว่าชิ้นงานจะมีความสวยงาม แต่เนื่องจากทำจากวัสดุธรรมชาติ จึงทำให้ไม่สามารถเก็บรักษาได้ในระยะเวลานาน
(ที่มา: สำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเชียงราย)
ดอกผึ้ง
(ที่มา: สำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเชียงราย.)
หลังจากลองผิดลองถูกมาหลายวิธี แม่อุ๊ยตุ่นแก้ว แสนเพ็ญ และครอบครัวผู้เป็นปราชญ์ด้านเครื่องสักการะล้านนา จึงได้มีการคิดค้นนำ ขี้ผึ้งแผ่น มาทำเป็นดอกผึ้ง เพื่อใช้แทนวัสดุธรรมชาติ ใช้วิธีการทำพิมพ์ดอกผึ้งแล้วชุบลงในขี้ผึ้งเหลวที่ต้ม ต่อมาจึงได้มีการเพิ่มกาวลาเท็กซ์ลงไปผสมกับขี้ผึ้ง เพื่อให้ดอกผึ้งทนความร้อนจากแสงแดดมากขึ้น ทำให้ยังสามารถคงรูปทรง และยืดอายุการใช้งานให้ยาวนานขึ้นอีกด้วย
นอกจากการทำเครื่องสักการะล้านนาแล้ว แม่ตุ่นแก้วยังเชี่ยวชาญในการประดิษฐ์ดอกไม้ใบตองประเภทต่าง ๆ เช่น การทำบายศรี การจัดพุ่มดอกไม้ พุ่มสักการะ เป็นต้น โดยได้ทำการศึกษา ด้วยตนเองจนเกิดความเชี่ยวชาญ และเป็นที่รู้จักของผู้คนในจังหวัดเชียงราย
ตัวอย่างเครื่องสักการะในพิธีทานหาแม่ฟ้าหลวง มหาวิทยาลัยแม่ฟ้าหลวง (ที่มา: งานจดหมายเหตุ)
ทำความรู้จักกับ เครื่องสักการะล้านนา
เครื่องสักการะล้านนา ประกอบด้วย พุ่มหมากสุ่ม หมากเบ็ง ต้นเทียน ต้นผึ้ง ต้นพลู และต้นดอก ถือเป็นเครื่องพลีกรรมที่เริ่มมีใช้มาตั้งแต่ยุคสมัยพญามังราย ตามตำนานกล่าวว่า ใช้เป็นเครื่องประกอบยศของชนชั้นเจ้านาย และใช้ในการประกอบพิธีกรรมทางศาสนา
ในปัจจุบัน เครื่องสักการะทำขึ้นเพื่อใช้ในพิธีกรรมทางศาสนา ใช้ในงานประเพณี และพิธีกรรมความเชื่อต่าง ๆ ซึ่งเครื่องสักการะเองก็ได้แฝงความหมายเอาไว้ สะท้อนจากวิถีชีวิต และความเชื่อ เนื่องจากประชาชนชาวล้านนามีชีวิตอยู่เนื่องด้วยปัจจัยสี่ คือ เครื่องนุ่งห่ม อาหาร ที่อยู่อาศัย และยารักษาโรค จึงนำปัจจัยสี่เหล่านี้มาใช้ประดิษฐเป็นเครื่องสักการะ เช่น นำเอาผ้ามาทำเป็นตุง นำข้าวมาทำข้าวมธุปายาส นำเอาไม้และโลหะมาทำเป็นอาสนา เครื่องสูง ราชกกุธภัณฑ์ นำเอ่น้ำผึ้งน้ำตาลและอาหารที่เป็น ยามกาลิก มาถวายเป็นเภสัชทาน
ดังนั้น เครื่องสักการะ จึงเหมือนกระจกที่ส่องสะท้อนให้เห็นความเป็นมาในอดีตที่มีประเพณีพิธีกรรมห่อหุ้มไว้ และเป็นเครื่องบอกถึงอารยธรรมที่ฝังอยู่อย่างแนบแน่นในการดำเนินชีวิตของชาวล้านนา
เครื่องสักการะ พุ่มหมากสุ่ม หมากเบ็ง ต้นเทียน ต้นผึ้ง ต้นพลู และต้นดอก
ตัวอย่างเครื่องสักการะในพิธีทานหาแม่ฟ้าหลวง มหาวิทยาลัยแม่ฟ้าหลวง (ที่มา: งานจดหมายเหตุ)
ประวัติการทำงาน/การเผยแพร่องค์ความรู้
พ.ศ. 2525 เริ่มเผยแพร่องค์ความรู้ในการทำเครื่องสักการะล้านนา และการประดิษฐ์ดอกไม้ ใบตองให้กับนักศึกษาในมหาวิทยาลัยราชภัฏเชียงราย
พ.ศ. 2535 จัดทำเครื่องสักการะล้านนาในงาน 4 ชาติสัมพันธ์ ณ โรงเรียนสามัคคีวิทยาคม และเป็นวิทยากรสาธิตการทำหมากเบ็ง ดอกผึ้ง โดยได้รับการสนับสนุนจากการท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย
พ.ศ. 2535 จัดดอกไม้ในงานประเพณี หรืองานเทศกาลต่างๆ ของจังหวัดเชียงราย เช่น งานขบวนแห่ในงานพ่อขุนเม็งราย งานลอยกระทง งานสงกรานต์ และงานพิธีต่างๆ โดยเฉพาะกิจกรรมทางศิลปวัฒนธรรมของไร่แม่ฟ้าหลวง และศูนย์ศิลปวัฒนธรรม สถาบันราชภัฏเชียงราย
เป็นวิทยากรเผยแพร่องค์ความรู้และภูมิปัญญาในการท าบายศรีสู่ขวัญ กระทงใบตอง และ งานประดิษฐ์จากดอกไม้ ใบตองให้กับคณะครูและนักเรียนในสถาบันการศึกษาต่างๆ ในจังหวัดเชียงราย และเผยแพร่ความรู้ในการประดิษฐ์ดอกไม้ใบตองให้กับกลุ่มคนที่สนใจทั่วไป เช่น กลุ่มแม่บ้านชุมชนบ้านสันโค้ง อำเภอเมือง, กลุ่มแม่บ้านป่าตาล อำเภอเทิง, กลุ่มแม่บ้านป่าก่อดำ อำเภอเมือง,กลุ่มแม่บ้านห้วยพลู อำเภอเมือง รวมทั้งกลุ่มผู้สูงอายุที่สนใจทั่วไป
เป็นวิทยากรสาธิตการทำเครื่องสักการะล้านนาให้กับนักศึกษามหาวิทยาลัยราชภัฏเชียงรายและมหาวิทยาลัยแม่ฟ้าหลวง
พ.ศ. 2536 เป็นวิทยากรสาธิตการทำเครื่องสักการะล้านนาในงานมหกรรมวัฒนธรรมแห่งชาติ ครั้งที่ 8 ณ จังหวัดพิษณุโลก และครั้งที่ 12 จังหวัดชลบุรี ในปี พ.ศ. 2540
พ.ศ. 2539 สถานีโทรทัศน์ช่อง 9 ได้มาถ่ายทำวิธีการทำเครื่องสักการะไหว้สา เพื่อเผยแพร่ใน รายการ ฒ.ไม่เฒ่า
รางวัลและเกียรติยศ
พ.ศ. 2537 ได้รับประกาศเกียรติคุณที่สนับสนุนกิจกรรมของศูนย์ศิลปวัฒนธรรม สถาบันราชภัฏเชียงราย
พ.ศ. 2538 ได้รับโล่ประกาศเกียรติ คุณผู้มีผลงานดีเด่นด้านการประดิษฐ์ดอกไม้ ใบตองแบบล้านนาของจังหวัดเชียงราย
พ.ศ. 2544 ได้รับปริญญากิตติมศักดิ์ สาขาวิทยาศาสตร์ โปรแกรมวิชาคหกรรมทั่วไปของสถาบันราชภัฏเชียงราย
พ.ศ. 2552 ได้รับโล่ประกาศเกียรติคุณ ผู้มีผลงานดีเด่นทางวัฒนธรรม ด้านการประดิษฐ์เครื่องสักการะล้านนาของสถาบันราชภัฏเชียงราย
ในโอกาสสถาปนาสถาบันครบรอบ 25 ปี
สารสนเทศที่เกี่ยวข้อง
อ้างอิง
มณี พยอมยงค์, ศิริรัตน์ อาศนะ. (2549). เครื่องสักการะในล้านนาไทย. ส.ทรัพย์การพิมพ์.
สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดเชียงราย. (2554). เอกลักษณ์ทางวัฒนธรรมเชียงราย. เชียงใหม่ ดอคคิวเมนทารี ดีไซน์.
สำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเชียงราย. (ม.ป.ป.). ข้อมูลการรวบรวมองค์ความรู้ด้านศิลปวัฒนธรรมและภูมิปัญญาท้องถิ่นล้านนา “เอตทัคคตา ครูภูมิปัญญาท้องถิ่น” สำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเชียงราย ด้าน : ศิลปกรรมหัตถกรรม. http://ctc.crru.ac.th/wp-content/uploads/2016/03/Sillapahattakram-1.pdf