ศาสนสถาน

ซุ้มประตูวัดคุ้งตะเภา

ซุ้มประตู วัดคุ้งตะเภา ตั้งอยู่บริเวณหน้าวัดริมทางแยกคุ้งตะเภา (ทางหลวงแผ่นดินหมายเลขที่ ๑๑ หรือ ถนนสายเอเชีย) ลักษณะซุ้มเป็นซุ้มประตูทรงไทยประยุกต์ศิลปะล้านนาขนาดใหญ่ ออกแบบโดยสล่าเมืองเหนือ ประยุกต์จากรูปแบบเจดีย์ล้านนา บรรจุพระบรมสารีริกธาตุที่นำมาจากจังหวัดลำปาง ๓ องค์บนองค์เจดีย์บนยอดซุ้ม ประดิษฐานพระพุทธรูปที่ซุ้มจรนัมทั้ง ๔ ด้าน ประดับเสาและตัวซุ้มด้วยลวดลายปูนปั้นสัตว์หิมพานต์และลายเครือเถาศิลปะล้านนาสวยงาม โครงซุ้มประตูทำด้วยคอนกรีตเสริมเหล็กทั้งซุ้ม ฐานเสาเข็มเทปูนแท่งเสริมเหล็กลึก ๕ เมตร ขนาดกว้าง ๕ เมตร สูง ๑๙ เมตร แล้วเสร็จบริบูรณ์สิ้นราคาค่าก่อสร้าง เป็นจำนวนเงินทั้งสิ้น ๑,๐๗๖,๗๖๙. บาท

ซุ้มประตูนี้เริ่มสร้างก่อฐานรากในปี ๒๕๔๐ และค้างการก่อสร้างไปหลายปี เหตุที่การสร้างใช้เวลาหลายปีเพราะภาวะเศรษฐกิจฟองสบู่ในสมัยนั้น แต่ก็สามารถสร้างจนแล้วเสร็จและสมโภชในปี ๒๕๔๕ โดยมีการจัดทำเหรียญวัตถุมงคลที่ระลึก รุ่นสร้างซุ้มประตู แจกแก่ผู้ร่วมสมทบทุนด้วย

ศาลาการเปรียญ

ศาลาการเปรียญวัดคุ้งตะเภา โดยลักษณะของตัวสถาปัตยกรรมไม่มีความพิเศษอะไรมาก แต่จากที่ตั้งของตัวศาลานั้น เป็นหลักฐานสำคัญทว่าวัดแห่งนี้เป็นวัดโบราณ ทำให้ทราบลักษณะการอยู่อาศัยและสัญจรของคนโบราณในแถบนี้ได้ เพราะที่ตั้งของตัวศาลาวัดในสมัยก่อนนั้นมักตั้งอยู่ริมแม่น้ำ (ปัจจุบันแม่น้ำน่านได้ตื้นเขินห่างจากตลิ่งศาลาวัดไปมากกว่า ๑ กิโลเมตร) เป็นหลักฐานยืนยันถึงความเป็นวัดและหมู่บ้านที่มีประวัติศาสตร์อัน ยาวนานกว่าวัดและหมู่บ้านอื่นในแถบนี้

เดิมที นั้น ก่อนสมัยรัชกาลพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ ๗) ตัวศาลาเดิมตั้งอยู่ริมแม่น้ำน่าน อันเป็นทางสัญจรคมนาคมในสมัยก่อน ไม่มีหลักฐานแน่ชัดว่าศาลาในที่ตั้งเดิมนั้นสร้างในสมัยใด (คาดว่าอาจจะสร้างมาแต่ครั้งแรกตั้งวัดในสมัยอยุธยาตอนปลาย)

จากหลักฐานบ่อน้ำข้างบันไดศาลาทำให้ทราบว่าศาลาหลังนี้ย้ายที่ตั้งขึ้นมาจากริม แนวแม่น้ำน่านเดิมบริเวณต้นโพธิ์หลังวัดมาตั้งในพื้นที่ปัจจุบัน ในปี ๒๔๗๒ โดยตัวโครงศาลาประธานในปัจจุบันที่ย้ายมานี้น่าจะมีอายุเกือบ ๑๐๐ ปีแล้ว (แต่รูปแบบโครงศาลาประธานน่าจะมีอายุเก่ากว่านั้น-ผู้เขียน)

ศาลาการเปรียญหลังนี้ (หลังเดิมก่อนบูรณะ) เป็นสถาปัตยกรรมแบบไทยภาคกลาง สร้างด้วยไม้เนื้อแข็ง เสาทุกต้นเป็นเสาสี่เหลี่ยม เป็นอาคารทรงโรงขนาดกลาง หลังคาประดับช่อฟ้าใบระกาหางหงส์ปูนปั้น หน้าบันเป็นพื้นไม้เรียบ เดิมเปิดโล่งทั้งสี่ด้าน มีชายยื่นออกมารับทางขึ้นศาลาทางทิศเหนือ (อักษรข้างบันไดศาลาระบุว่าสร้างในปี ๒๔๘๓)

ศาลาหลังนี้ใช้เป็นอาคารสำหรับบำเพ็ญกุศลหลักของวัด มีการบูรณะและต่อเติมจากตัวโครงศาลาเดิมมาเป็นระยะ ต่อมาได้มีการต่อเติมปิดทึบเฉพาะด้านหอพระ ห้องเก็บของของโรงครัวด้านทิศตะวันออกและตะวันตกบางส่วน และมีการสร้างบันไดใหม่ทางด้านทิศตะวันตกหลังจากมีการสร้างถนนสายเอเชีย ในยุคหลัง ๒๕๐๐

ในปลายปี ๒๕๔๙ ทางวัดคุ้งตะเภาได้ทำการบูรณะและต่อเติมศาลาการเปรียญครั้งใหญ่ (ปัจจุบันยังคงทำการบูรณะต่อเติมอยู่) มีการรื้ออาคารประกอบทั้งหมดออก โดยยังคงรักษาโครงไม้ตัวศาลาประธานเดิมไว้อยู่ ซึ่งหลังบูรณะเสร็จ หากมองจากภายนอกศาลาจะไม่สามารถเห็นตัวหลังคาศาลาเดิมได้อีกต่อไป เพราะการบูรณะนั้นมีการเสริมมุขและสร้างอาคารประกอบปิดรอบตัวศาลาประธานทั้ง สี่ด้าน

หอสวดมนต์

หอสวดมนต์วัดคุ้งตะเภา เป็นอาคารสองชั้นครึ่งอิฐครึ่งปูน หลังคามุงด้วยกระเบื้องกาบดินเผาชนิดหนาพิเศษ ประช่อฟ้าใบระกาหางหงส์ปูนปั้น หน้าบันประดับลายเทพพนมฝีมือพื้นบ้าน

หอสวดมนต์หลังนี้สร้างหลัง ๒๕๐๐ ปัจจุบันนอกจากจะใช้เป็นหอสวดมนต์ประจำวัดแล้ว ยังใช้เป็นหอฉันชั่วคราว (แทนหอฉันเดิมที่ถูกรื้อเพื่อขยายพื้นที่ในการสร้างศาลาการเปรียญวัดคุ้ง ตะเภาหลังใหม่) ชั้นล่างในอดีตยังเคยใช้เป็นห้องสมุดวัดคุ้งตะเภาอีกด้วย ปัจจุบันได้รื้อบันไดหน้าหอสวดมนต์ออกแล้วเพื่อต่อเติมชายคาและติดตั้ง ประตูกระจก

หลังคา ประดับช่อฟ้าใบระกาหางหงส์ปูนปั้นประดับกระจก เน้นสีทองเป็นหลัก (หอระฆังวัดคุ้งตะเภา เป็นอาคารศาสนสถานหลังเดียวในวัดคุ้งตะเภาที่ใช้กระเบื้องดินขอไล่สีเหมือน หลังคาพระที่นั่ง)

ชั้นสามติดตั้งระฆังและกลองเภรีขนาดใหญ่ กลองเภรีมีเส้นผ่าศูนย์กลาง ๑ เมตร ๒๕ เซนติเมตร เป็นกลองเก่าแก่ของวัด ปัจจุบันชำรุด ไม่สามารถใช้งานได้

พระธรรมเจดีย์

บริเวณด้านหน้าอุโบสถวัดคุ้ง ตะเภา มีเจดีย์ก่อิฐถือปูนเก่าแก่อยู่องค์หนึ่ง มีสัณฐานแบบเจดีย์ย่อมุมไม้สิบสองประยุกต์ องค์เจดีย์มีซุ้มจรนัมทั้ง ๔ ทิศ ยอดปล้องไฉนนพศูรย์ ล้วนทำด้วยปูนปั้นทั้งสิ้น สัณฐานสูง ๓ เมตรโดยประมาณ ซุ้มจรนัมเจาะช่องเล็ก ๆ สำหรับไว้ช้างไม้และเครื่องบูชาปิดหน้าซุ้มด้วยแผ่นกระจก ปัจจุบันคงเหลือสมบูรณ์เพียงด้านทิศตะวันตกและทิศใต้ บริเวณคอองค์เจดีย์มีกรอบอักษรทำด้วยปูนมีอักษรจารึกว่า

"เดือนมิถุนายน ๒๔๙๓

นายบุตร นางไฝ ก่อพระธรรม

เจดีย์อุทิศให้เจ้าอธิการกอง"

เจดีย์ นี้ชาวบ้านคุ้งตะเภารุ่นปู่ย่า เรียกว่าพระธรรมเจดีย์ หรือธรรมเจดีย์ ไว้สำหรับบรรจุใบลานธรรมสำหรับบูชา ผู้ที่ยังทันมาเห็นขณะสร้างเจดีย์กล่าวว่าผู้สร้างเจาะช่องบริเวณองค์เจดีย์ สำหรับไว้บรรจุพระธรรมใบลาน ปัจจุบันคาดว่าใบลานคงเปื่อยยุ่ยหมดแล้ว เนื่องจากความชำรุดและความชื้นขององค์เจดีย์

นอกจากนี้บริเวณทิศตะวันออกของพระธรรมเจดีย์ยังมีผู้มาสร้างเจดีย์บรรจุอัฐิบรรพบุรุษด้วย

โดยลอกแบบพระธรรมเจดีย์ไปสร้าง โดยเรียงจากทิศเหนือไปทิศใต้

ท่านเล่าว่าเจดีย์องค์แรกเป็นเจดีย์รวมบรรจุอัฐิของบรรพบุรุษชาวบ้านคุ้งตะเภา

โดยเคยมีซุ้มไม้กระดานเล็ก ๆ เขียนไล่สายบรรพบุรุษบ้านคุ้งตะเภาอยู่

แต่ปัจจุบันนี้ได้สูญหายไปหมดแล้ว

กลุ่มฌาปนสถาน

กลุ่มอาคารฌาปนสถานวัดคุ้งตะเภา ตั้งอยู่เป็นเอกเทศจากเขตวัด

ริมทางหลวงแผ่นดินหมายเลข ๑๑ (ถนนสายเอเชีย) บนที่ธรณีสงฆ์เนื้อที่ ๒ ไร่ ๑ งาน ๕๖ ตารางวา ปัจจุบันประกอบไปด้วยอาคารธรรมสังเวชเอนกกุศลศาลาสำหรับ บำเพ็ญกุศลหลัก ๑ หลัง (ภายในอาคารมีภาพจิตรกรรมฝาผนังรูปพระมาลัยโปรดสัตว์ และภาพคติธรรม) เมรุมณฑปจัตุรมุข ๑ หลัง (หลังใหม่สร้างเสร็จในปี ๒๕๔๙) และกลุ่มศาลารายรอบเมรุอีก ๔ หลัง

นอกจากนี้บนพื้นที่ธรณีสงฆ์ยังเป็นที่ตั้งของโรงประปาหมู่บ้าน อาคารธนาคารหมู่บ้านคุ้งตะเภา ร้านค้าชุมชน

และร้านค้าวิสาหกิจชุมชนหมู่บ้านคุ้งตะเภาอีกด้วย

ที่ ตั้งกลุ่มอาคารฌาปนสถานวัดคุ้งตะเภาในปัจจุบันนั้น เดิมเป็นป่าช้าวัดคุ้งตะเภา และตั้งอยู่หลังวัดคุ้งตะเภา แต่หลังจากการตัดถนนสายเอเชีย ทำให้การคมนาคมย้ายจากถนนเลียบน้ำน่าน (ศาลาการเปรียญ) มาเป็นถนนสายเอเชียแทน ทำให้ฌาปนสถานมาอยู่หน้าวัดดังในปัจจุบัน

ใน สมัยที่ยังมีการฝังศพ เมื่อกว่า ๕๐ ปีที่แล้วนั้น ท่านเล่าว่าบริเวณป่าช้ามีอาณาเขตจำเพาะ จะไม่มีการฝังนอกพื้นที่ ภายในป่าช้ามีต้นไม้ใหญ่ต้นไผ่ขึ้นครึ้มดูน่าวังเวง มีกองฟอนโบราณอยู่ทางด้านทิศตะวันออกของป่าช้า ไว้สำหรับฌาปนกิจ สมัยก่อนนั้นบ้างเผา บ้างฝัง ทับถมในพื้นที่มาหลายรุ่นแล้ว จนเมื่อ ๓๐ ปีมานี้มีการทำบุญใหญ่ล้างป่าช้าวัดคุ้งตะเภาและสร้างเมรุ (หลังเก่า) และศาลาบำเพ็กุศลอย่างเป็นกิจจะลักษณะขึ้น พร้อมกับตัดไม้ปราบที่จนเตียน

ใน ปี ๒๕๔๕ ได้มีการสร้างเมรุหลังใหม่ ทดแทนหลังเดิมที่ชำรุด เป็นเมรุทรงมณฑปจัตุรมุขสร้างพร้อมอาคารประกอบ ทั้งหมดแล้วเสร็จในปี ๒๕๔๙ เป็นกลุ่มอาคารบริเวณฌาปนสถานที่สร้างครั้งหลังสุด