โครงการอนุรักษ์ดนตรีพื้นบ้านมังคละเภรีศรีสวางคบุรี

ความสอดคล้องกับพันธกิจวัดคุ้งตะเภา

จากเป้าหมาย ที่วัดคุ้งตะเภากำหนดการพัฒนาวัดไปสู่การเป็นแหล่งเรียนรู้ อย่างต่อเนื่อง จากการกำหนด นโยบาย (policy) ในแผนยุทธศาสตร์การพัฒนาวัดคุ้งตะเภา (Wat Kungtaphao Development Plan : KDP) ปรับปรุง ๒๕๕๔ ว่า “วัดคุ้งตะเภา ร่มรื่น ศูนย์รวมศรัทธา นำการศาสนศึกษา พัฒนาเยาวชน ชุมชนร่วมประสาน งดงามตาน่าอยู่ แหล่งเรียนรู้ภูมิปัญญา รักษาวัฒนธรรมไทยยั่งยืน” ภายใต้พันธกิจ (mission) ที่มีความเกี่ยวเนื่องกับ ประเด็นด้านการอนุรักษ์รักษาวัฒนธรรมไทย คือ

ข้อ ๑. สร้างจิตสำนึกในความเป็นภิกษุสามเณรและศาสนบุคคลที่ดีมีคุณภาพ

ข้อ ๔. จัดและส่งเสริมการศึกษาสงเคราะห์อย่างทั่วถึงมีคุณภาพ และ

ข้อ ๖. บำเพ็ญกิจกรรมส่วนรวม และประสานความร่วมมือทุกภาคส่วนโดยใช้หลักพุทธวิธีนำวิถีชีวิต

ซึ่ง แนวคิดด้านการพัฒนาดังกล่าว ถูกบรรจุในแผนพัฒนาวัด ที่มีการประกาศใช้ชัดเจน โดยเป็นแผนที่ได้มาจากการมีส่วนร่วมของชุมชน และคณะสงฆ์วัดคุ้งตะเภา ในการกำหนดกรอบนโยบายและทิศทางการดำเนินงานของวัด โครงการ อนุรักษ์มังคละเภรีศรีสวางคบุรี จึงเป็นส่วนหนึ่งในกิจกรรม ที่วัดคุ้งตะเภาควรขับเคลื่อน และพลิกฟื้น เพื่อสืบทอดภูมิปัญญา รักษามังคละเภรี ๗๐๐ ปี เหนือสุดแห่งอาณาจักรสยาม ให้ดำรงอยู่ในวิถีชุมชนได้ต่อไปอย่างยั่่งยืน

ภายใต้การอุปถัมภ์จากงบประมาณของ โครงการเสริมพลังเครือข่ายพระสงฆ์นักพัฒนาเพื่อสังคมควบคุมปัจจัยเสี่ยง ประจำปี ๒๕๕๘ และ ศูนย์ศึกษาพระพุทธศาสนาวันอาทิตย์วัดคุ้งตะเภา สังกัดกรมการศาสนา กระทรวงวัฒนธรรม

๑. หลักการและเหตุผลของโครงการ

การละเล่นมังคละเภรี เป็นดนตรีชั้นสูงในอาณาจักรสุโขทัยโบราณ ซึ่งได้รับอิทธิพลสืบมาจากศรีลังกา พร้อมกับพระพุทธศาสนาแบบลังกาวงศ์ (คณะสงฆ์มหานิกาย ในปัจจุบัน) ซึ่งสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ ได้ทรงบันทึกไว้ว่าดนตรีชนิดนี้ เป็นเบญจดุริยางค์แท้ เมื่อครั้งเสด็จประพาสหัวเมืองฝ่ายเหนือ มาเหนือสุดยังเมืองสวางคบุรี เมื่อ ปี พ.ศ. ๒๔๔๔ มังคละเภรีจึงเป็นดนตรีแห่งพระพุทธศาสนา ดังหลักฐานในหลักศิลาจารึก หลักที่ ๑ ว่า มีการประโคม "ดํบงดํกลอง" ในงานกุศลทางพระพุทธศาสนา และมีหลักฐานในจารึกหลักอื่น ว่ามีการถวายมังคละสำหรับประโคมพระบรมธาตุ ดังปรากฎตัวอย่างในจารึกวัดช้างล้อม เมืองเก่าสุโขทัย พ.ศ. ๑๙๒๗ ว่า "...พาทย์คู่หนึ่ง ให้ข้าสองเรือนตีบำเรอแก่พระเจ้า ฆ้องสองอัน กลองสามอัน แตร... แต่งให้ไว้แก่พระเจ้า (พระพุทธรูป)..." เฉกเช่นเดียวกับธรรมเนียมลังกา ซึ่งสันนิษฐานว่า พระบรมธาตุสวางคบุรี เหนือสุดแห่งอาณาจักรสุโขทัยโบราณ ก็ได้รับพระราชทานข้าพระโยมสงฆ์สำหรับประโคมพระบรมธาตุ ถวายขาดไว้ในพุทธศาสนา คือไม่ต้องไปราชการทัพ มานับแต่สมัยพระมหาธรรมราชาลิไท เป็นเหตุให้ผู้คนที่ใช้สำเนียงสุโขทัยหลงเหลืออยู่ในพื้นที่นอกกรุงเก่าสุโขทัยด้วย

จากการค้นคว้า ของอาจารย์พิเศษ เจียจันทร์พงษ์ ผู้เชี่ยวชาญประจำกรมศิลปากร และอาจารย์สมชาย เดือนเพ็ญ นักวิชาการประวัติศาสตร์ มีข้อสันนิษฐานตรงกันว่า ร่องรอยบรรพชนคนคุ้งตะเภา ได้เผยตัวตนให้คนไทยได้ตระหนักว่า คนบ้านคุ้งตะเภา ที่ใช้สำเนียงสุโขทัยเก่า คือกลุ่มชนส่วนหนึ่ง ที่สืบมาจากบรรพบุรุษเมืองสวางคบุรี ๗๐๐ ปี แห่งอาณาจักรสุโขทัยโบราณ เป็นไปได้ว่าบรรพบุรุษคนคุ้งตะเภา อาจจะเคยร้องรำ ทำเพลง ด้วยดนตรีมังคละ และซากความรุ่งเรืองแห่งมังคละในอดีตอาจจะถูกฝังกลบอยู่ภายใต้พื้นแผ่นดินแห่งบรรพชนนี้ก็เป็นได้

และด้วยเหตุที่ อาจารย์สมชาย เดือนเพ็ญ นักวิชาการประวัติศาสตร์ ได้ค้นพบวงมังคละเภรีโบราณ สายปู่ครูประชุม วงพินิต ปราชญ์มังคละเภรีคนสุดท้ายของบ้านพระฝาง ซึ่งถือเป็นครูสายมังคละสุโขทัยดั้งเดิม ๗๐๐ ปี ที่อยู่เหนือสุดแห่งอาณาจักรสยาม และกำลังประสบปัญหาขาดผู้รับสืบทอดภูมิปัญญามังคละสู่ชนรุ่นหลังในท้องถิ่นอย่างเป็นระบบ

วัดคุ้งตะเภา จึงได้เล็งเห็นความสำคัญของการอนุรักษ์ดนตรีพื้นบ้านมังคละเภรี ที่บรรพชนได้รังสรรค์เป็นมรดกตกทอดสืบต่อกันมา แต่นับวันจะถูกกลืนให้สูญหายสลายไปจากการเปลี่ยนแปลงทางสังคม วัฒนธรรม จึงได้ให้ความสำคัญต่อการ อนุรักษ์ และส่งเสริมทางด้านประวัติศาสตร์ วัฒนธรรม ประเพณี ภูมิปัญญาท้องถิ่น ให้แก่เยาวชนและประชาชนในเขตพื้นที่ชุมชนคณะศรัทธาวัด เพื่อเป็นการคืนชีวิต ฟื้นจิตวิญญาณแห่งชุมชน เป็นการเปิดหน้าต่างบรรพชน เผยดนตรีพื้นบ้านคู่เมือง ให้ออกมามีบทบาทต่อวิถีชีวิตของผู้คนในชุมชน "มังคละเภรี ดนตรีพื้นบ้านคู่เมืองสวางคบุรี" จึงควรค่าแก่การนำมาสืบทอด ให้เกิดเป็นเอกลักษณ์ความภาคภูมิใจแห่งชนชาวคุ้งตะเภาอีกครั้ง เพื่อสร้างองค์ความรู้ เกิดการเรียนรู้แก่เยาวชนและประชาชนทั่วไป เพื่อส่งเสริมการแสดงออกของเยาวชน และโดยเฉพาะอย่างยิ่ง เพื่อเปิดโอกาสให้เยาวชนรู้จักใช้เวลาว่างให้เป็นประโยชน์ ในการเสริมทักษะด้านดนตรีไทย ต่อต้านยาเสพติด และเพื่อให้สามารถเผยแผ่ศิลปะมังคละเภรีศรีสวางคบุรี ในงานกุศลต่าง ๆ ร่วมกับชุมชนบ้านวัดคุ้งตะเภาได้สืบไป

๔. ตัวชี้วัดความสำเร็จของโครงการ

๔.๑ จำนวนเยาวชนผู้อาสาสืบทอด เข้าร่วมโครงการ ๙ คน (ตามจำนวนอุปกรณ์/เครื่องดนตรีที่มี)

๔.๒ เยาวชนอาสาสืบทอด สามารถตีกลองมังคละและเครื่องดนตรีประเภทเครื่องกระทบในวงมังคละ ได้ทุกคน

๔.๓ ร้อยละของการมีส่วนร่วมของเยาวชนในสถานศึกษาในชุมชน ต่อการทำนุบำรุงศิลปวัฒนธรรมมังคละเภรี ร้อยละ ๘๐

๔.๔ ร้อยละความพึงพอใจของชุมชนต่อการมีส่วนร่วมในกิจกรรมทำนุบำรุงศิลปวัฒนธรรม ร้อยละ ๘๐

๕. เป้าหมายการดำเนินโครงการ

๕.๑ มีผู้สืบทอดมังคละเภรีศรีสวางคบุรีเหนือสุดแห่งอาณาจักรสยาม (สายปู่ประชุม วงพินิต)

๕.๒ เกิดการมีส่วนร่วมของชุมชนบ้านวัดสถานศึกษา ในการร่วมทำนุบำรุงศิลปวัฒนธรรมมังคละเภรีฯ อย่างต่อเนื่อง

๕.๓ จัดตั้ง "ชมรมมังคละเภรีศรีสวางคบุรี"

๕.๔ ชุมชนบ้านวัดคุ้งตะเภา มีคณะมังคละเภรีเยาวชนรุ่นใหม่ ที่สามารถรวมตัวเพื่อออกแสดง และมังคละเภรี เป็นส่วนหนึ่งของความภาคภูมิใจ เป็นส่วนหนึ่งในวิถีชีวิต และเป็นส่วนหนึ่งในกิจกรรมทางพระพุทธศาสนาของวัดและชุมชนบ้านวัดคุ้งตะเภาอย่างยั่งยืน

๖. วิธีการดำเนินโครงการ

๖.๑ เปิดรับสมัครเยาวชนผู้อาสาสืบทอด เข้าร่วมกิจกรรม

๖.๒ การฝึกมังคละเภรี โดยการฝึกสอนเบื้องต้นจากวิทยากรวัดคุ้งตะเภา เริ่มจากจังหวะเครื่องกระทบประเภทฆ้อง ฉาบและกรับ หน้าไม้มังคละ กลองยืน กลองหลอน และการฝึกประสมวงเบื้องต้น

๖.๓ การสอบประสมวง หน้าไม้มังคละดั้งเดิมของสายมังคละสวางคบุรี ทั้ง ๖ ไม้ คือ ไม้หนึ่ง, ไม้สอง, ไม้สาม, ไม้สี่ (ไม้ครู), กระทบแป้ง, และประโคมศพ

๖.๔ การจัดพิธีครอบครูมังคละเภรีศรีสวางคบุรี เพื่อสืบทอดจิตวิญญาณแห่งบรรพชนให้แก่เยาวชนผู้ผ่านการอบรม โดยปู่ครูประชุม วงพินิต เป็นประธาน ณ วิหารหลวง วัดพระฝางสวางคบุรีมุนีนาถ หรือสถานที่เหมาะสมอื่น ๆ

๖.๕ เยาวชนผู้ผ่านการฝึกอบรม รับใบประกาศเกียรติคุณ ผู้สืบทอดมังคละเภรีศรีสวางคบุรี จากประธานสภาวัฒนธรรมจังหวัดอุตรดิตถ์ (แบ่งตามประเภทเครื่องมังคละที่ถนัด) และขึ้นทะเบียนในทำเนียบเครือข่ายมังคละอาสา ในชมรมมังคละเภรีศรีสวางคบุรี

๖.๖ จังหวัดอุตรดิตถ์ มีคณะมังคละเยาวชน ที่สามารถรวมตัวเพื่อออกแสดงในนาม มังคละอาสา “ชมรมมังคละเภรีศรีสวางคบุรี” ในกิจกรรมสำคัญของจังหวัด เป็นส่วนหนึ่งของความภาคภูมิใจ เป็นส่วนหนึ่งในวิถีชีวิต และเป็นส่วนหนึ่งในกิจกรรมทางพระพุทธศาสนาของวัดและชุมชนบ้านวัดคุ้งตะเภา ในฐานะการละเล่นอัตลักษณ์โบราณสำคัญของจังหวัดอุตรดิตถ์