ศูนย์ศึกษาสมุนไพรในวัดประจำจังหวัดอุตรดิตถ์

สวนป่าสมุนไพรวัดคุ้งตะเภา

(สวนพฤกษศาสตร์สมุนไพรวัดคุ้งตะเภา)

สวนสมุนไพรในวัดที่มีผลงานดีเด่นระดับประเทศ

ตามประกาศสำนักงานพระพุทธศาสนาแห่งชาติ เรื่อง การพิจารณาจัดสรรงบประมาณสนับสนุนวัดที่มีผลงานดีเด่นด้านสมุนไพร โครงการสวนสมุนไพรและแพทย์แผนไทยในวัด ประจำปีงบประมาณ พ.ศ. ๒๕๕๙ ลงวันที่ ๑๓ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๕๙

ในปี พ.ศ. ๒๕๔๗ วัดคุ้งตะเภาได้รับความเห็นชอบจากทางคณะสงฆ์จังหวัดอุตรดิตถ์ โดยเฉพาะอย่างยิ่งจาก พระเทพปริยัติวิธาน เจ้าคณะจังหวัดอุตรดิตถ์ ซึ่งเป็นผู้สนับสนุนให้วัดคุ้งตะเภาเป็น ศูนย์ศึกษาสมุนไพรประจำจังหวัดอุตรดิตถ์ เนื่องจากวัดคุ้งตะเภา มีพระภิกษุผู้เชี่ยวชาญในด้านสมุนไพรแผนโบราณ ได้เป็นผู้รวบรวมสมุนไพรหายากจากสถานที่ต่าง ๆ มารวมไว้ในวัด (ในปัจจุบันในวัดมีต้นยาสมุนไพรทั้งสิ้นกว่า ๓๐๐ ชนิด) เพื่อให้ความรู้แก่ผู้สนใจและเป็นการอนุรักษ์ภูมิปัญญาชาวบ้านในด้านการอนุรักษ์สมุนไพร อีกทั้งวัดยังได้เก็บรวบรวมสมุดไทยและผูกใบลานจารึกตำรายา, ตำราพระเวท, และบทกฎหมายพระอัยการโบราณ อายุกว่าร้อยปี รวมมากกว่าร้อยผูก/เล่ม (ชมเอกสารโบราณ) ซึ่งนับว่าเป็นโบราณวัตถุมรดกสำคัญอันล้ำค่ายิ่ง เป็นวัตถุพยานที่บ่งบอกถึงความเก่าแก่แห่งภูมิปัญญาด้านสมุนไพรไทยของชาว คุ้งตะเภาที่สืบทอดมาแต่โบราณ

ทางวัดได้แบ่งเขตสังฆาวาสส่วนหนึ่งให้เป็นพื้นที่ปลูกสมุนไพรที่รวบรวมมาได้ จากที่ต่าง ๆ นำมาปลูกไว้ ทั้งชนิดต้นและชนิดไม้ลงหัว ไปจนกระทั่งไม้เลื้อยขนาดใหญ่ โดยเฉพาะอย่างยิ่งได้รวบรวมพืชสมุนไพรไทยที่หาชมได้ยากนำมาปลูกในเขตพื้นที่ บริเวณวัดหลายร้อยชนิด โดยเริ่มทำการจัดหาสมุนไพรมาอนุรักษ์เมื่อประมาณปีพ.ศ. ๒๕๓๕ ซึ่งผู้มีส่วนสำคัญในการริเริ่มการปลูกอนุรักษ์สมุนไพรในวัดคุ้งตะเภาก็คือ พระสมุห์สมชาย จีรปุญฺโญ เจ้าอาวาสวัดคุ้งตะเภา และพระอาจารย์อู๋ ปัญฺญาวชิโร ซึ่งเป็นผู้มีความรู้เชี่ยวชาญในการจำแนกพืชสมุนไพรไทย

สวนสมุนไพรวัดคุ้งตะเภา ได้จัดปลูกตามแนวคิดเบญจวนา คือสวนป่า ๕ ชั้น คือ

ระดับที่ ๑ สมุนไพรหัวฝังดิน เช่น ว่านเพชรกลับ, ไพรปลุกเสก เป็นต้น

ระดับที่ ๒ สมุนไพรจำพวกไม้เลื้อย เช่น กำแพงเจ็ดชั้น, รางแดง เป็นต้น

ระดับที่ ๓ สมุนไพรทรงพุ่ม เช่น ฮ่อสะพายควาย, กระบือเจ็ดตัว เป็นต้น

ระดับที่ ๔ สมุนไพรระดับกลาง เช่น กฤษณา, จันทร์หอม เป็นต้น

ระดับที่ ๕ ต้นไม้ทรงสูง เช่น พระเจ้าห้าพระองค์, บุนนาค เป็นต้น

โดยเขตสังฆาวาสที่ปลูกสมุนไพรนั้น ตั้งอยู่ในบริเวณพื้นที่ส่วนใหญ่ของคณะ ๔ วัดคุ้งตะเภา หรือคณะวิเวกวาสี เดิมบริเวณนี้เป็นที่ตั้งของกลุ่มอาคารกุฏิสงฆ์หอฉันและหอนั่งวัดคุ้งตะเภาเมื่อร้อยกว่าปีที่แล้ว เป็นกลุ่มอาคารทรงไทยภาคกลางแบบโบราณริมแม่น้ำน่านที่สันนิษฐานว่ามีอายุมากกว่า ๑๕๐ ปี แต่ในช่วงก่อนปี พ.ศ. ๒๕๐๐ อาคารไม้โบราณทั้งหมดในแถบคณะ ๔ได้ถูกรื้อลงหมดแล้ว เหลือหลักฐานคือต้นตาลโบราณที่มีความสูงกว่า ๔๐ เมตร มีอายุมากกว่า ๑๐๐ ปี เป็นหลักฐานยืนยันที่ตั้งของกลุ่มอาคารศาสนสถานโบราณที่ประกอบกิจกรรมทางศาสนาของคนคุ้งตะเภาในอดีต เนื่องจากในปีก่อน พ.ศ. ๒๕๐๐ ทางวัดได้ย้ายที่ตั้งกลุ่มกุฎิสงฆ์มาไว้ที่วัดบริเวณคณะ ๒, ๓ และ ๗ เพราะการหมดความสำคัญลงของการสัญจรทางน้ำ ทำให้บริเวณคณะ ๔ วัดคุ้งตะเภาเป็นพื้นที่ว่างเปล่า

ต่อมา พระอาจารย์อู๋ ปัญญาวชิโร ซึ่งเป็นปราชญ์ชาวบ้านด้านสมุนไพรไทยของตำบลคุ้งตะเภา ได้อุปสมบทและจำพรรษาอยู่ที่วัดคุ้งตะเภา เมื่อประมาณปี พ.ศ. ๒๕๓๙ ท่านได้เล็งเห็นถึงความสำคัญในการอนุรักษ์ภูมิปัญญาโบราณ เพื่อถ่ายทอดองค์ความรู้ศาสตร์แขนงนี้ให้กับชนรุ่นหลัง ท่านจึงร่วมกับพระสมุห์สมชาย ได้ออกแสวงหาสมุนไพรไทย ที่หายากจากสถานที่ต่าง ๆ นำมาปลูกไว้ในบริเวณเขตสังฆาวาสด้านทิศเหนือ จนในปัจจุบันจากพื้นที่โล่งว่างเปล่ากลายมาเป็นสวนป่าสมุนไพรที่รวบรวมสมุนไพรไทยหายากนานาพันธุ์ ทั้งไม้ยืนต้นขนาดใหญ่และไม้อิงอาศัยนานาชนิด กอปรกับพระอาจารย์อู๋ ปัญฺญาวชิโร เป็นผู้เชี่ยวชาญในการปรุงยาสมุนไพรแบบโบราณ ทำให้มีผู้สนใจทางที่ต่าง ๆ ทั้งในและนอกจังหวัด มาศึกษาความรู้แขนงนี้จากท่านไม่เว้นแต่ละวัน

ตู้อบสมุนไพรภูมิปัญญาชาวบ้าน

เดิมนั้น จากความริเริ่มของพระอาจารย์อู๋ สวนป่าสมุนไพรวัดคุ้งตะเภา ไม่มีการติดป้ายชื่อกำกับต้นไม้เหมือนสถานที่อื่น ทำให้วัดคุ้งตะเภาสามารถอนุรักษ์สมุนไพรบางชนิดที่หายากมากเอาไว้ได้ โดยไม่ต้องคอยเฝ้าดูแล และเมื่อมีผู้สนใจมาศึกษาสมุนไพรทั้งจากโรงเรียนและบุคคลต่าง ๆ ต้องให้พระอาจารย์อู๋มานำเดินชมด้วยตนเอง ทำให้ผู้สนใจได้รับความรู้จากปราชญ์ชาวบ้านผู้ทรงภูมิปัญญาได้โดยตรง

ซุ้มทางเข้าสวนป่าสมุนไพรวัดคุ้งตะเภา

ในปี พ.ศ. ๒๕๕๓ คณะสมาชิกเว็บไซต์เม็กโนเลียประเทศไทย ได้ริเริ่มให้มีโครงการติด

ป้ายชื่อต้นไม้ถวายวัดที่มีศักยภาพเป็นแหล่งศึกษาพืชพรรณไม้หายากทั่วประเทศ จึงทำให้วัดคุ้งตะเภาเป็นจุดหมายของคณะสมาชิก โดยคณะสมาชิกได้แจ้งความประสงค์ให้นำป้ายสมุนไพรถาวรมาติดถวายวัดคุ้งตะเภาเบื้องต้น จำนวน ๑๐๐ ป้ายชื่อ ในวันที่ ๒๖ ธันวาคม พ.ศ. ๒๕๕๓ ด้วยเหตุนี้ พระสมุห์สมชาย พระอาจารย์อู๋ และคณะสงฆ์วัดคุ้งตะเภาจึงเห็นพ้องต้องกันให้มีการติดป้ายชื่อสมุนไพรบางส่วนในวัดได้ เพื่อเป็นแหล่งศึกษาพรรณไม้และภูมิปัญญาท้องถิ่นของชุมชน โดยคณะสงฆ์ได้ทำทางเดินรอบเขตสวนป่าสมุนไพรและจัดทำซุ้มทางเข้าสวนสมุนไพร รวมถึงจัดทำป้ายทางเดิน รายชื่อสมุนไพรให้ไว้เป็นแหล่งศึกษาของชุมชนอีกด้วย

โครงการพัฒนาสวนสมุนไพรวัดคุ้งตะเภา

*จัดหาสมุนไพรหายากเข้าสวนทุกปี (โดยคณะสงฆ์วัดคุ้งตะเภา)

กิจกรรมสวนสมุนไพรวัดคุ้งตะเภา

(ตั้งแต่ กันยายน ๒๕๕๓)