ข้อมูลพื้นฐาน

ประวัติวัดคุ้งตะเภา

วัดคุ้งตะเภา เป็นวัดโบราณในเขตการปกครองของคณะสงฆ์มหานิกาย ตั้งอยู่ที่ ตำบลคุ้งตะเภา อำเภอเมือง จังหวัดอุตรดิตถ์ (อาณาบริเวณเมืองฝางสวางคบุรีมาตั้งแต่สมัยสุโขทัย) สถาปนาขึ้นในรัชสมัยสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช เมื่อปีขาล โทศก จุลศักราช ๑๑๓๒ (พ.ศ. ๒๓๑๓) เมื่อครั้งที่พระองค์เสด็จขึ้นมาปราบปราม ชุมนุมเจ้าพระฝางเมืองสวางคบุรี เมื่อเสร็จศึก พระองค์ได้ประทับ ณ ค่ายหาดสูง เมืองสวางคบุรี ตลอดฤดูน้ำหลาก ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เกลี้ยกล่อมรวบรวมราษฎรที่อพยพหลบหนีภัยสงครามตามป่าเขา ให้ชำระคณะสงฆ์หัวเมืองเหนือ และสถาปนาวัดคุ้งสำเภาริมแม่น้ำน่านโบราณ ใต้เมืองสวางคบุรี อันเป็นวัดที่เคยมีพระภิกษุสงฆ์จำพรรษามาตั้งแต่สมัยอยุธยา เปลี่ยนนามให้เป็น "วัดคุ้งตะเภา" พร้อมทั้งทรงให้สร้างศาลาบอกมูลฯ ขึ้นในคราวเดียวกันนั้น เพื่อให้เป็นที่พำนักสั่งสอนพระธรรมวินัยของเจ้าพระคุณพระพิมลธรรม เจ้าคณะใหญ่เมืองฝาง องค์ปฐมเจ้าอาวาสวัดคุ้งตะเภา และพระสงฆ์ผู้ทรงภูมิธรรมทั้งปวงที่ทรงอาราธนานิมนต์มาจากกรุงธนบุรี ดังปรากฏหลักฐานในพระราชพงศาวดารฉบับพระราชหัตถเลขา จุลศักราช ๑๑๒๙-๑๑๓๐

ครั้งนั้นได้ทรงตั้งข้าราชการซึ่งมีบำเหน็จความชอบในการสงครามปราบชุมนุมเจ้าพระฝางคือ พระยาสีหราชเดโช (จ้อย) ให้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็น พระยาพิชัย (จ้อย) ครองเมืองพิชัย (ต่อมาเป็นพระยาพิชัยดาบหัก) ทรงจัดระเบียบการเมืองการปกครองเมืองเหนือ ตลอดฤดูน้ำ ปีขาล พ.ศ.๒๓๑๓ แล้วจึงเสด็จกรีธาทัพ กลับกรุงธนบุรี และโปรดให้รับ พระยาเศวตกิริณี ช้างเผือกอันได้จากเมืองฝางนั้นลงมาด้วย เมื่อถึงกรุงธนบุรีแล้ว ให้มีงานสมโภชสามวัน โดยช้างเผือกจากศึกเมืองสวางคบุรีเป็นช้างเผือกเชือกแรกและเชือกเดียวในรัชกาลของพระองค์ โดยทรงใช้เวลารวบรวมอาณาเขตปราบชุุมนุมอิสระต่าง ๆ อยู่ ๓ ปี คือตั้งแต่ พ.ศ. ๒๓๑๑ – พ.ศ. ๒๓๑๓ จนกอบกู้เอกราช รวมเป็นพระราชอาณาจักรเดียวดังเดิม

สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช ทรงครองราชย์เป็นเวลา ๑๕ ปี จึงทรงสวรรคตเมื่อ วันเสาร์ เดือน ๕ แรม ๙ ค่ำ จศ. ๑๑๔๔ ปีขาล ตรงกับวันที่ ๖ เมษายน พ.ศ. ๒๓๒๕ สิริพระชนมายุได้ ๔๘ พรรษา พระองค์ทรงเป็นพระมหากษัตริย์ที่ทรงพระปรีชาสามารถ กอบกู้ประเทศชาติให้เป็นเอกราชอิสรภาพตราบเท่าทุกวันนี้

ปัจจุบันวัดคุ้งตะเภา อนุสรณ์การรวมพระราชอาณาเขตให้เป็นหนึ่งเดียวในสมัยธนบุรี เป็น ๑ ใน ๙ วัดที่เก่าแก่ที่สุดในเขตเมืองอุตรดิตถ์ มีพระสงฆ์อยู่จำพรรษารักษาสืบเนื่องมาไม่ขาดสาย เป็นเวลามากกว่าสองร้อยห้าสิบปีเศษ ซึ่งมีความเจริญมาโดยลำดับ ในสมัยรัตนโกสินทร์ ปรากฏหลักฐานการดำรงตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่เมืองฝางของเจ้าอาวาสวัดคุ้งตะเภาชั้นหลังสุดในราชกิจจานุเบกษา ในสมัยรัชกาลที่ ๕ โดยหลวงพ่อเจ้าอธิการจัน เจ้าอาวาสวัดคุ้งตะเภา ได้รับพระราชทานตาลปัตรพุดตาลทองแผ่ลวด เครื่องยศพระราชทาน ตั้งสมณศักดิ์ในราชทินนามที่ พระครูสวางคมุนี (จัน) ดำรงตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่เมืองฝาง เป็นรูปสุดท้ายของเมืองฝางสวางคบุรี ณ พระที่นั่งจักรีมหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวัง เมื่อวัน ๑ เดือน ๘ บุรพาสาธ แรม ๑๕ ค่ำ ปีชวดสัมฤทธิศก ๑๒๕๐ พ.ศ. ๒๔๓๑

โดยหลังจากการมรณภาพของหลวงพ่อพระครูสวางมุนี (จัน) เจ้าอาวาสวัดคุ้งตะเภา ทางราชการได้ปฏิรูปการปกครองให้เป็นมณฑลเทศาภิบาล ยุบเลิกตำแหน่งบรรดาศักดิ์เจ้าเมืองฝาง และเจ้าคณะใหญ่เมืองฝาง พร้อมทั้งตั้งเมืองบางโพเป็นเมืองสำคัญในแถบนี้ ด้วยความเจริญทางการค้าทางน้ำของบางโพท่าอิฐในสมัย ร.๕

นับแต่นั้นเป็นต้นมา นามเมือง ฝางสวางคบุรี ก็เลือนหายกลายเป็นส่วนหนึ่งของตำบลคุ้งตะเภา และตำบลผาจุก มาจนปัจจุบัน โดยวัดพระฝางสวางคบุรีมุนีนาถ เป็นวัดโบราณเก่าแก่สุดในเขตตำบลผาจุก (เขตเมืองสวางคบุรีฝั่งตะวันออก) และวัดคุ้งตะเภา เป็นวัดโบราณเก่าแก่สุดในเขตตำบลคุ้งตะเภา (เขตเมืองสวางคบุรีฝั่งตะวันตก)