ประเพณีและความเชื่อของมังคละเภรีศรีสวางคบุรี

พระปรคนธรรพ บรมครูมังคละเภรีสายสวางคบุรี

คนธรรพ์นั้นเป็นเทวดาจำพวกหนึ่ง อาศัยอยู่ระหว่างฟ้ากับดิน ถือเป็นครึ่งมนุษย์ครึ่งเทวดา มีหน้าที่ขับกล่อมบรรเลงดนตรีในสรวงสวรรค์ พระปรคนธรรพ มีร่างกายสีเขียว มีขนวนเป็นขด วงทักษิณาวรรตรอบตัว ทรงชฎายอดฤาษี ๑ พักตร์ ๒ กร

ในวงดนตรีไทย มีเครื่องดนตรีที่ได้รับการยกย่อง ให้เป็นตัวแทนของพระปรคนธรรพคือกลองสองหน้า หรือ "ตะโพน" เนื่องจาก พระปรคนธรรพเป็นประธานควบคุมการบรรเลงและจังหวะหน้าทับ และตามตำนานความเป็นมาของเพลงสาธุการที่เล่าว่า

สมัยเมื่อพระพุทธเจ้าทรงตรัสรู้ใหม่ๆ นั้น ท้าวผกาพรหม (บางแห่งเชื่อว่าคือพระอิศวร) ได้ท้าประลองฤทธิ์กับพระพุทธเจ้า โดยให้ผลัดกันหาที่ซ่อนตัวแล้วให้อีกฝ่ายค้นหา ครั้งแรกท้าวผกาพรหมเป็นฝ่ายซ่อนก่อนโดยเนรมิตกายเป็นละอองธุลีที่เล็กที่สุด แล้วหลบลงไปซ่อนอยู่ท่ามกลางก้นเกษียณสมุทรที่ดำมืด แต่ก็ไม่อาจหลบพ้นข่ายพระญานขององค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้าได้ ครั้นถึงคราวที่องค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงเป็นฝ่ายซ่อนบ้าง พระองค์ทรงเนรมิตพระวรกายให้ย่อเล็กลงเท่าละอองธุลีเช่นเดียวกัน แต่เสด็จขึ้นไปประทับซ่อนอยู่ในมุ่นมวยผมบนเศียรของท้าวผกาพรหม ท้าวผกาพรหมใช้ทิพย์เนตรมองค้นหาองค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า จนตลอดทั่วทั้งไตรภพ ก็ยังไม่สามารถมองเห็นพระพุทธองค์ได้จึงตรัสยอมแพ้

พระพุทธเจ้าจึงแสดงพระองค์ให้ท้าวผกาพรหมรู้ว่า ทรงประทับอยู่บนมวยผมของท้าวผกาพรหมนั่นเอง

เมื่อท้าวผกาพรหมยอมแพ้แล้วจึงกราบบังคมทูลอัญเชิญ ให้องค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้าเสด็จลงมาจากมุ่นมวยผมอยู่หลายครั้ง แต่ก็ยังทรงนิ่งเฉยอยู่ จนเมื่อเหล่าคนธรรพ์พากันประโคมบรรเลงเพลงสาธุการขึ้น จึงได้เสด็จลงมาจากเศียรของท้าวผกาพรหม ดังบทสวดพระชัยมงคลคาถาตอนหนึ่งว่า

ทุคคาหะทิฏฐิภุชะเคนะ สุทัฏฐะหัตถัง

พรัหมมัง วิสุทธิชุติ มิทธิพะกาภิธานัง

เมื่อเกิดความเห็นที่ยึดถือไว้ผิด ดุจงูร้ายฉกกัดเข้าที่มือ

ของท้าวพกาพรหมผู้มีฤทธิ์ สำคัญตนว่ารุ่งเรืองด้วยคุณบริสุทธิ์

ญาณาคะเทนะวิธินา ชิตะวา มุนินโท

พระจอมมุนี ทรงชำนะด้วยวิธีแสดงญาณ คือความรู้ยิ่ง

ดังนั้นในเวลาต่อมาเพลงสาธุการจึงกลายเป็นเพลงที่ใช้ประโคมบรรเลง ในพิธีเพื่ออัญเชิญองค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้าโดยเฉพาะ และเครื่องดนตรีชิ้นแรกที่เริ่มบรรเลงเพลงสาธุการก่อนเครื่องดนตรีชนิดอื่นใด ก็คือตะโพนนั่นเอง ดังนั้นนักดนตรีไทยจึงถือว่า “ตะโพน” เป็นเครื่องดนตรีอันศักดิ์สิทธิ์ และถือว่าเป็นตัวแทนของพระปรคนธรรพซึ่งเป็นบรมครูของเหล่าคนธรรพ์ทั้งปวง ที่บรรเลงประโคมเพลงสาธุการเพื่ออัญเชิญสมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้าในครั้งนั้น

จึงทำให้นักดนตรีไทยยกย่องเคารพ “ตะโพน” ให้เป็นบรมครูสูงสุดของนักดนตรี เวลาเลิกจากการบรรเลงหรือในการจัดพิธีไหว้ครูดนตรีไทย จึงจัดวางตะโพนไว้สูงกว่าเครื่องดนตรีชนิดอื่น ๆ ด้วยมีความเชื่อว่าพระปรคนธรรพ (นารท) เป็นพรหมฤาษี มหาประชาบดีผู้ทรงศีล จึงนิยมห่มตะโพนเครื่องแทนองค์พระปรคนธรรพ ด้วยผ้าขาว

จากธรรมเนียมลังกา จะเห็นได้ว่า บรมครูมังคละเภรี ได้ใช้กลองหลอนและกลองยืน อันเป็นกลองที่มีสองหน้า เฉกเช่นเดียวกับตะโพน และกลองมังคละ ที่มีเสียงดังก้องกังวาล ในการประโคมบรรเลงเพื่อการอัญเชิญสิ่งศักดิ์สิทธิ์ในทางพระพุทธศาสนา เช่น การอัญเชิญพระบรมสรีริกธาตุ การอัญเชิญพระไตรปิฎกคัมภีร์ ต้นพระศรีมหาโพธิ์ และการอัญเชิญพระภิกษุสงฆ์ มาแต่โบราณกาล ดังนั้น มังคละเภรีสายเมืองสวางคบุรีซึ่งสืบสายมังคละโบราณมาตั้งแต่สมัยสุโขทัย จึงได้เคารพนับถือพระปรคนธรรพ ในฐานะเป็นบรมครูแห่งมังคละอีกองค์หนึ่ง อันเนื่องด้วยดนตรีมังคละเภรีนี้นับเป็นดนตรีในพระพุทธศาสนาโดยแท้