ਸੁਪਨੇ ਤੇ ਤਲਾਸ਼ 

- ਅਮਨਦੀਪ ਸਿੰਘ 

ਸੁੰਨੀ ਤੇ ਰੱਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਅਜੀਬੋ-ਗਰੀਬ ਸੁਪਨੇ, ਇੱਕ ਰਹਸਮਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿਰਜਦੇ ਹੋਏ, ਬੜੇ ਹੀ ਰੋਮਾਂਚਕ ਤੇ ਲੁਭਾਵਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ - ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਰੂਹਾਨੀ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਅਨੋਖੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡਿਕ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਨੇ ! ਸੁਪਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਨਾਂ ਭੁੱਲਣ ਵਾਲ਼ਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਅਨੁਭਵ ਹੁੰਦੇ ਨੇ - ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ਾ ਅਨੁਭਵ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਵੇਂ ਨੀਂਦ ਦੇ ਅੰਦਰ ਚੱਲਦੀਆਂ-ਫਿਰਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ! ਬੜੇ ਹੈਰਾਨੀ ਭਰੇ, ਅਜੀਬੋ-ਗਰੀਬ ਹਾਦਸੇ ਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਨੇ - ਹਕੀਕਤ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੀਆਂ - ਸੁਪਨਈ ! ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ - ਸੁਪਨੇ ਸਾਡੇ ਅੰਤਰਮਨ ਦੀਆਂ ਅਤ੍ਰਿਪਤ ਤੇ ਦੱਬੀਆਂ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਰਣਗਾਹ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੱਦ ਤਕ ਸਹੀ ਵੀ ਹੈ। ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ - ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਕੱਢ ਸਕਦੇ ਕਿਓਂਕਿ ਉਹ ਅਸਪਸ਼ਟ ਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਉਹ ਇੰਨੇ ਰੁਮਾਂਚਿਕ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਸਾਨੂ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਲਾਸਮਈ ਸੁੱਖ ਮਿਲ਼ਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਅਨੰਦ ... ਵਿਸਮਾਦ ਦੀ ਅਵਸਥਾ। ਅਕਸਰ ਜੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੌਂ ਜਾਈਏ ਤੇ ਮਿੱਠੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੰਮ ਹੋ ਜਾਈਏ ! ਸੁੰਨੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਸੁਪਨੇ ਹੀ ਤਾਂ ਇੱਕ ਰੰਗੀਨੀ ਦਾ ਸ੍ਰੋਤ ਹੁੰਦੇ ਨੇ - ਚਾਹੇ ਉਹ ਪਲ ਭਰ ਲਈ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਪੂਰੀ ਨੀਂਦ ਦੇ ਵਿੱਚ ...

ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਪਨੇ ਨੀਂਦ ਦੇ ਵਿੱਚ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਤੇਜ਼ ਚਾਲ (Rapid Eye Movement - REM Sleep) ਸਟੇਜ ਦੌਰਾਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ - ਜਦੋਂ ਮਨ-ਮਸਤਕ ਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਨੀਂਦ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਸਟੇਜਾਂ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਸੁਪਨੇ ਆ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਹ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਯਾਦ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਆਮ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰਾਤ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਤੋਂ ਪੰਜ ਸੁਪਨੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਸੱਤ ਸੁਪਨੇ ਵੀ ਆ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਬਹੁਤੇ ਸੁਪਨੇ ਜਲਦੀ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।  

ਕਾਰਲ ਸੈਗਨ, ਜਿਸਨੇ ਕੋਸਮੌਸ ਨਾਂ ਦਾ ਟੈਲੀਵੀਯਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਣਾਇਆ ਸੀ, ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਾਰੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ - "ਤੁਸੀਂ ਕਿੰਨੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਸੁਪਨਿਆਂ ਤੇ ਕਿੰਨੇ ਭਿਆਨਕ ਦਬਾਅ  (Nightmares) ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋ ! ਤੁਸੀਂ ਕਿੰਨੇ ਗੁੰਮਸੁੱਮ, ਕਿੰਨੇ ਅੱਲਗ ਹੋ, ਕਿੰਨੇ ਇੱਕਲੇ ਤੇ ਖਾਲੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਇਕੱਲੇ ਨਹੀਂ ਹੋ। ਦੇਖੋ, ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਦੌਰਾਨ ਇਹੀ ਲੱਭਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਮਿਲ਼-ਜੁਲ਼ ਕੇ ਹੀ ਇਸ ਖਾਲੀਪਨ ਨੂੰ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।" 

ਕਾਰਲ ਸੈਗਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋਂ ਸਾਡਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਦਿਨ ਭਰ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਸਮੇਟ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਈ ਫ਼ਾਲਤੂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਈ ਮਹਤਵਪੂਰਣ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਈ ਤੌਰ ਤੇ ਚੇਤੇ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸਥਾਈ ਯਾਦ-ਸ਼ਕਤੀ (Long-term Memory) ਵਿੱਚ ਟਿਕਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਸੁਪਨੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।