ਅਮਨਦੀਪ ਸਿੰਘ
ਘਰਿ ਘਰਿ ਮੀਆ ਸਭਨਾਂ ਜੀਆਂ ਬੋਲੀ ਅਵਰ ਤੁਮਾਰੀ ॥੬॥ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੁ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਪੰਨਾ ੧੧੯੦ ।
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਉਦੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚੋਂ ਝੰਜੋੜਨ ਲਈ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਉਚਾਰਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਘਰ ਵਿੱਚ ਲੋਕ 'ਮੀਆ' ਬੋਲਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ - ਕਿਓਂਕਿ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਹਾਕਿਮਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਫਾਰਸੀ ਸੀ । ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ 'ਹੈਲੋ, ਹਾਏ!' ਬੋਲਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਾਕਿਮਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਬੋਲਦੇ ਹਾਂ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ ਛੱਡਿਆਂ ੬੦ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋ ਗਏ ਹਨ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਅਜੇ ਵੀ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਗੁਲਾਮ ਹਾਂ। ਦਰਅਸਲ ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਇਸ ਗੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਵਾਰੇ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ, ਤਾਂ ਹੀ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਕੇ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਦੀ ਵਜਾਏ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ, ਜਿਸਦਾ ਇੱਕ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅੱਜ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਨਹੀਂ ਵਿਚਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆ ਦੇਣ ਦੇ ਚਾਹਵਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਇਸਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉਸਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਗੁਲਾਮ ਹੋ ਜਾਈਏ। ਸਾਨੂੰ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਦਬਾਅ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸਗੋਂ ਵਰਤੋ ਲਈ ਪੜ੍ਹਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਧਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਜੇ ਵੀ ਬਸਤੀਵਾਦ ਸਾਡੇ ਮਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਗੁਲਾਮ ਹਾਂ। ਇਸ ਮਾਨਸਿਕ ਗੁਲਾਮੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢਣ ਵਾਸਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਬਾਣੀ ਹੈ - ਅਤੇ ਅਸੀ ਉਸਦੇ ਅੱਗੇ ਨਤਮਸਤਿਕ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ - ਪਰ ਉਸ ਬਾਣੀ ਦਾ ਮੂਲ ਭਾਵ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਸਾਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ ਕੇ ਅਸੀਂ ਉਸਦਾ ਮੂਲ ਭਾਵ ਸਮਝ ਸਕੀਏ ... ਇਸਦਾ ਇੱਕੋ ਹੀ ਕਾਰਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਧਿਐਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ!
ਅਮੀਰ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਮਾਲਿਕ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਉਹ ਧਰਤੀ ਜਿੱਥੇ ਰਿੱਗ ਵੇਦ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੇਦ-ਕਤੇਬ ਰਚੇ ਗਏ, ਅੱਜ ਆਪਣੀ ਪਹਿਚਾਨ, ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਤਖਤ ਤੋਂ ਉਤਾਰ ਕੇ ਪਟਰਾਣੀ ਦੀ ਤਾਜ਼ ਪੋਸ਼ੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੀ ਅਸੀਂ ਉਸ ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਤਖਤ ਤੇ ਨਹੀਂ ਬਿਠਾ ਸਕਦੇ? ਜ਼ਰੂਰ ਬਿਠਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਰੂਸ, ਚੀਨ ਅਤੇ ਯੂਰਪ ਦੇ ਦੇਸਾਂ ਦੇ ਵਾਂਗ ਆਪਣੀ ਰਾਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦਾ ਬਣਦਾ ਰੁਤਵਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰੀਏ। ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਦੇਸਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮੂਲ ਮਾਧਿਅਮ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਮੂਲ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਬੜੇ ਫਖਰ ਨਾਲ ਉਸ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆ ਵਿਚਾਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ ਨੂੰ ਉਨਤੀ ਦੀ ਸਿਖਰ ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਸਭ ਦੇ ਸਾਹਵੇਂ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੈ। ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਅਜਿਹਾ ਕਿਓਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ?
ਅੱਜ ਵਿਗਿਆਨ ਨੇ ਇਹ ਸਾਬਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਲਕ ਮਾਤ-ਗਰਭ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸੁਣਦਾ ਹੈ – ਉਸ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਮੁਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਕਿਓਂਕਿ ਉਹ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸਫਲ ਤਰੀਕਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਰਚਨਾਤਮਿਕ ਲੇਖਣੀ ਸਿਰਫ਼ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਫਲ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਰਚੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਬੱਚੇ, ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ੧੨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸਿੱਖ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਸਿੱਖਣੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸੌਖੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ੇ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਿੱਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗਣਿਤ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਜਟਿਲ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਸੂਤਰ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਜਲਦੀ ਸਮਝੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਕਿਓਂਕਿ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਾਕ ਯਾਦ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਨਾਂ ਹੀ ਉਸਤੇ ਕੋਈ ਦਬਾਅ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਹ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋ ਕਿ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਵੀ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਢੰਗ ਦੇ ਨਾਲ ਲਿਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬੱਚਾ ਜਿਹੜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਜੇ ਉਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਉਹ ਕੋਈ ਵੀ ਸਿਧਾਂਤ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਮਝ ਸਕੇਗਾ। ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੀ ਦੇਣ ਇੱਕ ਤੱਥ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਯੂਰਪ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹੀ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਤੌਰ ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ - ਪਰ ਇਹ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮੂਲ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਦੇ ਕਾਬਿਲ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪ ਉਲੀਕੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਤਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗਣਿਤ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਇਆ!
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਮੁੱਚੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਪੰਜਾਬੀ ਹੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਕੂਲਾਂ ਦੀਆਂ ਅਖੌਤੀ ਵਧੀਆ ਸਹੂਲਤਾਂ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਫੁੱਲਿਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਕੂਲ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਪੂਰੇ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਤੇ ਅਕਸਰ ਹੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ!
ਇੱਥੇ ਅਸੀਂ ਇਹ ਦਲੀਲ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਜਾਂ ਪੋਸਟ-ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਹੀ ਮੁੱਖ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਬੱਚਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਪਰ ਅੱਜ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਉੱਚ-ਸਿੱਖਿਆ ਲੈ ਕੇ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਦਰਜਾ ਲੈ ਕੇ ਇਹ ਸਾਬਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕੇ ਮਾਧਿਅਮ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੇ। ਫਿਰ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਸੰਚਾਰ ਲਈ ਜੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਉੱਚ-ਸਿੱਖਿਆ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਤਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਹੌਲੀ- ਹੌਲੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਬਦਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਅਧਿਆਪਨ ਦੀਆਂ ਕਈ ਵਿਧੀਆਂ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਸਿੱਖਿਆ ਬੋਰਡ ਦਾ ਪਾਠ-ਕ੍ਰਮ ਵਿਸ਼ਵ-ਪੱਧਰ ਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਲੋੜ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੀ, ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਸਿਖਲਾਈ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇਣ ਦੀ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪਰਿਕਲਪਨਾ (ਥਿਊਰੀ) ਨਾਲੋਂ, ਪ੍ਰੋਯੋਗਾਤਮਕ (ਪ੍ਰੈਕਟੀਕਲ) ਵਿੱਦਿਆ ਦੇਣ ਦੀ! ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਮਾਹਿਰ ਤਾਂ ਹੋਣਗੇ ਹੀ ਸਗੋਂ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਰਸਾ ਸਕਣਗੇ।
ਆਓ, ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਦਾ ਟੀਚਾ ਮਿੱਥੀਏ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਸਾਂਝਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਤਖਤ ਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਉਸਦਾ ਯੋਗ ਦਰਜਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ!
ਹਵਾਲੇ:
ਗੌਰੀ ਦੂਸ਼ੀ। ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਸਿਖਾਉਣ ਦੀ ਮਹਤਤਾ। http://www.preservearticles.com/2012010920340/importance-of-teaching-mother-tongue-to-a-child.html
ਕੈਰੋਲ ਬੈਨਸਨ। ੨੦੦੪। ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ। http://unesdoc.unesco.org/images/0014/001466/146632e.pdf