Door architecten Luc De Backer en Veerle Nys en kunsthistorica Marieke Jaenen werd een Beheersplan opgemaakt voor de Sint-Gertrudiskerk. Luc De Backer leidde de afgelopen jaren ook de restauratiewerken aan de kerk. In het beheersplan vind je heel wat interessante informatie over het ontstaan van de kerk.

Vanaf de 11de eeuw werden de woeste en onbebouwde gronden in de regio van Wambeek in landbouwgebied herschapen. De nieuwe kern die hier tot uitbreiding kwam noemde men Nath. Richette III, de abdis van de abdij van Nijvel had in 1112 het verzoek om in het domein Wambeek een bij-kerkje te bouwen.8 De parochie van Wambeek heette op dat moment O.-L.-Vrouw en hoorde bij de abdij van Nijvel. Deze titel werd dus doorgegeven aan het bij-kerkje in (Ter)Nat. Nagenoeg 150 jaar bleef deze dochterkerk ondergeschikt aan de moederkerk in Wambeek. Deze laatste behield zolang het dooprecht, de zielzorg en het begrafenisrecht. Het is slechts in 1268 dat de O.L.Vrouwekerk in Ternat tot de rang van parochiekerk werd verheven.

Een eeuw later, in 1381, kocht ridder Everaert III T’Serclaes het ‘Land van Wambeke’ en het Cruyckenborg kasteel in Ternat. Hij werd in 1388 in het koor van de O.-L.-Vrouwekerk begraven. De gevoelsmatigheid van de familie T’Serclaes met hun pas verworven goed in Ternat beïnvloedde in sterke mate de evolutie van de kerk. Tussen 1390 en 1421 lieten Everaert IV, de oudste zoon van Everaert III T’Serclaes, en zijn echtgenote Catherina Tay-de Gaasbeek in de kerk een kapel bijbouwen.10 De huidige noordelijke dwarsbeuk was waarschijnlijk het koor (of de aangebouwde kapel) van dit eerste kerkje. De stenen van het gewelf werden geschikt volgens de vorm van een kruik, de eerste gewelfsleutel kreeg een bas-reliëf met twee engelen die een wapenschild dragen met de inscriptie SC wat staat voor de ‘S’ van ‘Ser’ ‘en de C voor ‘Claes’. Verder werden er ook engelen in het kapiteel gesculpteerd.11

Tussen 1550 en 1700: Bouw van de huidige kerk

Reeds bij het verschijnen van de machtige familie de Fourneau in Ternat werd onmiddellijk uitgekeken naar het restaureren en het vergroten van het oude kerkje. Rond 1562 begon men met de bouw van een koor waarin een nieuwe grafkelder werd gemetst. De kerk werd in deze periode ook versierd met verschillende muurschilderingen, waaronder de muurschildering van Sint-Hubertus (M2) op de noordelijke zuil van het koor, drie muurschilderingen op de aanpalende zuilen en muurschilderingen van de 12 apostelen in het koor. Er werd een beeld van de H. Gertrudis (VM2) verworven, gemaakt door een Mechelse beeldhouwer.12 Op dat moment werd er ook een houten sacristiekist (HM4) aangekocht.

Links in het koor werd ter nagedachtenis van Charles II de Fourneau in 1593 een glas-in-loodraam geplaatst.13

In 1613 lieten Charles de Fourneau en zijn vrouw Maria van Gyn een praalgraf oprichten in het midden van het koor. De Sint-Gertrudiskerk was de tempel van de heren van Kruickenburg geworden en de dreef verbond de kerk en kasteel definitief met elkaar.14 (Figuur 20)

Tijdens de eerste helft van de 17de eeuw was de parochiekerk een druk bedevaartsoord ter ere van Sint- Gertrudis, beschermheilige tegen aanhalige of besmettelijke ziekten.

Mede onder invloed van de kerkhervorming, die Philips II in de Nederlanden doorvoerde, ontstond een ongekende belangstelling voor het leven van Heiligen. Men weet niet precies wanneer de kerk aan Sint-Gertrudis werd toegewijd, maar in 1653 is er reeds sprake van ‘L’église parochiale Saint-Gertrude de Ternath’.15

In de 17de eeuw onderging de kerk dan ook enige verbouwingswerken.

- Aangezien de sluitstenen van het schip dateren van 1627 kan er verondersteld worden dat de bouw van het schip, de zijbeuken en het zuidelijke transept op dat moment werd voltooid.

- Pas in 1703-1704 werd het hoge koor van schaliën voorzien, mede door de financiering van de Graaf van Kruikenburg.

In 1823 werd een nieuw orgel door de Gentse orgelmakers Van Peteghem gebouwd. De orgelkast werd door Jean-Baptiste Pouliart, een schrijnwerker uit Asse gemaakt. Een veertigtal jaren later in juli 1864 besliste de kerkraad om een nieuw orgel te maken. Het vorige orgel, was nog wel intact, maar werd verkocht. Het nieuwe orgel werd gemaakt door de toenmalige pastoor N.J. Vandenplas. De pastoor-orgelbouwer kreeg toen een boom van de gravin en om een nieuw orgel te maken. Dit orgel werd boven de westelijke hoofdingang opgesteld. Ondertussen werd er in 1836 een nieuw kerkhorloge geplaatst en werden in 1857 door Severinus Van Aerschodt (1819-1885) nieuwe bronzen klokken gegoten.29

De toegang tot de crypte onder het koor werd in 1856 naar buiten gebracht. Via een opening aan de zuidelijke kant van koor kan men binnentreden. De ruimte heeft plaats voor 10 kistplaatsen.

In 1872 lieten Hendrik Jozef Philip Ghislenus de Fourneau, toenmalige Graaf van Cruyckenberg (1775-1861) en Eulalie Theresia Alexandrina de Festraete (1800-1874) een nieuw glasraam (13W) in de toren te plaatsen.30

Op het einde van de 19de eeuw waren de parochianen het eens dat de kerk enige eenvormigheid ontbreekt.31 In januari 1889 werd het budget (hoofdzakelijk subsidies) voor de renovatie van de kerk vastgelegd.32 Onder leiding van pastoor J.E.J. Lascabane en de in Parijs geboren Brusselse architect J. J. Van Ysendijck (1836-1901) werden er plannen voor een volledige renovering van de kerk opgesteld.33 Onder invloed van de ideeën van E. Viollet-le-Duc (1814-1879), verdedigde Van Ysendijck een terugkeer naar de ‘primaire stijl’ (de oorspronkelijke stijl) van het monument en een eenheid van stijl. Zo werd er gekozen om het neoclassicistisch interieur te verwijderen en terug te gaan naar de gotische periode, ook als dat betekende om de slecht gedocumenteerde gedeelten zelf in te vullen. Het interieur van de Sint-Gertrudiskerk werd tot op de natuursteen helemaal gestript en gerenoveerd tot een neogotisch totaalkunstwerk.

https://plannen.onroerenderfgoed.be/plannen/973/bestanden/5865

SINT-KATELIJNE-LOMBEEK

Nog veel meer dan Ternat is Lombeek een ontginningsgebied geweest. Wij kunnen stellen dat Lombeek uit de ontginningen is ontstaan en gegroeid, zegt historicus Jan Verbesselt. Wanneer wij de kadastrale structuur bekijken zien wij zeer duidelijk dat een deel tot ver in de 18e eeuw nog bos was gebleven, en een ander deel gewonnen werd op wastinae-heiden. Een derde deel bestond vooral uit natte meersen. De Toponymie bevestigt de evolutie. Wij mogen stellen dat de Bosch- en Heydestraet oorspronkelijk de grens is geweest van de uitgestrekte bossen tussen Liedekerke - Borcht - Lombeek en Sint-Katelijne-Lombeek. Ferraris geeft hiervan nog een duidelijk beeld in 1777. Dit deel heet nog het Liedekerkebosch. Alsdan was reeds een lange strook links van de Bosstraat ontgonnen: de Hertigemcouter van Popp. Hertigemkouter heeft niets te maken noch met een gem-toponiem, noch met een primitieve kouter. Het is een vervorming, zoals het aanpalend Hertigembosch, van Hertogenkouter-Hertogenbos.

Inderdaad sinds de 13e eeuw deelden de hertogen alhier met het kapittel van Nijvel in de bossen. Aldus werd in 1290 door hertog Jan 1 een overeenkomst gesloten met het kapittel "de silvis communibus in Over-alphen" ook genaamd "bois, con dist de Nivelles" omtrent de uitbating en het rooien (19). Waarschijnlijk dagtekent uit die periode de Hertogenkouter. Naar gelang het kappen van het bos vernemen wij dat het in 1579 68 bunder groot was; in 1787 87 bunder (20). Een ander deel van de Overalfenbossen heette de Crainhembosschen, die in de 14e-15e eeuw 32 b. besloegen. Ook deze bossen waren afkomstig van het domein van de abdij Nijvel. Ze werden aan de heren van Kraainem, getrouwen van het hertogelijk huis, vermoedelijk in de 13e eeuw toegewezen. De opbrengsten werden evenals die van de Hertogenbossen gedeeld met het kapittel (21). Een derde deel hoorde aan de abdij Affligem en werd daarom de Affligembosschen genoemd; item de Overalphenbosschen. Zij besloegen 49 b. (22). In 1686 telde men nog te samen niet minder dan 185 b. bos onder Lombeek. In 1846 waren ze herleid tot slechts 26 ha. voor geheel Lombeek. De ontbossing geschiedde vooral tussen 1834 en 1853. A. Wauters geeft volgende statistieken: bij de telling van 1686 werden nog meer dan 400 b. opgegeven voor de drie dorpen; in 1834 nog altijd 369 ha.; in 1853 amper 150 ha. Ten tijde van Ferraris waren de Overalfenbossen nog intact met hier en daar nog kleine verspreide bossen te Lombeek. Na 1850 kan men niet meer spreken van bossen. Over de verspreid gelegen bossen licht de Toponymie ons in. Aldus kennen wij het Wermeloo, bij Popp Warneeloo. Hiervan is geen spoor meer te vinden bij Ferraris. Nochtans herinnert het toponiem loo aan een relatief uitgestrekt bos in die buurt. Van het Weymebosch (Popp), dicht bij het dorp, is evenmin in 1777 nog een spoor te vinden. Alleen hier en daar een verspreid bos. Wanneer men tot aan de Franse Revolutie nog 185 b. op een geheel van 548 b. voor geheel Lombeek telde betekent dit dat nog een derde bezet was met bossen.

HEIDEGEBIED

Wanneer wij vervolgens overschakelen naar de wastinae-heiden wordt het beeld van de ontginningen te Lombeek nog intensiever. Volgens de telling van 1686 waren er geen heiden meer. Nochtans verraadt de Toponymie een even groot aantal heiden als bossen.

Wij kennen de Groote en Cleijne Heyde en daarboven de Beneden heyde Onderaan dit uitgestrekt gebied hebben wij de wijk Schepenyssel; bovenaan de Vooryssel. Yssel = eusel en herinnert eveneens aan heide. De velden Over en Beneden de Muggebeek behoren beslist tot hetzelfde gebied. De Vogel(Popp)heide mag er eveneens worden bij gerekend. Wanneer wij er het Wermeloo en de Weymebosch bij tellen dan mogen wij vooropzetten dat geheel het centraal gedeelte tussen de Bosstraat en de twee zijden van de Muggebeek één groot heidegebied is geweest tot aan de straat van Wambeek naer Ste Catherine Lombeek (Popp). De kadastrale structuur van dit gedeelte bevestigt het zeer duidelijk: eenzelfde perceelsindeling, die doorloopt tot dicht bij het Dorp.

De betwistingen tussen het kapittel van Nijvel enerzijds en de hertogen Hendrik III, Jan I en de Wezemael's anderzijds in 1253, 1268, 1292 bevestigen de belangrijkheid en intensieve ontginningen in het oud domein Wambeek, vooral te Delle Natte en Lombeke. De 13e eeuw is de grote periode van de ontginningen van de wastinae. Het gelijkmatig kadastraal beeld getuigt ervan. Wij kunnen er zelfs de vroegere bossen onderscheiden te midden van de heiden: grotere percelen tussen de kleine rechthoekige.

Wat dan met het resterende deel van Lombeek? Hierin onderscheiden wij twee delen: het landbouwgedeelte en de vele grote meersen langs de beken. Ook van het landbouwgedeelte menen wij dat het hoofdzakelijk een oud wastinae-gebied is geweest; meer bepaald een dries-gebied. In het kadasterbeeld zitten andere lijnen. Wij hebben er trouwens het Dorps-centrum, enkele grotere hoven, een watermolen en een Driescomplex. De Dries-structuur leiden wij af uit de structuur van de straten, de grote Dries op het aanknopingspunt van het landbouw- en beemdenareaal en de plaats van de kerk. Wanneer wij de kaart Ferraris goed bekijken zien wij zeer duidelijk hoe Lombeek is gestructureerd. Rondom wat wij de Grote Heide noemen lopen drie straten: de Bosstraat, de grens met het bos; de Meersstraat als grens met het beemdenareaal, de straat van Wambeek naar Sinte Catherine Lombeek als grens met het oudere landbouw areaal.

Vooral de twee laatste zijn druk behuisd met een lint bouw van kleine doeningen, vooral langs de Meersstraat, omdat wij hier aansluiten niet het meersengebied. Nergens een belangrijk hof. Het gaat er om een werkelijk typische ontginningsbevolking omheen de Grote Heide, waar binnen geen behuizing tenzij in de kleine Luishoek, duidelijk een latere nederzetting.

— 346 —

Dit deel van Lombeek vertoont werkelijk een typisch beeld van een grote heide-ontginning, die wij trouwens kunnen situeren: de 13e eeuw.

De twee vn straten lopen samen aan de bijzonderste overgang van de Lombeek, blijkbaar de hoofdbeek, die dan ook haar naam aan het dorp heeft gegeven. Aan die overgang lopen ook de straten van de overzijde van de Lombeek samen: de Invalweg onderaan (de naam zelf getuigt van zijn betekenis); de Kerkstraat, waarlangs de kerk werd gebouwd, en die aansluiting geeft met de Koeystraete van Semst (de Terlindenstraat tussen Assesteenweg en Sterrelaan, nvdr), waardoor wordt bevestigd dat Semst te Ternat een bijzondere plaats heeft ingenomen, wellicht nog vóór het ontstaan van de Dorpskom; de Processieweg of de aansluiting met Ternat. Met de twee laatste straten bekomen wij een tweede halve cirkel, te zien tegenover die van de Grote Heide. De Invalweg moet worden gezien als de verbinding met de zeer oude watermolen op de Lombeek, te vergelijken met Semst. Dit stratennet, alleen van plaatselijk belang, is werkelijk typisch voor een driesgebied. Wij staan hier voor een verlengd driesstelsel.

Onderaan de dorpskom, d.i. tussen de Invalweg en de straat van Wambeek, merken wij bij Ferraris nog een met bomen bezette strook, waar middenin een rechthoekig vlak wordt getekend. Bij Popp en in de Atlas der Buurtwegen zien wij in dit blok (nr 695) nog een lange smalle vijver en een kleine vierkanten vijver verbonden met de Molenbeek. Hier situeren wij de oude plaats van het hof van de heren van Lombeek. Het hof in nr 691 is er klaarblijkelijk de opvolging van. De plaatsnaam voor dit gebied "Achter Lombeek" verwijst hier o.i. naar het gebied dat t.o.v. de dorpskom achter de centrale kern van het dorp is gelegen. Het oude hof werd blijkbaar voorafgegaan door een dries, het ka-dasternummer 46. Tussen de Meersstraat en de Processieweg loopt de Lombeek. Hier ook is een dries merkbaar, bovenaan afgesloten door een korte weg tus-sen de twee straten. Meteen komen wij aan de grote "Dries" van Lombeek. Bij Ferraris is hij nog bezet met twee rijen bomen en vormt hij een ovaal blok, waar-rond de klassieke behuizing. Aan het linker boveneinde zien wij de wa-terput, de Lippensput van Popp, de klassieke drinkput bij alle oude driesen te vinden. De Meersstraat loopt er rond met een verbreding. Zo-als reeds werd gezegd staan wij hier op de aansluiting met het uitgestrekt meersengebied. De Meersch is voor Lombeek blijkbaar de hoofdmeers geweest. Verderop volgen de Verkens- en Langenmeers. — 347 —

OUD DRIESGEBIED

Wanneer wij Lombeek zo bekijken wordt het duidelijk dat wij in het dorpsareaal werkelijk staan voor een oud driesgebied. De plaats van de kerk onderlijnt dit. Zij staat te midden van een on-deraan afgeknot vierkantig blok, geheel omgeven met straten, langs de verbindingsweg met Semst; wat er op wijst dat Semst vóór Ternat-dorp meer aantrekkingskracht zou hebben gehad. Trouwens langs de weg naar Semst is de behuizing steeds drukker geweest. Van een rechtstreek-se verbinding met Ternat is geen spoor te bemerken. Om naar Lombeek te gaan slaan wij nog altijd buiten Ternat rechts af. Die vorm is typisch voor vele driesgebieden, waar een kerk werd ge-bouwd. Voor ons is het een straatkerk. Eens de kerk gebouwd groeide er een agglomeratie rond en hebben wij o.i. een verschuiving van de ou-de Drieskern naar de Kerkkern medegemaakt.

Heeft de doortocht van de Romeinse baan enige invloed gehad op de oudste nederzetting? Op het eerste gezicht merken wij er niet veel van. Bij nader toekijken stellen wij vast dat er wel een nederzetting moet ge-weest zijn juist vóór de doortocht van de breede strook meersen tussen de twee Molenbeken. Bij Ferraris zien wij dat aldaar een wijk werd gevormd met niet onbe-langrijke doeningen, zelfs belangrijker dan Steenvoorde. Deze wijk werd echter bij de scheiding van de drie parochies verdeeld onder Lom-beek en Ternat, zodat ze enigszins uit mekaar werd gerukt. Wanneer te Steenvoorde romeins mocht worden gevonden dan is dit echter ook het geval in deze wijk.

Ook de kadastrale indeling vertoont hier een ander beeld dan in het heidegebied. Zij sluit bij het naastmekaarleggen van de kadasterkaarten van Lombeek en Ternat duidelijk aan met die van het Semstveld en Neerveld. Wij ontwaren er nog een aantal lange rechte lijnen, vooral naar de Romeinse baan toe, die naar een zeer oude kouterverdeling kun-nen wijzen. Zulke lijnen zijn merkbaar o.a. tussen de percelen nrs 788 en 777 en vlg., tussen de percelen nrs 751 en de percelenstrook nrs 754-759 van het Meulen velt. Oude veldwegen werden er op aangelegd. Eenzelfde lijnenstel zien wij in het Kapelleveld, waar o.a. een rechte voetweg vanaf perceel nr 985 tot nr 932 loopt. Men mag aannemen dat de strook tussen de Lombeek en de Cauchie aansluit bij het koutergebied van Ternat en zeer wrs. van ouds werd be-bouwd. In zekere mate sluit hierbij aan het gebied tussen de Lombeek en de straat naar Wambeek. Daar vinden wij trouwens het oud hof van Lombeek aan de grote doorgang van de beek.— 348 —

DE MEERSEN

Resten nog de meersen. Zij vormen één brede en lange strook: igeersch, de Verkensmeersch, de Lange meersch, de Roost. Veel meer dan wat wij er onder Ternat over zegden kunnen wij niet mededelen. Al wat aan deze zijde van de Molenbeek was gelegen werd aan Lombeek toegekend bij de scheiding; de overzijde aan Ternat Voorbij de samenloop van de Lombeek en Molenbeek werd aan Lombeek over de beek een gelijkmatig deel van dit van Ternat toegekend. Zo kreeg ieder ongeveer een gelijk deel van de grote meersenstrook. Wanneer langs de zijde van Ternat slechts een bewoning langsheen Steenvoorde merkbaar is dan is deze doorlopend te Lombeek langs weerszijden van de aangrenzende Meersstraat. Voor Lombeek zijn de meersen derhalve veel gunstiger uitgevallen dan voor Ternat. Van grote veehoven is echter geen spoor te vinden. Het is een echte lintbouw van kleine doeningen, deels verband houdend met de meersen, deels met de Grote Heide. Het topóniem van de grote Verkensmeersch wijst naar wat er al werd gekweekt: varkens. Het houdt verband met de drassige toestand van de meersen. Dat ook de meersen langs de andere beken - de Lombeek, de Subbeek en de Muggebeek - niet zeer geschikt waren voor groot vee toont het beeld dat Ferraris ons geeft: langs hun loop liggen nog heel wat kleine bossen een aantal vijvers langs de Lombeek; zelfs ontstaan wegens slechte afwateringen.

SAMENVATTING

Wij onthouden: een derde van Lombeek was bosgebied tot in de 19e eeuw; het centraal gedeelte was oorspronkelijk één groot heidegebied met hier en daar een bos; langsheen de Cauchie lag een driesgebied en aanpalende kouters; tenslotte noteren wij een groot meersengebied, ge-schikt voor veeteelt, gunstiger voor Lombeek dan voor Ternat. De bewoning werd gevestigd hoofdzakelijk langs de drie straten rond de Grote Heide enerzijds en de tegenovergestelde halve cirkel van stra-ten in het Driesgebied. Waar beide mekaar raken werd de dorpskom ge-vestigd aan de bijzonderste doortocht van de Lombeek, onbetwistbaar de hoofdbeek, die haar naam aan het dorp gaf. De ontginning van de Grote Heide heeft ongetwijfeld de doorslag ge-geven voor de ontwikkeling van Lombeek. Kenschetsend is de doorlo-pende lintbouw; namelijk de vele kleine d • oeningenangs ee I h n de hoofd-wegen.

— 349 —

De talrijke en uitgestrekte meersen zijn van mindere invloed geweest voor de ontwikkeling: geen grote veeteelt, wel voor de varkensteelt. Zeer typisch is vooral de opeenvolging van een aantal driesen in de dorpskom met als kern de Dries met zijn waterput en de er rondom wo-nende bevolking op de aansluiting van land en meers. Wij nemen aan dat de bouw van de eerste kerk een verschuiving heeft medegebracht en zeker een nieuwe kern heeft tot stand gebracht rond de kerk. De invloed van de Romeinse baan is vooral merkbaar in het Molen-en Kapelleveld; ook in het gebied tussen de Lombeek en de straat naar Wambeek. In dit gebied treffen wij het hof te Lombeek aan, ongetwij-feld de hofkern van de villa de Lombeke.

Slotsom. Voor twee derden van het gebied Lombeek is de bodem-gesteldheid tot in de 13e eeuw niet gunstig geweest voor nederzettingen. Aldus bleef slechts een klein derde over voor oude nederzettingen. Van dit gebied was de Lombeek de as. Op de plaats waar de twee halve cir-kels van straten mekaar raakten aan de overgang van de Lombeek ont-stond dan ook de dorpskern. Aan alle doorgangen van de Lombeek hebben wij een oude nederzet-ting: zo de grote Dorpsdries; het hof te Lombeek aan deze zijde; het hof daartegenover van J. Claes (1847) in nr 413; de watermolen; het pacht-hof van het Gasthuis van Sint-Elisabeth van Brussel aan de Vianestraat. Hier tegenover slechts lintbouw omheen de Grote Heide.