ตอนที่ 3

พระพุทธศาสนาคือศาสตร์แห่งการศึกษา และการแก้ปัญหาโดยอาศัยเหตุปัจจัย

พระพุทธศาสนาคือศาสตร์แห่งการศึกษา

       คําว่า “การศึกษา” มาจากคําว่า “สิกขา” โดยทั่วไปหมายถึง “กระบวนการเรียน “ “การฝึกอบรม” “การค้นคว้า” “การพัฒนา” และ “การรู้แจ้งเห็นจริงในสิ่งทั้งปวง” จะเห็นได้ว่า การศึกษาในพระพุทธศาสนา มีหลายระดับ ตั้งแต่ระดับต่ำสุดถึงระดับสูงสุด เมื่อแบ่งระดับอย่างกว้าง ๆ มี 2 ระดับ คือ

       1. การศึกษาระดับโลกิยะ มีความมุ่งหมายเพื่อดํารงชีวิตในทางโลก

       2.การศึกษาระดับโลกุตระ มีความมุ่งหมายเพื่อดํารงชีวิตเหนือกระแสโลก

       ในการศึกษาหรือการพัฒนาตามหลักพระพุทธศาสนานั้น พระพุทธเจ้าสอนให้คนได้พัฒนาอยู่ 4 ด้าน คือ ด้านร่างกาย ด้านศีล ด้านจิตใจ และด้านสติปัญญา โดยมีจุดมุ่งหมายให้มนุษย์เป็นทั้งคนดีและคนเก่ง มิใช่ เป็นคนดีแต่โง่ หรือเป็นคนเก่งแต่โกง การจะสอนให้มนุษย์เป็นคนดีและคนเก่งนั้นจะต้องมีหลักในการศึกษาที่ถูกต้องเหมาะสม ซึ่งในการพัฒนามนุษย์นั้นพระพุทธศาสนามุ่งสร้างมนุษย์ให้เป็นคนดีก่อน แล้วจึงค่อยสร้างความเก่งภายหลัง นั่นคือสอนให้คนเรามีคุณธรรม ความดีงามก่อนแล้วจึงให้มีความรู้ความเข้าใจหรือสติปัญญาภายหลัง

       การที่พระพุทธศาสนามีความสําคัญในด้านเป็นศาสตร์แห่งการศึกษา สามารถวิเคราะห์ได้ดังนี้

       1. พระพุทธเจ้าทรงเป็นนักการศึกษา พระองค์ทรงมีหลักการ วิธีการ และจุดมุ่งหมายของการศึกษา อย่างแท้จริง จากเหตุการณ์ตัวอย่างเช่น

             1.1 การศึกษาในระยะต้น ทรงศึกษาวิทยาการต่าง ๆ ตามประเพณีนิยมจนจบศิลปศาสตร์ 18 ประการ

                1.2 การออกบรรพชา ทรงแสวงหาความรู้ ทดลองปฏิบัติด้วยจิตใจที่แน่วแน่ ใฝ่เรียนใฝ่รู้ นําไปสู่การค้นคว้าปฏิบัติจนประสบผลสําเร็จ ซึ่งระบบการเรียนการสอนในปัจจุบันได้นํามาเป็นแนวทางการจัดการศึกษา

                1.3 หลังจากสําเร็จอรหันต์แล้ว พระพุทธองค์ทรงสั่งสอนพุทธสาวกโดยใช้เทคนิคการสอนหลาย รูปแบบ เช่น

                      1) สอนให้เหมาะสมกับบุคคล สอนตามพื้นเพของบุคคลนั้นว่าจะรับได้มากน้อยเพียงใด จน บุคคลนั้นบรรลุผลตามคําสอน

                      2) สอนจากต่ำไปหาสูง คือ สอนจากง่ายไปหายาก จากสิ่งใกล้ตัวไปหาสิ่งไกลตัว เช่น สอนอนุปุพพิกถา แก่ยสกุลบุตร โดยกล่าวถึง ทาน คือ การให้ศีล คือ การรักษากายวาจา สวรรค์ คือ ความสุขที่คนพึงประสงค์ กามาทีนวะ คือ โทษของกามสุขหรือสวรรค์ และเนกขัมมานิสงส์ คือ ผลดีของการละความสุข

                      3) สอนโดยใช้วิทยากร หรือใช้บุคคลอ้างอิง เช่น ตรัสถามอุรุเวลกัสสปะถึงลัทธิเดิมที่ไม่มี แก่นสาร เพื่อสอนชาวเมืองมคธจนบรรลุโสดาปัตติผล

                   4) สอนโดยใช้อุปกรณ์การสอน เช่น ทรงใช้ผ้าขาวเป็นอุปกรณ์การสอนจูฬปันถกะที่ถูกพี่ชายหาว่าโง่ สอนไม่ได้ พระองค์ให้จูฬปันถกะลูบผ้าขาวจนกลายเป็นสีดําเพราะเหงื่อไคล เกิดความสังเวชใจ ได้พิจารณาเห็นไตรลักษณ์ บรรลุอรหันต์ในที่สุด

                      5) สอนโดยใช้หลักโยนิโสมนสิการ หรือ ใคร่ครวญด้วยสติปัญญา สอนโดยให้ผู้ฟังสรุปเหตุผลเอาเอง

             นอกจากนี้พระพุทธองค์ยังใช้ศิลปะในการสอนที่เรียกว่า วาทศิลป์ ที่ยอดเยี่ยม เพราะทรงรู้ว่าแต่ละคนมีนิสัยแตกต่างกัน วาทศิลป์ที่ทรงใช้มี 4 แบบคือ

                สันทัสสนา สอนให้ผู้ฟังเกิดความชัดเจนเหมือนมองเห็นด้วยตา

                สมาทปนา สอนให้ผู้ฟังเกิดการคล้อยตาม และยอมรับคําสอนโดยไม่ฝืนใจ

                สมุตเตชนา สอนให้ผู้ฟังเกิดความกล้าหาญ เกิดพลังทางใจ ฮึกเหิม

                สัมปหังสนา สอนให้ผู้ฟังเกิดความร่าเริงหรรษาสนุกและเบิกบานขณะที่ฟัง

             การนําหลักวิธีสอนดังกล่าวของพระพุทธเจ้ามาใช้ต้องฝึกฝนให้เกิดความชํานาญ เรียนรู้หลัก วาทศิลป์เพื่อจะได้เป็นครูที่ประสบผลสําเร็จ

             นอกจากนี้ยังมีวิธีการเรียนรู้ตามหลักโดยทั่วไป ซึ่งพระพุทธเจ้าตรัสไว้ 5 ประการคือ

       1. การฟัง หมายถึงการตั้งใจศึกษาเล่าเรียนในห้องเรียน

       2. การจําได้ หมายถึง การใช้วิธีการต่าง ๆ เพื่อให้จําได้

       3. การสาธยาย หมายถึง การท่อง การทบทวนความจําบ่อย ๆ

       4. การเพ่งพินิจด้วยใจ หมายถึง การตั้งใจจินตนาการถึงความรู้นั้นไว้เสมอ

       5. การแทงทะลุด้วยความเห็น หมายถึง การเข้าถึงความรู้อย่างถูกต้อง เป็นความรู้อย่างแท้จริง ไม่ใช่ติดอยู่แต่เพียงความจําเท่านั้น แต่เป็นความรู้ความจําที่สามารถนํามาประพฤติปฏิบัติได้

       จะเห็นได้ว่า สีลสิกขา จิตตสิกขาและปัญญาสิกขาการศึกษาทั้ง 3 ขั้นนี้ ต่างก็เป็นพื้นฐานซึ่งกันและกัน ซึ่งในการศึกษาพระพุทธศาสนามุ่งสอนให้คนเป็นคนดี คนเก่งและสามารถอยู่ในสังคมได้อย่างมีความสุข จากกระบวนการศึกษาที่กล่าวมาทั้ง 3 ขั้นตอนของพระพุทธศาสนานี้ หากสามารถนําไปปฏิบัติอย่างจริงจัง ก็จะเกิดผลดีกับผู้ปฏิบัติ ซึ่งหลักการทั้ง 3 นั้น เป็นที่ยอมรับจากชาวโลก ทําให้พระพุทธศาสนาแพร่หลายไป ในประเทศต่าง ๆ ทั่วโลก จึงนับได้ว่าพระพุทธศาสนาเป็นศาสตร์แห่งการศึกษาอย่างแท้จริง

วิธีแก้ปัญหาตามแนวพระพุทธศาสนา

       พระพุทธศาสนาเน้นการแก้ปัญหาด้วยการกระทําของมนุษย์ตามหลักของเหตุผล ไม่หวังการอ้อนวอน จากปัจจัยภายนอก เช่น เทพเจ้า รุกขเทวดา ภูตผีปีศาจ เป็นต้น จะเห็นได้จากตัวอย่างคําสอนในคาถาธรรมบท แปลความว่า มนุษย์ทั้งหลายถูกภัยคุกคามแล้ว พากันถึงเจ้าป่าเจ้าเขาเจ้าภูผา ต้นไม้ศักดิ์สิทธิ์ เป็นที่พึ่งแต่สิ่ง เหล่านั้น ไม่ใช่สรณะอันเกษม

       เมื่อยึดเอาสิ่งเหล่านั้นเป็นสรณะ (ที่พึ่ง) ย่อมไม่สามารถหลุดพ้นจากความทุกข์ทั้งปวง...แต่ชนเหล่าใด มาถึงพระพุทธเจ้า พระธรรม พระสงฆ์ เป็นสรณะ รู้เข้าใจอริยสัจ 4 เห็นปัญหา เหตุเกิดของปัญหา ภาวะไร้ปัญหา และวิธีปฏิบัติให้ถึงความสิ้นปัญหาจึงจะสามารถหลุดพ้นจากทุกข์ทั้งปวงได้ ดังนั้น มนุษย์ต้องแก้ปัญหาด้วย วิธีการของมนุษย์ที่เพียรทําการด้วยปัญญาที่รู้เหตุปัจจัย หลักการแก้ปัญหาด้วยปัญญาของมนุษย์ คือ

       1. ทุกข์ คือ การเกิดปัญหา หรือรู้ปัญหาที่เกิดขึ้น หรือรู้ว่าปัญหาที่เกิดขึ้นคืออะไร

       2. สมุทัย คือ การสืบหาสาเหตุของปัญหา

       3. นิโรธ คือ กําหนดแนวทางหรือวิธีการแก้ไขปัญหาที่เกิดจากสาเหตุต่าง ๆ เหล่านั้น

       4. มรรค คือ ปฏิบัติตามวิธีการให้ถึงการแก้ไขปัญหา หรือวิธีการดับปัญหาได้

การแก้ปัญหาตามหลักอริยสัจ 4 นี้ มีคุณค่าที่สําคัญพอสรุปได้ ดังนี้

     1. เป็นวิธีการแห่งปัญญา ซึ่งดําเนินการแก้ไขปัญหาตามระบบแห่งเหตุผล เป็นระบบวิธีแบบอย่าง ซึ่งวิธีการแก้ปัญหาใด ๆ ก็ตามที่จะมีคุณค่าและสมเหตุผล จะต้องดําเนินไปในแนวเดียวกันเช่นนี้

     2. เป็นการแก้ปัญหาและจัดการกับชีวิตของตน ด้วยปัญญาของมนุษย์เอง โดยนําเอาหลักความจริง ที่มีอยู่ตามธรรมชาติมาใช้ประโยชน์ ไม่ต้องอ้างอํานาจดลบันดาลของตัวการพิเศษเหนือธรรมชาติ หรือ สิ่งศักดิ์สิทธิ์ใด ๆ

     3. เป็นความจริงที่เกี่ยวข้องกับชีวิตของคนทุกคน ไม่ว่ามนุษย์จะเตลิดออกไปเกี่ยวข้องสัมพันธ์กับ สิ่งที่อยู่ห่างไกลตัวกว้างขวางมากมายเพียงใดก็ตาม แต่ถ้าเขายังจะต้องมีชีวิตของตนเองที่มีคุณค่าและสัมพันธ์กับสิ่งภายนอกเหล่านั้นอย่างมีผลดีแล้วเขาจะต้องเกี่ยวข้องและใช้ประโยชน์จากหลักความจริงนี้ตลอดไป

     4. เป็นหลักความจริงกลาง ๆ ที่ติดเนื่องอยู่กับชีวิต หรือเป็นเรื่องของชีวิตเองแท้ ๆ ไม่ว่ามนุษย์จะสร้างสรรค์ศิลปวิทยาการ หรือดําเนินกิจการใด ๆ ขึ้นมา เพื่อแก้ปัญหาและพัฒนาความเป็นอยู่ของตน และ ไม่ว่าศิลปวิทยาการ หรือกิจการต่างๆ นั้น จะเจริญขึ้น เสื่อมลง สูญสลายไป หรือเกิดมีใหม่มาแทนอย่างไรก็ตาม หลักความจริงนี้ก็จะคงยืนยง และใช้เป็นประโยชน์ได้ตลอดทุกเวลา

       กล่าวโดยสรุป การศึกษาในพระพุทธศาสนาคือ การศึกษาในเรื่อง ศีล สมาธิ ปัญญา ซึ่งการศึกษาทั้ง 3 ขั้นนี้ ต่างก็เป็นพื้นฐานซึ่งกันและกัน เหมือนขั้นบันได กล่าวได้ว่าตลอด 45 ปีที่พระพุทธเจ้าทรงประกาศ หลักสัจธรรมที่พระองค์ทรงตรัสรู้ หลักคําสอนทั้งหมดรวมอยู่ในเรื่อง ศีล สมาธิ และปัญญา หรือที่เรียกว่า ไตรสิกขา และเป็นองค์ประกอบหนึ่งในอริยสัจ 4 ดังนี้

สรุปสาระสําคัญ

       หลักในการศึกษาของพระพุทธศาสนานั้นจะมีลําดับขั้นตอนการศึกษา โดยเริ่มจาก สีลสิกขา จิตตสิกขา และปัญญาสิกขา ซึ่งรวมเรียกว่า “ไตรสิกขา” หากสามารถนําไปปฏิบัติอย่างจริงจัง ก็จะเกิดผลดีกับผู้ปฏิบัติ พระพุทธศาสนาเน้นการแก้ปัญหาด้วยการกระทําของมนุษย์ตามหลักของเหตุผล ให้เข้าใจความสัมพันธ์ของเหตุ ปัจจัย หรือหลักปฏิจจสมุปบาท ซึ่งเป็นหลักธรรมชาติของชีวิตมนุษย์นั่นเอง