ՀԱՅ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆ

ԵՒ ԱՆՈՐ ԱԶԳԱՅԻՆ ԴԻՄԱԳԻԾԸ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ԸՆԹԱՑՔԻՆ

Ներածութիւն

Արժանապատիւ Տ. Տաթեւ Ա. Քհնյ Միքայէլեան, Սիրելի բարեկամներ,

Երբ խօսինք Հայաստանի մասին — անոր պատմութեան, ժողովուրդին եւ գոյատեւումին մասին — չենք կրնար անջատել հայ ազգը՝ Հայ Առաքելական Եկեղեցիէն։ Մօտաւորապէս երկու հազար տարի՝ եկեղեցին եղած է ոչ միայն հոգեւոր առաջնորդ, այլ նաեւ հայ ինքնութեան, ազգային գոյատեւման, մշակոյթի զարգացման ու հայապահպանութեան ողնաշարը։

Եկեղեցին այն թելն է, որ դարերու հոլովոյթին մէջ ամրացուցած եւ զօդած է մեր ժողովուրդը, երբ դարեր շարունակ ան ենթարկուած է զանազան տիրապետութիւններու, բռնագաղթերու, պատերազմներու եւ աքսորներու։ Հայաստանի մասին հասկնալու համար, պէտք է հասկնալ Հայ Եկեղեցին, իսկ Հայաստանի մասին խօսիլ՝ կը նշանակէ նաեւ խօսիլ հայ եկեղեցւոյ մասին։

Այսօր պիտի խօսիմ այն մասին, թէ ինչպէս Հայ Առաքելական Եկեղեցին կերտած է մեր ազգին դիմագիծը, նկարագիրը, հոգեւոր էութիւնը  եւ ազգային ինքնութիւնը ամբողջ պատմութեան ընթացքին — ինչպէս նաեւ, դարձած է հաւատքի, մշակոյթի, լեզուի, դպրութեան եւ ինքնութեան պահապանը։ Պիտի անցնինք հպանցիկ կերպով կարեւոր հանգրուաններու վրայէն՝ Քրիստոնէութեան ընդունումէն, այբուբենի ստեղծումէն, դարերու օտար տիրապետութիւններէն եւ ճգնաժամերու ընդմէջէն, հուսկ ցեղասպանութիւն, տեղահանութիւն, սփիւռքեան իրավիճակ մինչեւ եկեղեցւոյ դերը այսօրուան աշխարհին մէջ։

Այս դասախօսութիւնը չի՛ միտիր խորանալ նիւթին մէջ, որքան որ կը ձգտի ընդհանուր պատկերացում մը տալ նիւթին շուրջ. այլ առիթի կարելի է աւելի խորքային ներկայացում մը ընել:

Ա. Հայաստան՝ Առաջին Քրիստոնեայ Պետութիւնը (Ք․Ե․ 301 թուին)

Սկսինք այն հիմնարար դէպքէն, որ կերտեց մեր պատմութիւնը։ Ք.Ե. 301 թուականին, Տրդատ Գ թագաւորին եւ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչի առաջնորդութեամբ, Հայաստան դարձաւ աշխարհի առաջին պետութիւնը, որ քրիստոնէութիւնը ընդունեց իբրեւ պետական կրօն։

Այս իրադարձութիւնը, հաւատքի փոփոխութիւն մը չէր պարզապէս․ ան ամբողջովին վերաձեւաւորեց ու վերակերտեց  հայ ժողովուրդի ինքնութիւնը։ Հայաստանը, որ շրջապատուած էր հզօր կայսրութիւններէ՝ հեթանոսական Հռոմէացիներէն՝ արեւմուտք եւ զրադաշտական Պարսիկներէն՝ արեւելք, ինք եւս հեթանոս կրօնքին հետեւող, ընտրեց ուրիշ ուղի մը։ Քրիստոնէութիւնը որդեգրելով՝ հայերը յայտարարեցին իրենց տարբերութիւնը, ինքնուրոյնութիւնը շրջապատի ժողովուրդներէն եւ երկիրներէն։ Հաւատքը դարձաւ ինքնութեան նշան, բաժանարար գիծ, եւ միացնող ուժ։ Քրիստոնէութիւնը, պիտի ըլլար ինքնութեան պահպանման առաջին զէնքն ու զրահը:

Ինչո՞ւ այսքան կարեւոր էր այս շրջադարձը: Որովհետեւ հայերը յաճախ կը գտնուէին այս երկու հսկայ ուժերու միջեւ։ Որովհետեւ Հայաստան կռուախնձոր էր Հռոմէական Կայսրութեան եւ Սասանեան Պարսկաստանին միջեւ: Քաղաքական անկախութիւնը խախուտ էր, բայց հոգեւոր անկախութիւնը դարձաւ անխախտ։ Քրիստոնէութիւնը հայերուն տուաւ ոչ միայն նոր կրօնք, այլեւ ազգային փիլիսոփայութիւն, որ հաստատեց արժանապատուութիւն, բարոյականութիւն եւ միութիւն։

Իսկ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչի կեանքը այս ճշմարտութեան մարմնաւորումն է։ Տասներեք տարի բանտարկուած Խոր Վիրապի խոր փոսին մէջ, ան դուրս եկաւ ոչ պարտուած, այլ յաղթական — իբրեւ խորհրդանիշ մը, թէ հաւատքը կրնայ տոկալ բոլոր փորձութիւններուն եւ նահատակութիւնը՝ կրնայ դառնալ յաղթանակի սկիզբ։ Անոր առաքելութիւնը Հայաստանին տուաւ ոչ միայն եկեղեցի, այլ՝ ոգեղէն ինքնութիւն:

Բ. Այբուբենը եւ Մշակութային Ծաղկումը (Ք․Ե․ 405 թուին)

Երկրորդ մեծ շրջադարձային պահը տեղի ունեցաւ հինգերորդ դարուն։ Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց,  Սահակ Պարթեւ Կաթողիկոսի աջակցութեամբ, 405 թուականին ստեղծեց հայոց այբուբենը։

Ինչո՞ւ այսքան կենսական էր եկեղեցւոյ դերը այս գործին մէջ։ Քանի որ այբուբենի ստեղծումը պարզ լեզուաբանական ձեռքբերում մը չէր․ անիկա եղաւ հոգեւոր եւ ազգային յեղափոխութիւն։ Առաջին գիրքը, որ թարգմանուեցաւ նոր գիրերով, Աստուածաշունչն էր։ Աւետարանը առաջին անգամ հասու դարձաւ ժողովուրդին մայրենի լեզուով։ Այս քայլը խորացուց հաւատքը եւ ամրապնդեց ազգային գիտակցութիւնը եւ զարկ տուաւ մշակութային-գրական զարթօնքի մը, որ աւելի ուշ պիտի դառնար Ոսկեդար:։

Հոս կ'արժէ արագ անդրադառնալ այդ ժամանակաշրջանի ասորա-յունական մէկ կողմէ եւ պարսկական մշակոյթներու ահաւոր ազդեցութեանց մեր ժողովուրդի հոգեւոր-մշակութային կեանքին վրայ: Եղիշէ Արք. Տէրտէրեան այսպէս պիտի բնորոշէր զայն. «5-րդ դարուն ուրոյն տառեր եւ մշակոյթ ունենալու իղձը պահանջն է հայ ժողովուրդի ընդդիմամարտ կորովին, ինքնատիպ եւ ինքնաբաւ ըլլալու իր անառիկ իղձին, բայց մանաւանդ ազգայնացած քրիստոնէութեան յաղթանակին, վտարելու համար ասորա-յունական ազդեցութիւնը եւ թումբ կանգնելու Պարսկաստանի դէմ:»

Ահա այս սերմէն, գրերու գիւտէն ծաղկեցաւ ամբողջ Ոսկեդար մը հայ գրականութեան մէջ։ Պատմագիրներ ինչպէս Մովսէս Խորենացի, Կորիւն Սքանչելի, Ղազար Փարպեցի, Փաւստոս Բիւզանդ, Եղիշէ պատմիչ, Ագաթանգեղոս, Եզնիկ Կողբացի, Դաւիթ Անհաղթ եւ ուրիշներ գրի առին մեր ժողովուրդին պատմութիւնը։ Աստուածաբանական եւ փիլիսոփայական գործեր ստեղծուեցան։ Եկեղեցական դպրոցները դարձան կրթութեան դարբնոցներ։ Այբուբենով եկեղեցին պահեց հայ լեզուն դարեր շարունակ օտար իշխանութիւններու տակ։

Եւ ի զուր չէ, որ 1600 տարիէ վեր, մենք տակաւին հայոց Այբուբեննն ու հայ լեզուն կը նկատենք «սրբութիւն սրբոց» եւ մեր գոյութեան կարեւորագոյն երաշխիքներէն մէկը: Արամ Ա. Կաթողիկոսի բառերով՝ «Հայ լեզուն հայ ինքնութեան աղբիւրն է, հայ հաւատքին պահապանը, հայ ազգի գոյութեան երաշխիքը, հայ մշակոյթի առանցքը, այլեւ՝ հայրենիք՝ անհայրենիք հայուն»:

Ուրեմն դարձեալ կը տեսնենք, որ եկեղեցին միայն կրօնական առաջնորդ չէ, այլ հայ մշակոյթի եւ հոգեմտաւոր կեանքի պահապանը։ Միքայէլ Նալբանդեան պիտի ըսէր` «Հայ Ժողովուրդը առանց եկեղեցւոյ պիտի դառնար անարմատ ծառ մը: Եկեղեցին այն արմատն է, որուն մէջէն կը հոսի մեր ինքնութիւնը»: Առանց Մաշտոցի եւ Սահակի, առանց հայերէն Աստուածաշունչի, դժուար է պատկերացնել, թէ ինչպէս հայերը կրնային մնալ ինքնուրոյն ազգ։ Հոս, կ'ուզեմ յատուկ կերպով շեշտել Վռամշապուհ Արշակունի Թագաւորի հեռատեսութիւնն ու պետական աջակցութիւնը՝ եկեղեցիին, այս գործը յաջողցնելու, ի խնդիր հայ ազգի ինքնուրոյնութիւնը վերաշեշտելու եւ Հայաստանի անկախութիւնը ամրացնելու գործին, որպէս էապէս պետական, ռազմավարական քաղաքականութիւն: Այդպէս չէր սակայն, հայ ազնուականութեան մօտեցումը՝ նախա-Վռամշապուհ թագաւորը: Ակադեմիկոս Մանուկ Աբեղեանի հետեւեալ տողերը լաւագոյնս կը մեկնաբանեն զայն. «Ազնուականութիւնը առհասարակ իրենց բարքերով դեռ կոպիտ էին, հետամուտ միայն անձնական շահամոլական խնդիրների, ուսման ոչ մի նշանակութիւն չտուող։ Նրանք ապրում էին առանց զգալու գրի ու գրականութեան կարիքը, եւ եթէ երբեւէ գրաւոր պայմանի կամ կալուածագրի պէտք ունէին, այդ կատարել էին տալիս այլազգի գրերով ու լեզուներով: Նրանց բաւարարում էին իրենց աւանդական բանահիւսութիւնը, բերանացի վէպերն ու պատմական երգերը եւ իրենց ուրախութեան եւ կոծի բանաստեղծութիւնը», եւ կ'աւելցնէ. «Հայերէն լեզուով գրականութիւնն ամենից առաջ եկեղեցուն էր հարկաւոր պարսկական եւ յունական ոտնձգութիւնների դէմ յաջողութեամբ պայքարելու համար»։ Միաժամանակ, հարկ կը զգանք նաեւ արձանագրելու, որ նախարարական տուներն էին որ կը կանգնէին եկեղեցաշինութեան, վանքերու, մշակոյթի հովանաւորները, օրինակ, եթէ չըլլար Սահակ Բագրատունի Իշխանի պահանջքն ու նեցուկը, թերեւս Խորենացին չգրէր իր «Պատմութիւն Հայոց»ը:

Գ. Եկեղեցին՝ Ազգային Ինքնութեան Պահապան Օտար Տիրապետութեանց Ժամանակ

Հայաստանի պատմութեան մեծ մասը անցած է առանց քաղաքական անկախութեան։ Հայաստան բազմիցս բաժնուեցաւ եւ գրաւուեցաւ՝ Բիւզանդացիներու, Պարսիկներու, Արաբներու, Սելճուքներու, Մոնկոլներու, Օսմանցիներու, Թուրքերու եւ վերջապէս Ռուսերու կողմէ։ Բայց եւ այնպէս, ի գին բոլոր փորձութիւններուն, Հայ Առաքելական Եկեղեցին մնաց միակ հաստատութիւնը, դարերու ընթացքին, որ շարունակ գոյութիւն ունեցաւ իբրեւ հայ ազգային ուժ։ Միաժամանակ, ի տարբերութիւն բազմաթիւ այլ ժողովուրդներու, հայերը երբէք չձուլուեցան որպէս ժոովուրդ:

Էջմիածնի, թէ Հռոմկլայի, Աղթամարի, Սիսի եւ Ծամնդաւի Կաթողիկոսութիւնները դարեր շարունակ ծառայեցին իբրեւ ազգային կառոյցներ։ Երբ թագաւոր չկար, եկեղեցին դարձաւ պետական մարմին, իսկ կաթողիկոսը՝ ազգի բարոյական առաջնորդ։
Օրմանեան Մաղաքիա Արքեպիսկոպոսի բառերով՝ «Հայ եկեղեցին այն եզակի հաստատութիւնն է, որուն մէջ ազգը կրցաւ շարունակել իր պետական կեանքը առանց թագաւորութեան»։

Եկեղեցին երեք հիմնական առաքելութիւն կը կատարէր․

Ա. Հոգեւոր Իշխանութիւն – առաջնորդելով հաւատացեալները, պահելով սուրբ պատարագը, ծէսը, բարոյական եւ կրօնական կեանքը։

Բ. Կրթական եւ Մշակութային Առաջնորդութիւն – վանքերը կը գործէին իբրեւ դպրոցներ, վանականները՝ գիտնականներ, ուսուցիչներ, պատմագիրներ ու մշակոյթի գործիչներ էին։

Գ. Արուեստի եւ Ճարտարապետութեան Խնամակալութիւն – եկեղեցիները, խաչքարերը, լուսազարդ ձեռագիրները եւ հոգեւոր երաժշտութիւնը կը դառնային հայ ինքնութեան տեսանելի խորհրդանիշները։

Այսպէս, եկեղեցին կ'աշխատէր գրեթէ որպէս ազգային կառավարութիւն՝ աքսորի մէջ:։ Երբ թագաւոր չկար, նախարարական տուները անշքացած էին, կաթողիկոսը կը դառնար խորհրդանշական առաջնորդ, պետութիւնը կը փոխարինուէր Հայ եկեղեցիով։ Երբ զօրք չկար, եկեղեցւոյ աղօթքներն ու շարականները կը պաշտպանէին ժողովուրդին ոգեղէն կամքն ու հոգին։

Մովսէս Խորենացին, հինգերորդ դարու պատմագիրը, հայերը կը նկարագրէր որպէս «մէկ ժողովուրդ, որ կառչած է իր յիշողութեան»։ Իսկ այդ յիշողութիւնը, առաւելապէս, եկեղեցին պահպանեց։

Դ. Հայ Եկեղեցւոյ Ազգային Դիմագիծը

Ի՞նչ է «ազգային դիմագիծը» Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ։

Այն որ, Հայ Եկեղեցին միաժամանակ հոգեւոր է եւ ազգային։ Շատ եկեղեցիներ կը ծառայեն միայն կրօնական քարոզչութեամբ ու նպատակի համար․ իսկ Հայ Եկեղեցին միշտ ունեցած է երկակի առաքելութիւն։ Իսկ անոր ազգային դերակատարութիւնը պատմական հանգամանքներու բերումով էր եւ ոչ՝ վարդապետական-աստուածաբանական առումով: Հայ եկեղեցւոյ կոչումն էր՝ վտանգուած ազգի մը գոյութիւնը ապահովել եւ ամրապնդել:

Կարծէք մեր ճարտարապետութիւնը՝ Անիի վեհ եկեղեցիները, Էջմիածնի Մայր Տաճարը, Վանի Ս. Աղթամար եկեղեցին, Հաղբատն ու Սանահինը, Հաղարծինը, Դադիվանքն ու Գանձասարը, Գլաձորը, Գոշավանքն ու Մշոյ Ս. Կարապետը, Տաթեւի, Ս. Թադէի վանքերը, եւ հազարաւոր վանքերն ու եկեղեցիները  ոչ միայն պաշտամունքի վայրեր էին, այլ ազգային խորհրդանիշներ, մշակոյթի կոթողներ, երգերու ու բանաստեղծութիւններու ներշնչման աղբիւր։

Կարծէք մեր երաժշտութիւնը՝ շարականները, եկեղեցական սուրբ օրհներգները, Նարեկացիի, Շնորհալիի եւ կոմիտասի երգերը ոչ միայն եկեղեցական երգեր են այլեւ հայկականութիւն բաբախող եւ իրենց մէջ կրողը մեր ժողովուրդի ձայնին, հողին ու հոգիի մեղեդիին։

Կարծէք մեր պատարագը՝ հայերէն լեզուով, սոսկ ծէս ու երգեցողութիւն չէր, այլեւ, ազգային ինքնութեան կենդանի վկայութիւն: Հայ եկեղեցին կը մարմնաւորէր ոչ միայն  հաւատքի տունը, այլ նաեւ Հայրենիքի խորհրդանիշը:

Ահա այս երկակի ինքնութիւնը՝ հոգեւոր եւ ազգային, Հայ Եկեղեցւոյ տուած է անոր եզակի դերը։ Ան ոչ միայն աւետարան կը քարոզէր, այլ նաեւ հայուն ինքնութեան եւ պատմական երթին ու գոյութեան Աստուածային ձայնը կը փոխանցէր: Յովհաննէս Քաջազնունիի բառերով՝ «Եկեղեցւոյ դերը մեր պատմութեան մէջ անուրանալի է։ Ան՝ մեր պետականութեան նախահայրը եղաւ, եւ այսօր ալ ազգին հոգեւոր պետութիւնը կը մարմնաւորէ»:

Ե. Եկեղեցին՝ Ճգնաժամերու Ժամանակ

Պատմութիւնը փորձած է հայ ժողովուրդը բազմաթիւ ճգնաժամերով, եւ ամէն անգամ եկեղեցին գտնուած է գոյատեւման պայքարի կիզակէտին ու պայքարի ռահվիրան:

Սելճուքների եւ Մոնկոլների յարձակումներու ժամանակ, վանքերը դարձած են մշակութային կեդրոններ եւ ապաստանարաններ։ Ձեռագրերը կրկնօրինակուած եւ խնայուած են, կրթութիւնը պահպանուած, անգամ երբ գիւղերը կործանած են։ Հակառակ քաղաքական ծանր ու դժուարին պայմաններուն, այդ դարբնոցներուն, ճգնարաններուն մէջ ստեղծուեցան մեր գրչագրութեան, մանրանկարչութեան, երաժշտական եւ ծիսական արուեստներու, պատմագրութեան, փիլիսոփայութեան ու հոգեւոր գեղարուեստական գրականութեան լաւագոյն ստեղծագործութիւնները, կառուցուեցան ճարտարապետական կոթողներու, վանքերու մեր հիասքանչ նմոյշները: Ի՞նչ կը մնայ մեր մշակոյթէն ու մատենագրութենէն եթէ չըլլային Խորենացին, Մաշտոցը, Դրասխանակերտցին, Լաստիվերցին, Շիրակացին, Նարեկացին, Տաթեւացին, Շնորհալին, Գրիգոր Մագիստրոսը, Ուռհայեցին, Սեբիոսը, Լամբրոնացին, Աշտարակեցին, Մանդակունին, Ջուղայեցին, Օձնեցին, Կաղանկատուացին, Ոսկեդարով սկսած եւ շարունակուած պատմիչներու, թարգմանողներու եւ գրիչներու գործերը մինչեւ Առաքել Դաւրիժեցի, Ստեփանոս Օրբելեան, Զաքարիա սարկաւագ, եւյլն մինչեւ Կոմիտաս, Օրմանեան եւ Լուսաւորութեան ու Զարթօնքի շրջանը, հասնելով մինչեւ մեր ժամանակներու հայրապետներն ու մտքի անխոնջ նուիրեալները:

Փակագիծ մը բանալով նշեմ, որ մեր մատենագիրներն ու պատմիչները չեն բաւարարուած միայն հոգեւոր գրականութեամբ, շարականներու ու ծիսական-աստուածաբանական գրականութեամբ, այլեւ մշակած ու ժառանգած են հարուստ քերթողական-բանաստեղծական տաղասացութիւն, առակագրւթիւն եւ օրէնսգիտական ու կենսագրական գրականութիւն, յիշելու համար մի քանիները ինչպիսին էր՝ Մկրտիչ Նաղաշը, Յովաննէս Թլկուրանցին, Ֆրիկը, Առաքել Բաղիշեցին, Նահապետ Քուչակը, Ներսէս Շնորհալին, Նաղաշ Յովնաթանը, Մխիթար Գօշն ու Վարդան Այգեկցինեւ ուրիշներ: Անցնինք:

Կիլիկեան ժամանակաշրջանին, 12-14րդ դարերուն, Կաթողիկոսական Աթոռի՝ Հռոմկլայի թէ Սիսի մէջ ոչ միայն հոգեւոր, այլ նաեւ քաղաքական դեր են ստանձնած, դիւանագիտական յարաբերութիւններ մշակելով Եւրոպայի, մասնաւորաբար Պապական Աթոռին հետ:

Օսմանեան տիրապետութեան օրերուն, հայերը ենթարկուեցան բազում ճնշումներու, դարձան օտարներ իրենց իսկ հողին վրայ։ Սակայն, միլլէթ համակարգը (իմա՝ համայնքային դրութիւնը) եւ Ազգային Սահմանադրութիւնը Պատրիարքին արտօնեցին եկեղեցւոյ ծառայել ոչ միայն կրօնական, այլեւ քաղաքական եւ քաղաքացիական իշխանութիւններով Օսմանեան Կայսրութեան հայ բնակչութեան վրայ։ Պատրիարքները ներկայացուցած են հայ ժողովուրդը սուլթաններուն դիմաց։ 1863-ին, Սուլթանին կողմէ վաւերացուած Ազգային Սահմանադրութիւնը իր ժողովրդավար հիմունքով աւելի լայն իրաւասութիւններ պիտի տար ընտրուած ներկայացուցիչներով ազգային կեանքը վարելու գործը հոգեւորականին նաեւ աշխարհականին ալ իրաւասութիւններ տալով, սահմանադրութիւն մը որ կը գործէ մինչեւ այսօր մեր սփիւռքեան համայնքային կեանքին մէջ:

Գերագոյն ողբերգութիւնը անշուշտ 1915 թուականն էր՝ Հայոց Ցեղասպանութիւնը։ Օսմանեան կառավարութիւնը ոչ միայն արմատախիլ ըրաւ հայ ժողովուրդը իր բնօրրանէն, բնաջնջեց 1.5 միլիոն հայ, այլ նաեւ կոտորեց հայ հոգեւորականութեան առիւծի բաժինը՝ մօտ 4000 կղերականներ, կործանեց վանքերն ու եկեղեցիները, հոգեւոր եւ մշակութային մեր ողջ ժառանգութիւնը, չխնայելով ո՛չ Առաքելականը, ո՛չ Կաթողիկէն, ո՛չ ալ Բողոքականը:  Թիրախը՝ նաեւ Հայ Եկեղեցին էր, քաջ գիտակցելով, որ եկեղեցին ազգին բաբախող սիրտն է։

Բայց, վերապրողները կրկին կառուցեցին իրենց կեանքը։ Գաղթական հայը, ուր որ գնաց, հոն ուր որ հաստատուեցաւ հիմնեց եկեղեցի, դպրոց, մշակութային կեդրոն, մամուլ եւ ակումբ։ Սփիւռքի հայկական գաղութներու ձեւաւորման գործը մեծապէս կատարուեցաւ եկեղեցւոյ ճամբով, դպրոցաշինութեան, մշակութային կեանքի զարգացման եւ հոգեւոր-իմացական ու ընկերային ծառայութեան ճամբով:

Առանց մոռնալու Խորհրդային Միութեան ժամանակաշրջանը, երբ համայնավարութիւնը կը փորձէր քանդել ազգին յենասիւնը՝ եկեղեցին, կը հալածէր հոգեւորականութիւնն ու կը փակէր եկեղեցիներն ու հոգեւոր-մշակութային անոր ենթակայ կեդրոնները, զրկելու ժողովուրդը եկեղեցւոյ հովանաւորութիւնէն, Սուրբ էջմիածինը եւ հայ եկեղեցին գոյատեւեց եւ մնաց իր ժողովուրդին հետ պայքարի պատնէշին վրայ:

Այսուհանդերձ, ճգնաժամերը եւ փորձութիւնները աւելի սերտ կապեցին եկեղեցին հայ ազգային կեանքին եւ հաստատեցին անոր դերը որպես գոյատեւման եւ ինքնութեան ամրոց։ Եկեղեցին մնաց պատնէշի վրայ միշտ, չլքեց իր ժողովուրդը, եղաւ անոր տիրութիւն ընող պահապան հրեշտակը: Հայ եկեղեցին կայ, այնքան ատեն որ կայ իր ժողովուրդը, որուն հոգեմտաւոր սնունդ հայթայթելու, եւ ի հարկին, ժողովուրդը պաշտպանելու տեսանելի եւ անտեսանելի վտանգներէ: Այսօրուան իրավիճակը Հայաստանի մէջ թէ Սփիւռքի լաւագոյն ապացոյցն է այս ճշմարտութեան:

Զ. Հակիրճ ներկայացում՝ Եկեղեցի-պետութիւն յարաբերութեան մասին

Հայ Եկեղեցին պատմական Հայաստանի մէջ եղաւ թագաւորութեան եւ նախարարական տուներու հիմնական դաշնակիցը։ 301 թուականին Տրդատ Գ Թագաւոր եւ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ հիմնեցին աշխարհի առաջին պետական քրիստոնէական եկեղեցին։ Եկեղեցին ստանձնեց հոգեւոր եւ մշակութային առաջնորդութեան դեր՝ ամրապնդելով թագաւորական իշխանութիւնը։ Արշակունիներու օրով զարգացան դպրութիւն եւ թարգմանութիւններ։ Պետութեան անկումէն ետք Եկեղեցին դարձաւ ազգային ինքնուրոյնութեան պաշտպան՝ մերժելով օտար դաւանանքներ։ Վարդանանց ժամանակ նախարարները եւ Եկեղեցին միացան հաւատքի եւ ազատութեան պաշտպանութեան մէջ։ Բագրատունեաց դարաշրջանին Եկեղեցին սերտօրէն կապուած էր թագաւորներուն հետ՝ նպաստելով մշակութային ծաղկումին։ Կիլիկիոյ թագաւորութեան օրով Եկեղեցին դարձաւ նաեւ դիւանագիտական գործօն։ Գարեգին Նժդեհի բառերով՝ «Հայ Եկեղեցին մեր հոգեւոր բանակն է: Եկեղեցւոյ զանգակները մեր հողին ձայնն են: Առանց անոր՝ ազգը կորսնցուցած է իր խիղճը»: Իսկ Արամ Մանուկեան պիտի ըսէր՝ «Երբ ժողովուրդը ձրուեցաւ աշխարհով մէկ, միայն եկեղեցին պահեց անոր պատկանելիութիւնը: Եկեղեցին եղաւ մեր դեսպանատունը այն երկիրներուն մէջ, ուր պետկան դրօշ չունէինք»: Բոլոր դարերուն Եկեղեցին եղաւ հայ պետականութեան բարոյական յենարանը եւ ազգի միաւորող ուժը։ Չմոռնանք, որ ճակատագրական պահերուն, հոգեւորականութիւնը կանգնած է առաջին գիծի վրայ հայրենիքի պաշտպանութեան գործին մէջ, սկսած Ղեւոնդ Երէցի՝ Վարդանանց Պատերազմի, Դանիէլ Վարդապետի՝ Դաւիթ Բէկի եւ Մխիթար Սպարաապետի մղած կռիւներուն, Տէր Աւետիս քահանայի, որ Հալիձորի պաշտպանութեան հրամանատարական կազմին մէջ էր, Եսայի Հասան-Ջալալեան Կաթողիկոսի՝ 18-րդ դարու Արցախի մելիքներու կողքին, երբ Գանձասարը դարձուց ազատագրական շարժումի քաղաքական-զինուորական կեդրոնը, Յովսէփ Արղութեան Եպիսկոպոսի՝ Ռուս-պարսկական պատերազմներու մասնակից եւ հայոց պետականութեան վերականգնումի գաղափարախօս, Մկրտիչ Խրիմեան Կաթողիկոսի՝ ազատագրական շարժման գաղափարական առաջնորդ եւ Պերլինի Վեհաժողովի պատգամաբեր, հռչակաւոր «երկաթէ շերեփ»ի շեփորահար, Գարեգին Եպս. Յովսէփեանի՝ Սարդարապատի փառապանծ կռիւներուն, մինչեւ Արցախեան ազատագրութեան կռիւներու՝ Պարգեւ Արք. Մարտիրոսեանի եւ բազում այլ եկեղեցականներու անուններուն, որոնք մեր ժողովուրդին ներշնչեցին հաւատք, յոյս ու կորով։

Անշուշտ եղած են պահեր երբ պետութիւն-եկեղեցի, նախարարական տուներ-եկեղեցի յարաբերութիւնները եղած են լարուած եւ միաժամանակ աղէտաբեր մեր ժողովուրդին համար: Գաղտնիք չէ նաեւ, որ շատ կաթողիկոսներ հալածուած են ա՛յն պարզ պատճառով, որ խիզախութիւնը ունեցած են ընդդիմանալու այս կամ այն իշխանին, թագաւորին, անոնց անխոհեմ արարքներուն համար: Այն ինչ կը պատահի հայրենիքին մէջ այսօր, շատեր պիտի բնորոշէին նոյնկերպ: Նման պայքար ու բախում՝ կը տկարացնէ մեր հայրենիքին հիմերը եւ կը խախտէ հայուն հաւատքը՝ իր եկեղեցիին եւ հայրենիքին եւ կը ծառայէ՝ կամայ-ակամայ, «օտարին ջողացքին ջուր լեցնել»ու գործընթացին եւ աղանդաւորական շարժումներու աւելի համարձակ գործունէութեան։ Ինչքան ալ մութ, անորոշ ու մերժելի թուին այսօրուան անցուդարձերը եւ մեր ժողովուրդի ոչ-բարւօք իրավիճակը՝ Հայրենիքի թէ Սփիւռքի մէջ, բարոյահոգեբանական իր ճնշիչ ազդեցութեամբ, նուազագոյնը ըսած ըլլալու համար, ես կրկին կը մէջբերեմ Արամ Ա. Վեհափառ Հայրապետի հետեւեալ խօսքը, առիթով մը յայտնած. «բայց իրատեսութիւնը պէտք չէ մեզ առաջնորդէ յոռետեսութեան: Ամէն նահանջ մարդը կը մղէ նոր յառաջխաղացքի, ամէն տագնապ նաեւ ծնունդ կու տայ վերանորոգ տեսիլքի»։

Է. Եկեղեցւոյ Դերը Այսօր

21-րդ դարուն, Հայ Առաքելական Եկեղեցին կը շարունակէ իր կենսական դերը, Հայաստանի թէ Սփիւռքի մէջ, իր 2 Կաթողիկոսութիւններով եւ երկու Պատրիարքական Աթոռներով, հոգեւորին կողքին նաեւ կրթական, մշակութային, ընկերային թէ շինարարական գործունէութեամբ եւ Համաշխարհայնացման հոսանքին դիմաց, հաստատակամ իր առաքելութեան՝ պահել հայ հաւատքը, հայ լեզուն եւ հայուն ինքնութիւնը։

Հայ եկեղեցին սփիւռքի մէջ այսօր կը դիմագրաւէ լուրջ մարտահրաւէրներ. Այդ մարտահրաւէրները էապէս առնչուած են մեր գաղութներուն կենսունակութեան ու գոյատեւման հետ: Հակիրճ կերպով թուենք հիմնականները. Ա. Մշակութային ինքնութեան պահպանում՝ հայերէն լեզուի կորուստ, աղճատում, արեւմտահայերէնի տագնապ, Բ. Կրթական մարտահրաւէրներ եւ մարդուժի պակաս, Գ. Երիտասարդութեան հեռացում մեր եկեղեցիէն, դպրոցէն ու կառոյցներէն, Դ. Ազգային գիտակցութեան եւ աւանդութիւններու կորուստ, Ե. Որակաւոր եւ մասնագիտացած հոգեւորականութեան պակաս, Զ. Խառն ամուսնութիւններու ահաւոր աճ եւ ծննդաբերութեան նուազում, Է. Հայաստան-Սփիւռք յարաբերութիւն եւ փոխադարձ վստահութեան վերահաստատում,  Ը. Ֆինանսական եւ նիւթական դժուարութիւններ եւ այլազան մեծ ու փոքր մտահոգութիւններ, որոնց գծով, հայ եկեղեցին ըսելիք եւ ընելիք ունի:

Հարկ է վերահաստատել, թէ սփիւռքահայ կեանքի ամրութիւնը պայմանաւորուած է ազգային մշակոյթով եւ մշակութային արժէքներու պահպանումը, հարստացումն ու տարածումը անքակտելի կերպով շաղախուած են մեր եկեղեցւոյ առաքելութեան հետ:

Եզրափակում

Եթէ նայինք 17 դարերու սպանդի, Եղեռնի, բռնագաղթի, տառապալից գոյերթի եւ մեր պատմութեան յարափոփոխ ընթացքին, կը տեսնենք, որ Հայ Առաքելական Եկեղեցին եղած է ոչ միայն կրօնական հաստատութիւն, այլեւ հայ ազգի ոգին  եւ ողնաշարը։

Եկեղեցին տուաւ հայերուն իրենց առաջին ազգային ինքնութիւնը՝ Քրիստոնէութեան միջոցով։ Ան տուաւ այբուբէնն ու գրականութիւնը։ Ան պահեց լեզուն, մշակոյթը եւ ազգային յիշողութիւնը դարեր շարունակ։ Ան գտնուեցաւ իր ժողովուրդին կողքին իր բարօր թէ ողբերգական ժամանակներուն, եւ շարունակեց առաջնորդել իր հօտը՝ բոլոր փուլերուն։ Լեւոն Շանթի բառերով՝ «Հայ եկեղեցին եղած է մեր մշակոյթին ծնունդ տուողը: Ան առանց պետական օժանդակութեան կրցաւ պահել հայ ոգին, լեզուն եւ դպրոցը;»

Հայութեան համար, հաւատքը երբեք անջատ չէ եղած ազգէն։ Եկեղեցին դարձած է Ազգին սիրտը:

Իսկ այսօր, Հայ եկեղեցին ունի իւրայատուկ դեր եւ պարտականութիւն: Եկեղեցին իր բարոյական հենքով՝ հայութեան միասնականութեան, համախմբման, հզօրացման եւ ապագայի հանդէպ հաւատքի վերակենսաւորման, հայ ժողովուրդի դատին ու հոգեւոր ու մշակութային արժէքներու պահպանման սատարողն ու գրաւականն է: Հայ եկեղեցւոյ դերը այսօր նոյնն է, ինչ որ էր դարերէ ի վեր՝ իր ժողովուրդին հետ, իր ժողովուրդին համար՝ «վասն հաւատոյ, վասն հայրենեաց»:

Ուրեմն, երբ խօսինք Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ մասին, մենք չենք խօսիր միայն տաճարներու, ծէսերու կամ վարդապետութեան մասին։ Մենք կը խօսինք Հայաստանի մասին։ Եկեղեցին եւ ժողովուրդը մէկ պատմութիւն են՝ պատմութիւն հաւատքի, գոյատեւման եւ յոյսի։

Շնորհակալութիւն։

Խաչիկ Տէտէեան

Թորոնթօ, 9 Դեկտեմբեր 2025