Ημερομηνία δημοσίευσης: Aug 26, 2013 3:13:7 PM
Οι εκκλησιαστικοί αναγνώστες είναι αναγκαίοι για την εύρυθμη τέλεση των ιερών ακολουθιών της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Οι μαθησιακές ανάγκες του συγκεκριμένου προγράμματος καθορίσθηκαν με κανονιστικό τρόπο ανάλογα με τις ανάγκες της Εκκλησίας. Στις πέντε διδακτικές ενότητες της θεωρητικής φάσεως και τις τρεις της πρακτικής που περιλαμβάνει, αναφέρονται οι σχεδιασθείσες διδακτικές μέθοδοι. Στο τέλος καταγράφεται ο τρόπος αξιολογήσεως των καταρτιζομένων και η αποτίμηση του προγράμματος.
.
Η Ορθόδοξη Εκκλησία, για την εύρυθμη λειτουργία της, έχει ανάγκη από καταρτισμένα στελέχη, κληρικούς και λαϊκούς. Αυτό συντελείται κυρίως στις Ιερατικές και Θεολογικές σχολές. Τα ωδεία και διάφορες σχολές βυζαντινής μουσικής φροντίζουν για την εκπαίδευση των Ιεροψαλτών. Επίσης μέσω των προγραμμάτων καταρτίσεως Κατηχητών από τις σχολές κατηχητών επιμορφώνει τα στελέχη της πού επιθυμούν να στελεχώσουν τα κατηχητικά σχολεία των ενοριών. Οι εκκλησιαστικοί αναγνώστες αποτελούν τον προθάλαμο της εισόδου στον Ιερό Κλήρο. Πρόκειται για την κατώτατη βαθμίδα κληρικών, που μαζί με τούς Υποδιακόνους αποτελούν τους «έξω του Βήματος Κληρικούς». Μάλιστα, για να χειροτονηθεί κάποιος Ιερεύς από λαϊκός, προχειρίζεται προηγουμένως Αναγνώστης, Υποδιάκονος και χειροτονείται Διάκονος βαθμηδόν και έπειτα χειροτονείται Πρεσβύτερος (Καλλίνικος, 1969). Ο βαθμός του Αναγνώστου είναι ταυτόσημος με του Ψάλτου. Διότι στην Ορθόδοξη Εκκλησία η μελωδία είναι μία επένδυση του λόγου για τον καλύτερο τονισμό του νοήματος, άρα ο Ψάλτης είναι ουσιαστικά ένας καλλιτεχνικότερος Αναγνώστης. Ο Αναγνώστης ή Ψάλτης είναι ο εκπρόσωπος του λαού σε μία λατρευτική σύναξη και η παρουσία του είναι αναγκαία για την τέλεση οποιασδήποτε Ιεράς Ακολουθίας (στο ίδιο). Σε περίπτωση απουσίας του τον αναπληρώνει ένας από τους πιστούς, όποιος έχει την δυνατότητα.
Σε μία από τις σχολές κατηχητών, προ μηνών, παρουσιάσθηκε το αίτημα για διεύρυνση του πεδίου δράσης της με την δημιουργία ενός άλλου προγράμματος με σκοπό την κατάρτιση υποψηφίων Αναγνωστών. Το σκεπτικό ήταν, όπως οι Κατηχητές δεν αντικαθιστούν τους Θεολόγους, αλλά καταρτίζονται επάνω σε ορισμένα θέματα Θεολογικής και Παιδαγωγικής ύλης προκειμένου να στελεχώσουν τα Κατηχητικά Σχολεία των ενοριών, μπορούμε κατά τα ίδια πρότυπα να καταρτίσουμε κάποιους, με την διδασκαλία κυρίως του εκκλησιαστικού Τυπικού, της Λειτουργικής και της Υμνολογίας, οι οποίοι θα είναι σε θέση να βοηθούν ουσιαστικώς στην τέλεση των ιερών ακολουθιών, όπου δεν παρίσταται κάποιος πεπειραμένος Ψάλτης. Μεταξύ των καταρτισμένων κατ’ αυτόν το τρόπο πιστών, θα μπορούν να επιλέγονται αυτοί που θα προχειρίζονται Αναγνώστες, οι οποίοι αν θέλουν- μπορούν να επεκτείνουν τις γνώσεις τους στην Βυζαντινή μουσική και να γίνουν Ψάλτες, ή ακόμη και να συνεχίσουν την ανέλιξή τους στις βαθμίδες του κλήρου. Πάντως η γνώση του εκκλησιαστικού τυπικού είναι βασική σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις.
Το Τυπικό, βέβαια, μαζί με την Υμνολογία και την Λειτουργική, διδάσκεται ως θεωρητικό μάθημα στις σχολές βυζαντινής μουσικής, οι οποίες όμως απαιτούν επίπονες σπουδές τουλάχιστον πέντε ετών (Σχολή Βυζαντινής Μουσικής & Βυζαντινή Εκκλησιαστική Μουσική). Το αίτημα -προερχόμενο από Κληρικούς και Ιεροψάλτες της περιοχής της Αττικής - αφορούσε την δημιουργία ενός πιο ευέλικτου και σύντομου σε χρονική διάρκεια προγράμματος καταρτίσεως, έπειτα από την διαπίστωση της ύπαρξης πολλών κενών κυρίως στην γνώση του Τυπικού, ακόμη και μεταξύ των Ιεροψαλτών. Και αυτό διότι, πολλοί Ιεροψάλτες είναι «πρακτικοί», πράγμα που σημαίνει ότι δεν έχουν διδαχθεί ούτε το μάθημα του Τυπικού ή της Λειτουργικής όπως οι φοιτούντες σε κάποια σχολή βυζαντινής μουσικής. Η μαθητεία κοντά σε έμπειρο Ιεροψάλτη, τον Πρωτοψάλτη κάποιου ναού, την ώρα των ιερών ακολουθιών, θα μπορούσε να αναπληρώσει τα ελλείποντα σε αυτές τις περιπτώσεις. Όμως, ούτε όλοι οι Πρωτοψάλτες των ναών διαθέτουν αυτές τις γνώσεις, ενίοτε ούτε την διάθεση ή την ικανότητα να διδάξουν άλλους, αλλά ούτε –και αυτό είναι το κυριότερο- έχουν ομοιόμορφη πρακτική πάνω σε θέματα τυπικού, με αποτέλεσμα να υπάρχει μεγάλη ανομοιομορφία.
Η Ιερά Σύνοδος έκρινε εύλογο το αίτημα που προαναφέραμε και ενέκρινε την δημιουργία ενός τέτοιου προγράμματος. Η υλοποίηση του προγράμματος ανετέθη στην Σχολή Κατηχητών που εδρεύει στον Ιερό Ναό Αγίου Αθανασίου Νέας Φιλαδελφείας και ο γράφων ανέλαβε την εκπόνηση του σχεδιασμού του προγράμματος. Το πρόγραμμα θα απευθύνεται σε άτομα που επιθυμούν να τελειοποιήσουν τις γνώσεις τους σε θέματα κυρίως Τυπικού και Λειτουργικής ώστε να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στο Ιερό Αναλόγιο των Ενοριών ως Αναγνώστες ή «πρακτικοί» Ψάλτες. Η επιτυχής παρακολούθησή του θα παρέχει πιστοποιητικό επιμόρφωσης. Ένα πλεονέκτημα που θα μπορούσε να παρέχει αυτή η κατάρτιση είναι ότι ως Αναγνώστες καταρτισθέντες θα μπορούσαν ευκολότερα εάν το ήθελαν να συνεχίσουν τις σπουδές τους στην Βυζαντινή Μουσική απαλλαγμένοι από τα μαθήματα Λειτουργικής Τυπικού και Υμνολογίας.
Στις επόμενες πέντε ενότητες θα δούμε την τακτική που ακολουθήθηκε για την δόμηση του προγράμματος αυτού καταρτίσεως, το οποίο περιλαμβάνει δύο φάσεις: α) θεωρητική εκπαίδευση και β) πρακτική άσκηση. Αρχικώς θα εξετάσουμε τον τρόπο ο οποίος επελέγη για την διάγνωση και καταγραφή των μαθησιακών αναγκών των καταρτιζομένων σε κάθε φάση του προγράμματος. Στην επόμενη ενότητα βλέπουμε πώς καθορίσθηκαν οι επί μέρους εκπαιδευτικοί στόχοι για την κάθε φάση. Η ενότητα πού έπεται καταγράφει τα περιεχόμενα μαθήσεως της θεωρητικής φάσεως. Την μεθοδολογία που ακολουθήθηκε σε κάθε φάση του προγράμματος καταρτίσεως ώστε τα περιεχόμενα μαθήσεως να γίνουν κατανοητά από τους καταρτιζομένους παραθέτουμε στην αμέσως επόμενη ενότητα. Στην τελευταία ενότητα του κυρίως θέματος εξετάζουμε, αφ’ ενός μεν τον τρόπο αξιολογήσεως των καταρτιζομένων (βάσει των εκπαιδευτικών στόχων που έχουν τεθεί για την κάθε φάση του προγράμματος), αφ’ ετέρου δε την συνολική αποτίμηση του προγράμματος.
Οι αρχικώς προτείναντες το πρόγραμμα τέσσερις Κληρικοί και Ιεροψάλτες -ως ειδικοί στην λειτουργική- ανέλαβαν να αποστείλουν και τις προτάσεις-εισηγήσεις τους, αξιολογήθηκαν από την αρμόδια επιτροπή λειτουργικής της Ιεράς Συνόδου και εστάλησαν σε εμάς. Συνεπώς οι μαθησιακές ανάγκες του συγκεκριμένου προγράμματος καθορίσθηκαν με κανονιστικό τρόπο ανάλογα με τις ανάγκες του οργανισμού (Ζαρίφης, 2011α), εν προκειμένω της Εκκλησίας. Η ομάδα αναφοράς μας, όμως, των πιστών εκείνων Ορθοδόξων Χριστιανών που είναι ήδη ή επιθυμούν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους ως Αναγνώστες δεν έχουν το ίδιο επίπεδο ελλείμματος των ζητουμένων από την Εκκλησία γνώσεων, δεξιοτήτων και στάσεων. Κάποιοι είναι απόφοιτοι θεολογικών Σχολών, κάποιοι είναι πρακτικοί Ιεροψάλτες, κάποιοι Κατηχητές, κάποιοι απλώς απόφοιτοι λυκείου με μόνον εφόδιο την μικρή ή μεγάλη εμπειρία τους από την λειτουργική ζωή της Εκκλησίας. Γι’ αυτό το λόγο, ώστε να έχουμε μια εξειδικευμένη διάγνωση και καταγραφή των μαθησιακών αναγκών των καταρτιζομένων εκρίθη σκόπιμο να γίνει μία διαγνωστική εξέταση με εκτενές ερωτηματολόγιο καταρτισμένο σύμφωνα με τους μαθησιακούς στόχους που περιεγράφησαν στην προηγούμενη ενότητα, σε επίπεδο γνώσεων. Άλλωστε η καταγραφή των αναγκών -εν προκειμένω των ελλείψεων των καταρτιζομένων- θα μας φανεί πολύ χρήσιμη αργότερα κατά την αξιολόγησή τους.
Από τα αποτελέσματα της διαγνωστικής εξετάσεως θα κριθεί ποιες διδακτικές ενότητες θα ακολουθήσουν οι καταρτιζόμενοι.
Δεδομένου του ότι η παρακολούθηση του προγράμματος αυτού δεν προβλέπεται να προσπορίζει στον καταρτιζόμενο με άμεσο τρόπο υλικά οφέλη, ο γενικός σκοπός του θα μπορούσε να ενταχθεί, σύμφωνα με την ομαδοποίηση των εκπαιδευτικών σκοπών που αναφέρει ο Βεργίδης (2008) στην ανάπτυξη της προσωπικότητας των καταρτιζομένων. Για τον λόγο αυτό, άλλωστε, η παρακολούθησή του προβλέπεται να είναι δίχως χρηματική συμμετοχή εκ μέρους των συμμετεχόντων, κατά τα πρότυπα της καταρτίσεως των Κατηχητών. Ειδικότερα ο σκοπός, του προγράμματος, μπορεί να διατυπωθεί ως η ανάπτυξη της προσωπικότητάς των (εν δυνάμει ή εν ενεργεία) Αναγνωστών, ώστε να είναι σε θέση να βοηθούν ουσιαστικώς τους Ιερείς στην τέλεση των Ιερών Ακολουθιών. Αυτό απαιτεί την απόκτηση εκ μέρους των καταρτιζομένων των καταλλήλων γνώσεων, δεξιοτήτων και στάσεων ώστε να φέρουν εις πέρας το καθήκον αυτό. Το σχεδιαζόμενο πρόγραμμα θα παρέχει αυτά τα εφόδια σε δύο φάσεις: Θεωρητική και Πρακτική.
α) Σε επίπεδο γνώσεων, ο καταρτιζόμενος να είναι σε θέση: Να αναγνωρίζει μέρη του Χριστιανικού ναού, τα ιερά σκεύη και τα λειτουργικά βιβλία. Να εξηγεί τη συμβολική σημασία εκάστου πράγματος και γεγονότος που διαδραματίζεται κατά τη διάρκεια των ιερών ακολουθιών. Να περιγράφει τα βασικά στοιχεία που συνθέτουν την αλληλουχία ύμνων, αναγνωσμάτων και διαδραματιζομένων της κάθε Ιεράς Ακολουθίας. Να διακρίνει τι πρέπει να αναγνωσθεί ή ψαλεί αναλόγως της εορτής και πως να αποκρίνεται στις δεήσεις των Ιερέων και Διακόνων. Να εξηγεί τη σημασία των αναγινωσκομένων και ψαλλομένων με απλά λόγια.
β) Σε επίπεδο στάσεων: να σέβεται την εκκλησιαστική ιεραρχία και να εφαρμόζει επακριβώς το τυπικό των ιερών ακολουθιών.
Κατά την πρακτική φάση τίθενται οι στόχοι
α. Σε επίπεδο δεξιοτήτων, να χρησιμοποιεί καταλλήλως τα βιβλία των ιερών ακολουθιών, να εκτελεί με επιδεξιότητα, την ευκρινή ανάγνωση των Ιερών Αναγνωσμάτων, την εμμελή απαγγελία των Ιερών Κειμένων και τη ψαλμωδία των βασικών τροπαρίων και ύμνων των ιερών ακολουθιών.
β. Σε επίπεδο στάσεων, να εμπνέει και να υποκινεί του πιστούς στην ευλάβεια κατά τις ιερές ακολουθίες, διότι αυτόν κυρίως βλέπουν και μιμούνται.
Οι ανωτέρω εκπαιδευτικοί στόχοι καθορίσθηκαν βάσει των «ζητουμένων εκ μέρους του εργοδότου», εν προκειμένω της Εκκλησίας, κατά την έννοια της «ζήτησης των δεξιοτήτων» που αναφέρουν οι Ευστράτογλου και Νικολοπούλου (2011).
Οι απαντήσεις στο ερωτηματολόγιο της διαγνωστικής εξετάσεως θα μας καθορίσουν τις ελλείψεις των καταρτιζομένων στα ακόλουθα πεδία (διδακτικές ενότητες) που αντιστοιχούν στους μαθησιακούς στόχους της θεωρητικής φάσεως:
α) Βασικά στοιχεία λειτουργικής: Σε αυτήν την ενότητα γίνεται ερμηνεία των όσων υπάρχουν και γίνονται μέσα στον Χριστιανικό Ναό, καθώς και οι τρεις εορτολογικοί κύκλοι (τόπος, τρόπος και χρόνος θ. λατρείας).
β) Κατανόηση αρχαίου ελληνικού κειμένου: Πρόκειται για την βασική διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γλώσσης, αλλά μέσα από εκκλησιαστικά κείμενα.
γ) Βασικά στοιχεία πατερικής θεολογίας: Οι κυριώτερες γνώσεις που πρέπει να έχει ο κάθε Ορθόδοξος Χριστιανός σε θέματα Ορθοδοξίας και Ορθοπραξίας.
δ) Βασικά στοιχεία Υμνολογίας: Φιλολογία των εκκλησιαστικών ύμνων.
ε) Τυπικό των Ιερών Ακολουθιών: Το πότε θα αναγνωσθεί ή θα ψαλεί ή θα γίνει κάθε κίνηση μέσα στο ναό, αναλόγως της ακολουθίας που τελείται και αναλόγως της εορτής.
Όσοι παρουσιάσουν ελλείψεις στα πεδία α-β-γ θα παρακολουθήσουν τις αντίστοιχες διδακτικές ενότητες που ήδη υπάρχουν στο Πρόγραμμα Καταρτίσεως Κατηχητών. Οι έχοντες ελλείψεις στα πεδία δ-ε θα παρακολουθήσουν τις διδακτικές ενότητες οι οποίες επί τούτου σχεδιάσθηκαν. Αυτό σημαίνει ότι δεν θα παρακολουθήσουν όλοι τις ίδιες θεματικές ενότητες του θεωρητικού μέρους, αλλά κάποιοι λιγότερες και κάποιοι περισσότερες αναλόγως των προϋπαρχουσών γνώσεων που ο καθένας διαθέτει. Την πρακτική φάση θα την παρακολουθήσουν όλοι.
Το πρόγραμμα καταρτίσεως εκκλησιαστικών αναγνωστών σχεδιάσθηκε σύμφωνα με τα χαρακτηριστικά του μοντέλου του κλειστού curriculum. Κατά την μεθόδευση της διδασκαλίας δίδονται σαφείς υποδείξεις για την επίτευξη των στόχων (Ζαρίφης, 2011β). Για κάθε διδακτική ενότητα χρησιμοποιήθηκε η τακτική που κρίθηκε καταλληλότερη ώστε να γίνουν περισσότερο κατανοητά τα περιεχόμενα μαθήσεως, με κύριο βάρος στις συμμετοχικές (μαθητοκεντρικές) τεχνικές κατά την περιγραφή του Κόκκου (1998). Ειδικότερα και :
α. Θεωρητική φάση
I. Βασικά στοιχεία λειτουργικής (μαθητοκεντρική). Προβολή παρουσιάσεων εικόνων και συζήτηση (12 ώρες).
II. Κατανόηση αρχαίου ελληνικού κειμένου (μαθητοκεντρική). Προβολή με προτζέκτορα κειμένου και ανάλυσή του στην αίθουσα από τους καταρτιζομένους με την καθοδήγηση του διδάσκοντα (24 ώρες).
III. Βασικά στοιχεία πατερικής θεολογίας (δασκαλοκεντρική). Διαλέξεις με επακολουθούντα διάλογο (16 ώρες).
IV. Βασικά στοιχεία Υμνολογίας (μαθητοκεντρική). Γραπτές εργασίες που εκπονούν οι καταρτιζόμενοι με καθοδήγηση από τους διδάσκοντες (12 ώρες).
V. Τυπικό των Ιερών Ακολουθιών (μαθητοκεντρική). Βιντεοπαρουσιάσεις ιερών ακολουθιών και συζήτηση (28 ώρες).
β. Πρακτική φάση.
I. Απαγγελία αναγνωσμάτων (δασκαλοκεντρική). Πρακτική άσκηση έπειτα από επίδειξη από τον διδάσκοντα (4 ώρες).
II. Μελισματική απόδοση βασικών υμνογραφικών στοιχείων των ιερών ακολουθιών (δασκαλοκεντρική). Πρακτική άσκηση έπειτα από επίδειξη από τον διδάσκοντα (15 ώρες).
III. Πρακτική εφαρμογή του Τυπικού εκάστης ακολουθίας (μαθητοκεντρική). Πρακτική άσκηση εντός του ναού με την ενεργό συμμετοχή των καταρτιζομένων και τον διδάσκοντα να παρεμβαίνει διακριτικά όποτε χρειασθεί (14 ώρες)
Οι καταρτιζόμενοι θα αξιολογούνται με τεστ (ερωτηματολόγια) ανά διδακτική ενότητα και από την απόδοσή τους θα κρίνεται η περαιτέρω πορεία τους ή η επανάληψη της κάθε ενότητος. Η τελική αξιολόγηση των καταρτιζομένων σχεδιάσθηκε να γίνεται με δύο τρόπους. Πρώτον, με γραπτές εξετάσεις εφ’ όλης της διδαχθείσης ύλης. Με αυτόν τον τρόπο θα είμαστε σε θέση να διαπιστώσουμε τι αποκόμισαν οι καταρτιζόμενοι από το πρόγραμμα καταρτίσεως σε γνωστικό επίπεδο. Δεύτερον με την στάση και απόδοση του καταρτιζομένου κατά την διάρκεια μιας εκκλησιαστικής ακολουθίας στην οποία θα του ζητηθεί να συμμετάσχει ως αναγνώστης. Εφ’ όσον τα μαθήματα γίνονται σε κτιριακό συγκρότημα Ναού, αυτό είναι πολύ εύκολο να γίνει. Η εν τη πράξη παρατήρηση του καταρτιζομένου θα αξιολογηθεί από τους διδάσκοντες και θα μετρήσει στην τελική αξιολόγησή του. Με τον πρώτο τρόπο αξιολογούνται οι γνώσεις που απέκτησε ο καταρτιζόμενος και με τον δεύτερο αξιολογείται η εφαρμογή των αποκτημένων γνώσεων κατά τα υποδεικνυόμενα από τους Noye & Piveteau (2006). Ο διπλός αυτό τρόπος αξιολογήσεως θα μάς δώσει την εικόνα κατά πόσον οι καταρτιζόμενοι πέτυχαν τους στόχους που είχαν από την αρχή τεθεί.
Η αποτίμηση του προγράμματος θα γίνει με την μέθοδο των τεσσάρων επιπέδων του Kirkpatrick κατά την οποία συμπληρώνονται ειδικά ερωτηματολόγια από τους καταρτιζομένους. Πρόκειται περί απολογιστικής μεθόδου διότι διενεργείται μετά την λήξη της παρακολουθήσεώς του από τους καταρτιζομένους υπό την μορφή τελικών κρίσεων περί της αξίας του, και εσωτερικής, διότι οι αξιολογητές συμμετείχαν στο πρόγραμμα (Καραλής, 2008 και Ευστράτογλου και Νικολοπούλου 2011).
Κατά το υπόδειγμα αυτό σε πρώτο επίπεδο οι καταρτισθέντες καλούνται να απαντήσουν κατά πόσον έμειναν ικανοποιημένοι από το πρόγραμμα που παρακολούθησαν και πώς έκριναν την απόδοση των διδασκόντων, την ποιότητα της γραμματειακής υποστηρίξεως, της υλικοτεχνικής υποδομής κ.λ.π. αυτό συνιστά το επίπεδο της Ανταποκρίσεως. Στο δεύτερο επίπεδο αξιολογούνται οι γνώσεις και οι δεξιότητες που απέκτησε ο καταρτιζόμενος από το πρόγραμμα. Είναι το επίπεδο της Μαθήσεως. Στο επίπεδο της Συμπεριφοράς, οι καταρτισθέντες καλούνται να απαντήσουν σε πόσο βαθμό το πρόγραμμα τους βοήθησε να βελτιώσουν τη συμπεριφορά τους μέσα στο ναό κατά την άσκηση του λειτουργήματος του Αναγνώστου. Τέλος στο επίπεδο των Αποτελεσμάτων, οι καταρτιζόμενοι απαντούν κατά πόσον η παρακολούθηση του προγράμματος βελτίωσε την απόδοσή τους ως Αναγνωστών προς όφελος της Ενορίας τους.
Το πρόγραμμα καταρτίσεως που περιγράψαμε έγινε για να καλύψει τις ανάγκες όχι μιας επιχειρήσεως, αλλά της Εκκλησίας. Γι’ αυτό το λόγο παρουσιάζει κάποιες ιδιαιτερότητες από τα άλλα προγράμματα επαγγελματικής καταρτίσεως. Δεν δημιουργήθηκε για να καλύψει κενά στην αγορά εργασίας, αλλά τις ανάγκες ενός οργανισμού μη κερδοσκοπικού, που βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στον εθελοντισμό. Το πρόγραμμα καταρτίσεως εκκλησιαστικών αναγνωστών είναι το πρώτο που σχεδιάσθηκε σύμφωνα με τα σύγχρονα πρότυπα της επαγγελματικής και τεχνικής καταρτίσεως και αξίζει να δοκιμασθεί και στην πράξη έπειτα από μια πιλοτική εφαρμογή για την επί μέρους βελτίωσή του.
1. Βεργίδης, Δ. (2008β), Σχεδιασμός και δόμηση προγραμμάτων εκπαίδευσης ενηλίκων. Στο Δ. Βεργίδης, Α. Καραλής (Επιμ.), Εισαγωγή στην Εκπαίδευση Ενηλίκων, τ. Γ, Σχεδιασμός, Οργάνωση και Αξιολόγηση Προγραμμάτων, (σς. 15-66). Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.
2. Βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική. (ά.χ.). Ανάκτηση 12-1-12, από τον Ιστότοπο του Ωδείου Αθηνών: http://www.odeionathinon.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=30&Itemid=4
3. Ευστράτογλου, Α. & Νικολοπούλου Β. (2011α). Ζητήματα αποτελεσματικότητας της επαγγελματικής κατάρτισης. Στο Μ. Γραβάνη (Επιμ.), Επαγγελματική Εκπαίδευση και Κατάρτιση (σσ. 139-168). Λευκωσία: Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου.
4. Ζαρίφης, Γ. (2011α). Ομάδες αναφοράς και διάγνωση-καταγραφή των αναγκών τους. Στο Μ. Γραβάνη (Επιμ.), Επαγγελματική Εκπαίδευση και Κατάρτιση (σσ. 263-282). Λευκωσία: Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου.
5. Ζαρίφης, Γ. (2011β). τύποι και δομή προγραμμάτων επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης: Βασικά δομικά στοιχεία και τρόπος διάρθρωσής τους. Στο Μ. Γραβάνη (Επιμ.), Επαγγελματική Εκπαίδευση και Κατάρτιση (σσ. 197-212). Λευκωσία: Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου.
6. Καλλίνικος Κ. (1969), Ο χριστιανικός ναός και τα τεολύμενα εν αυτώ. Αθήνα: Γρηγόρης.
7. Καραλής, Θ. (2008), Τυπολογίες και μοντέλα αξιολόγησης. Στο Δ. Βεργίδης, Α. Καραλής (Επιμ.), Εισαγωγή στην Εκπαίδευση Ενηλίκων, τ. Γ, Σχεδιασμός, Οργάνωση και Αξιολόγηση Προγραμμάτων, (σς. 135-143). Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.
8. Κόκκος, Α. (1998), Τεχνικές εκπαίδευσης στις ομαδικές συμβουλευτικές συναντήσεις. Στο Α. Κόκκος, Α. Λιοναράκης, Ανοικτή και εξ αποστάσεως Εκπαίδευση, Σχέσεις διδασκόντων – διδασκομένων, τ. Β, (σς. 184-240). Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.
9. Σχολή βυζαντινής μουσικής. (ά.χ.). Ανάκτηση 12-1-12, από τον Ιστότοπο του Εθνικού Ωδείου: http://www.ethniko-odeio.edu.gr/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=138&Itemid=81
10. Noye D. & Piveteau J. (2006). Πρακτικός Οδηγός του Εκπαιδευτή. (Ε. Ζέη, μετάφρ.). Αθήνα: Μεταίχμιο.