Ημερομηνία δημοσίευσης: Sep 12, 2009 9:12:46 AM
Δύο κείμενα που προέρχονται από καταγραφές της ελληνικής προφορικής λογοτεχνίας των νεωτέρων χρόνων εξετάζουμε κατ’ αντιπαραβολήν στην παρούσα εργασία: ενός θρύλου ή παραδόσεως και ενός παραμυθιού. Το πρώτο είναι η μπόλια της Νεράιδας, ένας λαϊκός θρύλος από το χωριό Χλεμπότσαρη της Τανάγρας των Θηβών και το δεύτερο είναι το λαϊκό παραμύθι ο Γιάννης και η Νεράιδα.
Και τα δύο έχουν ως κοινό θεματικό πυρήνα τις νεράιδες και τη σχέση τους με τους ανθρώπους. Αυτός οι κοινός θεματικός πυρήνας των δύο δειγμάτων της λαϊκής μας λογοτεχνίας αναλύεται στην πρώτη ενότητα που ακολουθεί.
Στη συνέχεια, στην δεύτερη ενότητα, θα αναζητήσουμε μέσα στα κείμενα τα ειδολογικά χαρακτηριστικά του κάθε είδους. Τα χαρακτηριστικά, δηλαδή γνώρισμα τα, από τα οποία γνωρίζουμε ότι το ένα είναι λαϊκή παράδοση (θρύλος) και το άλλο λαϊκό παραμύθι.
Θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι στην παρούσα εργασία χρησιμοποιούμε τους όρους παράδοση και θρύλος ως ταυτόσημους (με ιδιαίτερη προτίμηση προς τον δεύτερο όρο), παρά το ότι έχουν διατυπωθεί και διαφορετικές απόψεις ως προς το ζήτημα τούτο[1]. Η προσέγγιση που κάνουμε στην παρούσα εργασία είναι κειμενοκεντρική, δηλαδή αναζητούμε τα στοιχεία για την τεκμηρίωση των απόψεών μας μέσα από τα ίδια τα κείμενα.
Σχέση νεράιδας με θνητό περιγράφουν και τα δύο κείμενα της λαϊκής μας λογοτεχνικής δημιουργίας. Αυτό το θέμα το συναντάμε τόσο σε πολλούς λαϊκούς θρύλους όσο και σε πολλά παραμύθια[2]. Ο θνητός παντρεύεται τη νεράιδα και τη χάνει, προσωρινά στην μία περίπτωση και μόνιμα στην άλλη. Όμως πολλές από τις λεπτομέρειες της περιγραφής αυτής της σχέσεως είναι πανομοιότυπες ή παρουσιάζουν σχετική ομοιότητα όπως παρατηρούμε στα παραδείγματα που ακολουθούν.
Η αρπαγή της μπόλιας. Είναι ένα θέμα πολύ κοινό στα σχετικά παραμύθια και θρύλους. Ο θνητός πρέπει να παραφυλάξει τη νεράιδα και να κλέψει το μαντίλι της[3]. Στον θρύλο, ο Σταμάτης Νίκας εχύθη και άρπαξε τη μια από τοις (sic) μπόλιες (κεφαλόδεσμοι, μαντίλες, ή μαντίλια κεφαλής των γυναικών) των νεράιδων που ήταν απλωμένες για να στεγνώσουν. Στο παραμύθι, ο Γιάννης παραφύλαγε με μια αγκαθιά στο χέρι και όταν εμφανίσθηκαν οι νεράιδες καθώς χόρευαν πετάχτηκε απότομα ο Γιάννης και πρόλαβε και κάρφωσε ο μαντήλι της νεράιδας που χόρευε πρώτη.
Η εξάρτηση της ελευθερίας της νεράιδας από την μπόλια της. Ο νεαρός ήρωας κλέβοντας το κάλυμμα της κεφαλής της νεράιδας της αφαιρεί την υπερφυσική της δύναμη. Ταυτόχρονα κλέβει αυτό που θα έπρεπε η υποψήφια σύζυγος να του προσφέρει οικειοθελώς, δηλ. την ελευθερία της[4]. Στον θρύλο αυτό φαίνεται από το χωρίο: μα εκείνη που της άρπαξεν ο Νίκας την μπόλια δεν μπορούσε να ακολουθήση τοις (sic) άλλες κ’ έμεινε και τον παρακαλούσε να της δώση πίσω την μπόλια. Στο παραμύθι το βλέπουμε στις φράσεις: μια γρια μάγισσα τον συμβούλεψε πως μόνον αν έκλεβε το μαντήλι της Νεράιδας θα μπορούσε να την κάνει γυναίκα του. Και παρακάτω, όταν είχε καρφώσει με την αγκαθιά το μαντήλι της όμορφης νεράιδας: τότε αυτή άρχισε να τον παρακαλεί να της δώσει το μαντήλι και να την αφήσει να φύγει.
Ο γάμος με την αιχμάλωτη νεράιδα. Στον θρύλο περιγράφεται λακωνικά: Έτσι λοιπόν την πήρε γυναίκα του κ’ εζούσαν μαζί ώστε που γέρασαν και του έκαμε και παιδιά. Στο παραμύθι εξίσου λιτά: Την παίρνει και τη φέρνει στο σπίτι του. Η ζωή τους ήταν ευτυχισμένη και δεν άργησαν να κάνουν και δύο παιδιά.
Η επιδίωξη της νεράιδας να πάρει πίσω την μπόλια της. Στον θρύλο: Κάθε τόσο δεν έλειπε η νεράιδα, όταν ήταν γιορτή ή πανηγύρι, να του γυρεύει την μπόλια της για να στολιστή και να πάη ’ς το χορό. Στο παραμύθι: Το όνειρο όμως της νεράιδας ήταν να βρει το μαντήλι της και να φύγει.
Η ανάκτηση της μπόλιας και της ελευθερίας από τη νεράιδα. Το πέπλο, η μπόλια, είναι η πηγή της νεραιδένιας δύναμης. Η ανάκτηση της συνεπάγεται και την ανάκτηση της υπερφυσικής διαστάσεως της νεράιδας συνεπώς και της ελευθερίας της[5]. Στον θρύλο αυτό διακρίνεται από το χωρίο: Μια φορά όμως ύστερα από πολλά χρόνια, που ήσαν πλέον γέροι, την ημέρα τη Λαμπρή η γρια Νεράιδα του ζήτησε πάλι την μπόλια και του λέει τι φοβάται τάχα που γέρασαν και έχουν τόσες θυγατέρες. Ο γέρος την άκουσε, έβγαλε από το καρύδι την μπόλια και της την έδωκε. Η Νεράιδα στολίστη, πήγε ’ς το χορό και άρχισε να χορεύει· ’ς τον τρίτο γύρο του χορού όμως ήρθαν οι άλλαις (sic) Νεράιδες, την άρπαξαν και σηκώθηκαν ψηλά και χάθησαν. Στο παραμύθι: Κάποια μέρα όμως που ο Γιάννης ήταν στα χωράφια, η Νεράιδα κατόρθωσε και βρήκε το μαντήλι της και αμέσως εξαφανίστηκε.
Η ξανά ελεύθερη νεράιδα δεν εγκαταλείπει τα μητρικά της καθήκοντα. Παρά την επιστροφή της στην υπερφυσική της διάσταση, η νεράιδα εξακολουθεί να φροντίζει τα παιδιά της[6]. Στον θρύλο αυτό φαίνεται από το σημείο: ύστερα ερχόταν κάπου κάπου η Νεράιδα ’ς το σπίτι της κ’ έβλεπε τα παιδιά της. Στο παραμύθι: Την άλλη μέρα το πρωί σαν ξύπνησε είδε ότι όλες οι δουλειές του σπιτιού ήταν έτοιμες. Τα παιδιά του ήταν νιμένα και καλοντυμένα. Τότε τα ρώτησε ποίος τα ένιψε και τα χτένισε κι του απάντησαν ότι η μαμά τους ήρθε και τα ετοίμασε. Αυτό γινόταν κάθε μέρα.
Οι νεράιδες είναι όμορφες. Είναι αντίληψη στην ελληνική λαϊκή παράδοση ότι οι νεράιδες είναι πολύ όμορφες και μάλιστα ξανθές με γαλανά μάτια και κατ’ εξοχήν επιθυμητές για σύζυγοι[7]. Στον θρύλο: κ’ οι Νεράιδες είναι όμορφαις (sic) με γαλανά μάτια. Στο παραμύθι: Όλη την ημέρα ο Γιάννης ήταν στεναχωρημένος και σκεφτόταν πως θα μπορούσε να κάμει γυναίκα του την όμορφη νεράιδα.
Ως ειδολογικά χαρακτηριστικά θεωρούμε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά από τα οποία αναγνωρίζεται το είδος ενός κειμένου καταγεγραμμένης προφορικής λαϊκής φιλολογίας.
Λαϊκό παραμύθι (σε αντιδιαστολή από το λόγιο) ορίζεται ως η προφορική διήγηση φανταστικών γεγονότων. Τα κύρια χαρακτηριστικά ενός λαϊκού παραμυθιού είναι: α) ότι διαθέτει κάποιες στερεότυπες εισαγωγικές και καταληκτικές εκφράσεις β) όπως συνήθως δηλώνεται και από την εισαγωγική έκφραση, τα διαδραματιζόμενα έγιναν σε χρόνο απροσδιόριστο, γ) επίσης ο τόπος στο οποίον διαδραματίζονται τα γεγονότα είναι αόριστος –μυθικός, δ) οι κεντρικοί ήρωες είναι κοινοί θνητοί, αλλά ανώνυμοι, ε) αποτελεί μια ολοκληρωμένη αφήγηση που έχει κάποια έκταση και πολλά επεισόδια και η οποία ακολουθεί τους λεγόμενους επικούς νόμους[8].
Λαϊκή παράδοση ή θρύλος καλείται η μυθική διήγηση η οποία συνδέεται με ορισμένος χρόνο και τόπο και με ορισμένο πρόσωπο, την οποία ο λαός πιστεύει ως αληθινή. Εκ του ορισμού του προκύπτει ότι ο θρύλος έχει τα εξής ιδιαίτερα χαρακτηριστικά: α) αναφέρεται σε συγκεκριμένο χρόνο, β) σε συγκεκριμένο τόπο, γ) ο κεντρικός ήρωας είναι κοινός θνητός και θεωρείται επώνυμος, δ) αποτελεί μια σύντομη σε έκταση, αλλά ολοκληρωμένη αφήγηση, στην οποία συνυπάρχουν ρεαλιστικά και εξωπραγματικά στοιχεία[9].
Το λαϊκό παραμύθι ο Γιάννης και η Νεράιδα διαθέτει τα προαναφερθέντα για το είδος του ιδιαίτερα γνωρίσματα και ειδικότερα:
α) Αρχίζει με την στερεότυπη εισαγωγική έκφραση των παραμυθιών: μια φορά και έναν καιρό[10], ενώ καταλήγει με την επίσης στερεότυπη καταληκτική έκφραση του είδους: κι έζησαν αυτοί καλά και εμείς καλύτερα[11].
β) Η διήγηση αφορά γεγονότα που συνέβησαν σε αόριστο χρόνο. Αυτό ακριβώς δηλώνει και η εισαγωγική φράση: μια φορά και έναν καιρό[12]. Δεν υπάρχει σε κανένα σημείο του έργου αναφορά σε κάποιο συγκεκριμένο χρόνο που μπορεί να συνέβησαν όλα αυτά.
γ) Το αόριστο του τόπου εκφράζει η έκφραση στην αρχή του κειμένου: ...σ’ ένα μικρό χωριό.... Παρακάτω, ο Γιάννης φθάνει σε μία πολιτεία της οποίας το όνομα δεν αναφέρεται: Σε λίγο πέρασε από μία πολιτεία. Έπειτα μεταβαίνει σε ένα τόπο με το μυθικό όνομα Σαράντα βρύσες πάνω σε ένα βουνό, που φυσικά δεν μπορεί να προσδιορισθεί και παραπέμπει στους μυθικούς τόπους κατοικίας των νεράιδων, τις λίμνες , τα ποτάμια και τις πηγές, δηλ. τους τόποους που είχαν το στοιχείο του νερού[13].
δ) Το όνομα του κεντρικού ήρωα είναι ένας που τον έλεγαν Γιάννη. Το όνομα δίδεται μεν, αλλά είναι ένα τόσο κοινό όνομα και δίχως άλλα στοιχεία προσδιορισμού, που τελικά είναι σαν αυτό να μην έχει δοθεί καθόλου[14].
ε) Η αφήγηση είναι ολοκληρωμένη, αποτελείται από δώδεκα επεισόδια: Εισαγωγή παρουσίαση του κεντρικού ήρωα Γιάννη. Οι νεράιδες χορεύουν στο αλώνι του Γιάννη, ο οποίος αποτυγχάνει να συλλάβει την όμορφη νεράιδα. Ο Γιάννης δέχεται τη συμβουλή της μάγισσας. Ο Γιάννης αυτή τη φορά συλλαμβάνει την νεράιδα και την κάνει γυναίκα του. Η νεράιδα αποδιδράσκει. Η Νεράιδα εξακολουθεί να περιποιείται κρυφά τα παιδιά της. Ο Γιάννης ξεκινάει για να την αναζητήσει. Γιάννης και γέρος – οδοιπόρος, που του δίνει την μαγική φλογέρα. Ο Γιάννης ανιστά το νεκρό βασιλόπουλο. Ο Γιάννης βρίσκει τις νεράιδες στις σαράντα βρύσες και παίρνει πίσω τη γυναίκα του. Η μητέρα του Γιάννη καίει το μαντήλι της νεράιδα και η νεράιδα πεθαίνει. Ο Γιάννης ανιστά την νεράιδα γυναίκα του. Στα επεισόδια αυτά γενικά, τηρούνται οι επικοί νόμοι., όπως λ.χ. σε κάθε ένα δρουν συνήθως μόνον δύο πρόσωπα και οι χαρακτηρισμοί είναι απλοί.
Επίσης, ο θρύλος η μπόλια της Νεράιδας διαθέτει επίσης τα ειδικά για τον θρύλο χαρακτηριστικά όπως:
Ο Σταμάτης Νίκας από του Χλεμπότσαρη, είδε μια φορά ’ς το ποτάμι τον Ασωπό τις Νεράιδες.... Σε αυτό το χωρίο προσδιορίζεται: α) συγκεκριμένο πρόσωπο ως ο κεντρικός του ήρωας (Σταμάτης Νίκας) β) ο τόπος (Χλεμπότσαρη και Ασωπός)και γ): ο χρόνος, ο καιρός που ζούσε ο Σταμάτης Νίκας.
δ) Η διήγηση είναι σύντομη σε έκταση είναι όμως ολοκληρωμένη και αναφέρεται στην περίπτωση του Σταμάτη Νίκα που θεωρείται ότι παντρεύτηκε μια όμορφη γυναίκα που ήταν Νεράιδα και μετά την έχασε. Συνυπάρχει το ρεαλιστικό με το εξωπραγματικό στοιχείο: ο κοινός θνητός Γιάννης και η Νεράιδα.
Ο κοινός θεματικός πυρήνας του θρύλου η μπόλια της Νεράιδας και του παραμυθιού ο Γιάννης και η Νεράιδα αποτελείται από: Την αρπαγή της μπόλιας μια νεράιδας από έναν θνητό. Η νεράιδα στερουμένη την μπόλια της στερείται και την ελευθερία της και ο θνητός την παίρνει γυναίκα του. Η Νεράιδα επιδιώκει πάντα την ανάκτηση της μπόλιας της και κάποτε το καταφέρνει, οπότε ξανακερδίζει την ελευθερία της. Εντούτοις δεν λησμονεί το μητρικό της καθήκον και συνεχίζει να περιποιείται στα κρυφά τα παιδιά της. Οι Νεράιδες θεωρούνται όμορφες και η αιτία που υπάρχουν γυναίκες όμορφες με ξανθά μαλλιά και γαλανά μάτια.
Το παραμύθι αυτό διαθέτει εισαγωγική και καταληκτική έκφραση, τα γεγονότα διαδραματίζονται από απροσδιόριστα πρόσωπα σε τόπο και χρόνο που επίσης δεν προσδιορίζεται. Αποτελείται από ένδεκα επεισόδια και διαθέτει ολοκληρωμένο νόημα. Ο συγκεκριμένος θρύλος αναφέρεται σε πράξεις συγκεκριμένου προσώπου (Σταμάτη Νίκα) που έγιναν σε συγκεκριμένο τόπο (Χλεμπότσαρη Θηβών και Ασωπό ποταμό) και χρόνο (όταν ζούσε ο Σταμάτης). Η διήγηση είναι σύντομη αλλά με ολοκληρωμένο νόημα και σε αυτήν συνυπάρχει ο ρεαλιστικός κόσμος του Σταμάτη και ο υπερφυσικός της Νεράιδας.
1. Γκασούκα Μ., Κοινωνιολογία του λαϊκού πολιτισμού τομ. 2ος, Το Φύλο κάτω από το πέπλο: Γυναικεία πραγματικότητα και αναπαραστάσεις του φύλου στα λαϊκά παραμύθια, εκδ. Ψηφίδα, Αθήνα 2008.
2. Δαμιανού Δέσποινα, Παπαχριστοφόρου Μαριλένα, «Προφορική λογοτεχνία» στο Δαμιανού Δέσποινα, Παπαχριστοφόρου Μαριλένα, Μιράσγεζη Μαρία Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα ΙΙ:Οι Νεότεροι Χρόνοι, Τόμος Γ' Λαϊκή Φιλολογία, Ε.Α.Π., ΠΑΤΡΑ 2002, σελ.15-127.
3. Παπαχριστοφόρου Μαριλένα, «Το ζήτημα της Κατάταξης των παραδόσεως και οι παραδόσεις τουΛαογραφικού αρχείου» στην Επετηρίδα του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας 29-30 (1999-2003), έκδ. Ακαδημίας Αθηνών, Αθήνα 2004, σελ. 157-162.
4. Παπαχριστοφόρου Μαριλένα, «Το παραμύθι της Νεράιδας (400): αναπαραστάσεις των φύλωνμέσα από την έλξη / άπωση του υπερφυσικού και του ανθρώπινου στοιχείου», στο περιοδικό Εθνολογία τ. 5 Αθήνα 1998, σελ. 181-210.
5. Σκουτέρη-Διδασκάλου Νόρα, «Γυναίκες εξωτικές και γυναίκες οικόσιστες» στο Δρ. Γκότσης Κωνσταντίνος (επιμ.) Ανθολόγιο Δοκιμίων για το Δημόσιο και Ιδιωτικό Βίο στην Ελλάδα 19ος-20ος αιώνας, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2008, σελ. 217-241.
[1] Μαριλένα Παπαχριστοφόρου, «Το ζήτημα της Κατάταξης των παραδόσεως και οι παραδόσεις τουΛαογραφικού αρχείου» στην Επετηρίδα του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας 29-30 (1999-2003), έκδ. Ακαδημίας Αθηνών, Αθήνα 2004, σελ. 148-149.
[2] Δέσποινα Δαμιανού, Μαριλένα Παπαχριστοφόρου, «Προφορική λογοτεχνία» στο Δαμιανού Δέσποινα, Παπαχριστοφόρου Μαριλένα, Μιράσγεζη Μαρία Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα ΙΙ:Οι Νεότεροι Χρόνοι, Τόμος Γ' Λαϊκή Φιλολογία, Ε.Α.Π., ΠΑΤΡΑ 2002, σελ. 24.
[3] Μαριλένα Παπαχριστοφόρου, «Το παραμύθι της Νεράιδας (400): αναπαραστάσεις των φύλωνμέσα από την έλξη / άπωση του υπερφυσικού και του ανθρώπινου στοιχείου», στο περιοδικό Εθνολογία τ. 5 Αθήνα 1998, σελ. 194-195.
[4] Στο ίδιο.
[5] Μ. Γκασούκα, Κοινωνιολογία του λαϊκού πολιτισμού τομ. 2ος, Το φύλο κάτω από το πέπλο: Γυναικεία πραγματικότητα και αναπαραστάσεις του φύλου στα λαϊκά παραμύθια, εκδ. Ψηφίδα, Αθήνα 2008 (άνευ αριθμ σελίδος).
[6] Στο ίδιο.
[7] Νόρα Σκουτέρη-Διδασκάλου, «Γυναίκες εξωτικές και γυναίκες οικόσιστες» στο Δρ. Γκότσης Κωνσταντίνος (επιμ.) Ανθολόγιο Δοκιμίων για το Δημόσιο και Ιδιωτικό Βίο στην Ελλάδα 19ος-20ος αιώνας, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2008, σελ. 222-223.
[8] Δέσποινα Δαμιανού, Μαριλένα Παπαχριστοφόρου, ό.π., σελ. 66-67, 108-109.
[9] Στό ίδιο, σελ. 95-97, 108-109.
[10] Στό ίδιο, σελ. 66.
[11] Στό ίδιο, σελ. 76.
[12] Στό ίδιο, σελ. 66.
[13] Μαριλένα Παπαχριστοφόρου, ό.π., σελ. 190.
[14] Δέσποινα Δαμιανού, Μαριλένα Παπαχριστοφόρου, ό.π., σελ. 66.