Ημερομηνία δημοσίευσης: Aug 26, 2013 1:48:9 PM
Το εκπαιδευτικό Πρόγραμμα Καταρτίσεως Κατηχητών, της Συνοδικής Επιτροπής Νεότητος, καλύπτει τις ανάγκες σε στελεχιακό δυναμικό των κατηχητικών σχολείων των ενοριών και έχει συνολική διάρκεια 44 ωρών. Μία από τις διδακτικές του ενότητες έχει τίτλο «Στοιχεία Κατηχητικής» και αποσκοπεί στην ανάπτυξη της διδακτικής ικανότητας των εκπαιδευομένων. Η παρούσα εργασία πραγματεύεται τον ανασχεδιασμό αυτής της ενότητας ώστε να υιοθετηθούν συμμετοχικές εκπαιδευτικές τακτικές. Προτείνεται η τεχνική της μελέτης περιπτώσεως για την διδασκαλία της υποενότητος «Ίδρυση, οργάνωση και λειτουργία κατηχητικού σχολείου», της συζητήσεως για την «Υγειά ψυχαγωγία», των ομάδων εργασίας για τους «Αρνητικούς παράγοντες στο κατηχητικό έργο», την πρακτική άσκηση για την «Μεθοδολογία διδασκαλίας μαθήματος στο κατηχητικό σχολείο» και της «χιονοστιβάδας» για την «Προσωπικότητα του Κατηχητού». Υποδεικνύονται και τα κατάλληλα μέσα διδασκαλίας ανά τεχνική καθώς και ανάλογη διαμόρφωση του χώρου διδασκαλίας.
Η παρούσα εργασία πραγματεύεται τον ανασχεδιασμό μιας διδακτικής ενότητας του προγράμματος σπουδών: «Πρόγραμμα Καταρτίσεως Κατηχητών» το οποίο συντονίζεται από τον γράφοντα επί περίπου μία δεκαετία. Η εργασία αυτή μας παρέχει την δυνατότητα του ανασχεδιασμού και εμπλουτισμού του με συμμετοχικές διδακτικές τεχνικές.
Στις ενότητες που ακολουθούν θα περιγράψουμε τα βασικά χαρακτηριστικά του προγράμματος, καθώς και της διδακτικής ενότητας «Στοιχεία Κατηχητικής» και στη συνέχεια θα δοκιμάσουμε να προτείνουμε πέντε συμμετοχικές εκπαιδευτικές τεχνικές στα πλαίσια της υλοποιήσεώς της και να παρουσιάσουμε τα μέσα διδασκαλίας τα οποία θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν κατά την υλοποίηση αυτών των εκπαιδευτικών τεχνικών.
Ο επανασχεδιασμός της συγκεκριμένης διδακτικής ενότητας, η οποία σήμερα είναι σχεδιασμένη ως μία σειρά εισηγήσεων, θα μπορούσε να γίνει η απαρχή για τον εκ νέου σχεδιασμό όλου του προγράμματος συνολικώς, ώστε να ανταποκρίνεται με καλύτερο τρόπο στην αποστολή του ως προγράμματος εκπαιδεύσεως ενηλίκων, πράγμα το οποίο αποτελεί και επιθυμία του γράφοντος.
2.1 Όνομα, διάρκεια και τόπος
Το πρόγραμμα συνεχιζομένης εκπαιδεύσεως ενηλίκων το οποίο είναι αντικείμενο της εργασίας αυτής ονομάζεται «Πρόγραμμα Καταρτίσεως Κατηχητών» απευθύνεται σε αυτούς που διδάσκουν ή προτίθενται να διδάξουν σε κατηχητικά σχολεία και παρέχει, μετά την επιτυχή παρακολούθησή του κατόπιν γραπτών εξετάσεων, πιστοποιητικό επιμορφώσεως (Οδηγός Σπουδών, 2010). Η συνολική χρονική του διάρκεια είναι σαράντα τεσσάρων ωρών. Η φοίτηση γίνεται στις εγκαταστάσεις του Ιερού Ναού Αγίου Αθανασίου, Νέας Φιλαδελφείας Αττικής (οδός Αναγεννήσεως αρ. 37).
Το πρόγραμμα αποσκοπεί στην κατάρτιση συστηματικά εκπαιδευμένων κατηχητών, οι οποίοι θα προσφέρουν εθελοντικά και δίχως οικονομικό αντάλλαγμα, τις υπηρεσίες τους στα κατηχητικά σχολεία της Εκκλησίας (Οδηγός Σπουδών, 2010). Αυτός ο σκοπός μπορεί να καταταχθεί στην κατηγορία των σκοπών που αποβλέπουν στην ανάπτυξη της προσωπικότητας των εκπαιδευομένων (Βεργίδης, 2008).
Οι στόχοι του προγράμματος είναι μετά την επιτυχή παρακολούθησή του ο καταρτιζόμενος να είναι σε θέση:
i. Σε επίπεδο γνώσεων, να περιγράφει τα βασικά στοιχεία της Ορθοδόξου Χριστιανικής κατηχήσεως.
ii. Σε επίπεδο δεξιοτήτων, να επεξηγεί τα ανωτέρω σε άλλους με σαφή τρόπο εφαρμόζοντας κατάλληλες διδακτικές μεθόδους για παιδιά κατηχητικού.
iii. Σε επίπεδο στάσεων, να υποκινεί και να ενθαρρύνει τα παιδιά ενός κατηχητικού σχολείου να βιώνουν την πνευματική ζωή.
Το πρόγραμμα αυτό υλοποιείται από την Σχολή Κατηχητών της Συνοδικής Επιτροπής Νεότητος και χρηματοδοτείται από το Γενικό Ταμείο της Εκκλησίας. Πρέπει να σημειωθεί, ωστόσο, ότι τα έξοδα λειτουργίας του είναι ελάχιστα, καθώς οι εκπαιδευτικοί οι οποίοι διδάσκουν (κυρίως θεολόγοι, φιλόλογοι και κληρικοί), προσφέρουν εθελοντικά τις υπηρεσίες τους. Γι’ αυτό και οι καταρτιζόμενοι κατηχητές φοιτούν δίχως να καταβάλουν δίδακτρα. Αυτό το ανταποδίδουν αργότερα προσφέροντας και αυτοί δωρεάν τις υπηρεσίες τους ως κατηχητές στις Ενορίες τους.
Η συνοδική Επιτροπή Νεότητος είναι υπεύθυνη για την καλή λειτουργία των Κατηχητικών Σχολείων των διαφόρων Ενοριών και για την κατάρτιση των Κατηχητών μέσω της Σχολής Κατηχητών. Η Σχολή Κατηχητών τροφοδοτεί με Κατηχητές τα Κατηχητικά Σχολεία, καλύπτοντας έτσι τις ανάγκες τους σε στελεχιακό δυναμικό.
Το ΠΚΚ, σύμφωνα με τον Οδηγό Σπουδών του 2010, αποτελείται από 6 διδακτικές ενότητες, οι οποίες κατανέμονται σε δύο ετήσιους κύκλους σπουδών, ανά τρεις σε κάθε ένα. Τα μαθήματα γίνονται συνήθως κάθε δεύτερο Σάββατο απόγευμα σε δίωρες διδακτικές συναντήσεις (δύο 45λεπτα με διάλειμμα μεταξύ τους). Στο τέλος κάθε ετησίου κύκλου οι καταρτιζόμενοι δίδουν γραπτές εξετάσεις, ενώ για την επιτυχή τελική αποφοίτησή τους πρέπει να παραδώσουν και μία γραπτή εργασία. Όπως αναφέρεται στον Οδηγό Σπουδών (2010):
«Ο πρώτος κύκλος σπουδών περιλαμβάνει τις εξής διδακτικές ενότητες: Α) Στοιχεία Κατηχητικής: Πρόκειται για τις βασικές γνώσεις τις οποίες θα πρέπει να έχει κανείς αναφορικώς με την μεθοδολογία του κατηχητικού και την παιδαγωγική. Β) Στοιχεία Λειτουργικής: Η ερμηνεία των εν τω χριστιανικώ ναώ και των εν τη θεία λατρεία τελουμένων. Γ) Στοιχεία Εισαγωγής στις Θείες Γραφές: Τα βασικώτατα στοιχεία τα οποία οφείλει να γνωρίζει κανείς για την μελέτη των θείων γραφών. Ο δεύτερος κύκλος σπουδών περιλαμβάνει τις ακόλουθες θεματικές ενότητες: Δ) Στοιχεία Εκκλησιαστικής Ιστορίας: Συνοπτικώς η Εκκλησιαστική Ιστορία απ’ αρχής μέχρι σήμερα. Ε) Στοιχεία Θρησκειολογίας: Τα βασικά σημεία των κυριοτέρων θρησκευμάτων και αιρέσεων. ΣΤ) Στοιχεία Πατερικής Θεολογίας: Τις κυριώτερες γνώσεις τις οποίες πρέπει να έχει κανείς περί Ορθοδοξίας και Ορθοπραξίας».
Αυτή η διδακτική ενότητα, όπως αναφέρεται στον Οδηγό Σπουδών (2010) είναι διάρκειας δέκα ωρών και αποτελείται από τις εξής δέκα ωριαίες υποενότητες.
α΄. Η Ιστορία του κατηχητικού έργου.
β΄. Η προσωπικότης του κατηχητού.
γ΄. Ίδρυση, οργάνωση και λειτουργία κατηχητικού σχολείου.
δ΄. Αρνητικοί παράγοντες στο κατηχητικό έργο.
ε΄. Μεθοδολογία διδασκαλίας μαθήματος στο κατηχητικό σχολείο.
ς΄. Η ψυχολογία του παιδιού.
ζ΄. Η ψυχολογία του εφήβου.
η΄. Η αγωγή σύμφωνα με τους Πατέρες.
θ΄. Η υγιής ψυχαγωγία.
ι΄. Η κατήχηση και το έργο της αγάπης.
Όλες οι υπόλοιπες διδακτικές ενότητες του προγράμματος αποσκοπούν στο να καταστήσουν τον καταρτιζόμενο κάτοχο όλων αυτών των γνώσεων που πρέπει να έχει κανείς ως Ορθόδοξος Χριστιανός. Αυτή ειδικά η ενότητα έχει σκοπό να τον καταστήσει ικανό να μεταδώσει αυτές τις γνώσεις και σε άλλους, μάλιστα δε παιδιά και εφήβους. Για να το πετύχει αυτό διδακτική ενότητα οφείλει να μεταδώσει στους καταρτιζομένους:
i. Κάποιες επί μέρους γνώσεις όπως: Πώς γινόταν το έργο της κατηχήσεως από την Εκκλησία κατά τη διάρκεια των προηγουμένων αιώνων, τι διδάσκουν οι Άγιοι Πατέρες της Εκκλησίας περί της αγωγής των παιδιών και κάποια στοιχεία της ψυχολογίας του παιδιού και του εφήβου. Τα διδακτικά αντικείμενα των υποενοτήτων α΄, ς΄, ζ΄ και η΄ (ώρες εκπαιδεύσεως 4).
ii. Κάποιες επί μέρους δεξιότητες: Πώς ιδρύεται, οργανώνεται και λειτουργεί ένα κατηχητικό σχολείο, και πώς γίνεται η προετοιμασία πριν το μάθημα και πώς η διδασκαλία κατά το μάθημα ενός κατηχητικού σχολείου. Τα διδακτικά αντικείμενα των υποενοτήτων γ΄ καί ε΄ (ώρες εκπαιδεύσεως 2).
iii. Και κάποιες στάσεις ή συμπεριφορές: Πώς πρέπει να είναι ένας κατηχητής (πρότυπο στάσεως), πως να αντιμετωπίζει τα διάφορα αρνητικά συμβάντα (συμπεριφορά), πώς να διαχωρίζει το ωφέλιμο από το βλαπτικό είδος ψυχαγωγίας (στάση) και με ποιούς τρόπους μπορεί να μεταδίδει στα παιδιά το χριστιανικό πνεύμα της αλληλεγγύης και της αγάπης προς τον πλησίον (συμπεριφορά). Τα διδακτικά αντικείμενα των υποενοτήτων β΄, δ΄, θ΄ και ι΄ (ώρες εκπαιδεύσεως 4).
Αυτοί είναι οι επιμέρους στόχοι της διδακτικής ενότητας (Βεργίδης, 2008).
Όλες οι υποενότητες της διδακτικής ενότητας «Στοιχεία Κατηχητικής» μέχρι στιγμής διδάσκονται υπό την μορφήν εισηγήσεων. Μπορούν όμως να επανασχεδιασθούν και να διδαχθούν και με συμμετοχικές εκπαιδευτικές τεχνικές. Ενδεικτικώς θα αναφερθούν πέντε παραδείγματα.
4.1 Μελέτη περιπτώσεως
Για την διδασκαλία υποενότητας «Ίδρυση, οργάνωση και λειτουργία κατηχητικού σχολείου» μπορούμε να υιοθετήσουμε την τεχνική της μελέτης περιπτώσεως. Ζητείται από τους καταρτιζομένους ασχοληθουν με τήν σε βάθος μελέτη της περιπτώσεως της ίδρυσης και της λειτουργίας ενός κατηχητικού σχολείου. Του δικού τους κατηχητικού σχολείου, αν είναι ήδηκατηχητές, ή του κατηχητικού της ενορίας τους, ή οποιουδήποτε μπορούν να ασχοληθούν με την έρευνα των λεπτομεριών της ιδρύσεως και λειτουργίας του. Καλούνται να περιγράψουν τι βήματα ακολουθήθηκαν για την ίδρυσή του και από ποιούς, τι δυσκολίες υπήρξαν και πως αντιμετωπίσθηκαν. Κάποιοι από τους εκπαιδευομένους είναι συνήθως εν ενεργεία κατηχητές και ενδεχομένως να έχουν προσωπική εμπειρία, ή πάντως μπορούν να ερευνήσουν το θέμα συζητώντας με τους υπεύθυνους ενός Κατηχητικού σχολείου. Διανέμεται, λοιπόν σε όλους μία γραπτή παρόμοια μελέτη περιπτώσεως ως υπόδειγμα και ζητείται από τους καταρτιζομένους να συλλέξουν πληροφορίες εντός μιας προθεσμίας (λ.χ. μιας εβδομάδος) για να κάνουν μία δική τους. Ο εκπαιδευτής δίδει και όλες τις επιπρόσθετες εξηγήσεις στους καταρτιζομένους.
Οι εκπαιδευόμενοιμ μετ΄το περας της προθεσμίας, χωρίζονται σε ομάδες εργασίας και καλούνται εντός δέκα λεπτών να απαντήσουν στα ζητούμενα συνδυάζοντας τις γνώσεις και την πείρα τους με τις πληροφορίες που συνέλεξαν και συζητώντας μεταξύ τους. Κάθε ομάδα παρουσιάζει τις απαντήσεις της στην ολομέλεια του τμήματος και ο εκπαιδευτής στο τέλος συνδυάζει αυτά που προέκυψαν από την εργασία των εκπαιδευμένων με το υλικό το οποίο έχει ο ίδιος προετοιμάσει (Κόκκος, 1998).
Η συζήτηση ως συμμετοχική εκπαιδευτική τεχνική μπορεί να εφαρμοσθεί ως ένα βαθμό σε όλες τις περιπτώσεις. Η πρότασή που γίνεται σε αυτήν την εργασία αφορά την διδασκαλία της υποενότητας περί της υγιούς ψυχαγωγίας. Είναι ένα θέμα το οποίο προσφέρεται για συζήτηση, όλοι μπορούν να έχουν γνώσεις γι’ αυτό και έτσι να συμμετάσχουν στην διδασκαλία. Ο εκπαιδευτής έχει ήδη προετοιμάσει ορισμένες ερωτήσεις για να προσεγγίσει το θέμα. Μπορεί να διανείμει κάποιο άρθρο ή να προβάλει κάποια παρουσίαση πριν την έναρξη της συζητήσεως. Κάποιες ερωτήσεις θα μπορούσαν να είναι, λ.χ.
Τι εννοούμε όταν λέμε ψυχαγωγία;
Από πού παράγεται η λέξη;
Ποια είδη ψυχαγωγίας γνωρίζετε;
Είναι ο αθλητισμός είδος ψυχαγωγίας;
Σε τι διαφέρει ο αθλητισμός από τον πρωταθλητισμό;
Τι είναι ο λεγόμενος «χουλιγκανισμός»;
Μέσα από τις απαντήσεις των εκπαιδευμένων ο εκπαιδευτής οριοθετεί την υγειά μορφή αθλητισμού ως ψυχαγωγίας από τις παρεκτροπές σε νοσηρά φαινόμενα. Γράφει τα συμπεράσματα στον πίνακα. Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να πραγματευθεί και τα υπόλοιπα είδη ψυχαγωγίας, σε συνεργασία με τους μαθητές (Κόκκος, 1998).
Αυτή η τεχνική θα προσφερόταν για την διδασκαλία του θέματος «Αρνητικοί παράγοντες στο κατηχητικό έργο». Στην αρχή ο εκπαιδευτής κάνει μία μικρή εισήγηση παρουσιάζοντας τους αρνητικούς παράγοντες στο κατηχητικό έργο. Στη συνέχεια, μοιράζονται οι εκπαιδευόμενοι σε ομάδες ανά πέντε άτομα και αναλαμβάνουν να βρουν τρόπους αντιμετωπίσεως, η κάθε ομάδα για ένα αρνητικό παράγοντα. Ο Εκπαιδευτής έχει ήδη προετοιμάσει έντυπο υλικό με την περιγραφή του προβλήματος και τους το διανείμει. Έπειτα συνέρχονται πάλι όλοι μαζί και παρουσιάζει κάθε μία ομάδα τα συμπεράσματά της και συζητούνται από όλους μαζί (Κόκκος, 1998).
Το σημαντικότερο από όλα τα διδακτικά θέματα αυτής της ενότητας είναι ίσως η «Μεθοδολογία διδασκαλίας μαθήματος στο κατηχητικό σχολείο». Αυτό θα μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο πρακτικής ασκήσεως για τους εκπαιδευομένους. Στην αρχή ο Εκπαιδευτής κάνει μία εισήγηση εξηγώντας τον τρόπο με τον οποίο ο κατηχητής έχοντας ένα θέμα βασισμένο σε κάποιο απόσπασμα της Αγίας Γραφής, και επιδιώκοντας να μεταφέρει στα παιδιά ένα συγκεκριμένο μήνυμα, προετοιμάζεται για το μάθημα συντάσσοντας εκ προοιμίου ερωτήσεις ώστε μέσω των ερωταποκρίσεων να οδηγηθούν τα παιδιά στο συμπέρασμα. Στη συνέχεια χωρίζονται οι εκπαιδευόμενοι σε μικρές ομάδες και αναλαμβάνουν να ασχοληθούν κάθε μία με διαφορετικό θέμα εφαρμόζοντας ακριβώς την μεθοδολογία η οποία τους είχε παρουσιασθεί. Έπειτα από δεκαπέντε λεπτά, η κάθε ομάδα παρουσιάζει το αποτέλεσμα της πρακτικής ασκήσεως ενώπιον όλων και γίνεται συζήτηση (Κόκκος, 1998).
Αυτή η εκπαιδευτική τεχνική θα μπορούσε κάλλιστα να χρησιμοποιηθεί για την διδασκαλία της υποενότητας «Η προσωπικότης του κατηχητή». Ο κάθε ένας εκπαιδευόμενος καταγράφει μόνος του την άποψή του για το πώς πρέπει να είναι ο κατηχητής. Σε δεύτερη φάση συζητούν ανά δύο αυτά τα οποία έγραψαν και καταλήγουν σε μία κοινή σύνθεση. Ακολούθως, σχηματίζουν τετράδες, ανά δύο δυάδες, και καταλήγουν σε μία κοινή πρόταση. Ο πρόταση της κάθε ομάδας συζητείται στην ολομέλεια του τμήματος των εκπαιδευμένων όπου γίνεται η τελική σύνθεση των απόψεων με την βοήθεια και του Εκπαιδευτή, (Κόκκος, 1998)..
Για την μελέτη περιπτώσεως θα χρησιμοποιηθούν: έντυπο υλικό με την αναλυτική περιγραφή της περιπτώσεως, Πίνακας για αναγραφή των συμπερασμάτων κατά τη σύνθεση των συμπερασμάτων των ομάδων και προβολέας παρουσιάσεων (προτζέκτορας) για προβολή εφαρμογής Power Point με υλικό το οποίο ο εκπαιδευτής θα έχει προετοιμάσει από πριν και θα προβληθεί στο τέλος .
Η τεχνική της συζητήσεως που περιγράψαμε για την υποενότητα περί της υγιούς ψυχαγωγίας, θα μπορούσε να βοηθηθεί με διανομή εντύπου υλικού από σχετικά άρθρα, προβολή κάποιας ταινίας ή παρουσιάσεως με προτζέκτορα. Ο Πίνακας είναι πάντοτε χρήσιμος για την αναγραφή των συμπερασμάτων.
Για τις ομάδες εργασίας, τα μέσα διδασκαλίας είναι έντυπο υλικό, και πίνακας για την αναγραφή των τελικών συμπερασμάτων.
Για την πρακτική άσκηση, η αρχική εισήγηση θα μπορούσε να γίνει με χρήση προτζέκτορα για προβολή παρουσιάσεως. Στη συνέχεια θα μπορούσε να διανεμηθεί έντυπο υλικό με τα θέματα της κάθε ομάδας. Τα τελικά συμπεράσματα θα αναγραφούν πάλι σε πίνακα (Κόκκος, 1998).
Για τη μέθοδο της «Χιονοστιβάδας» αρκεί το έντυπο υλικό και ο πίνακας για την αναγραφή των συμπερσμάτων.
Για την μελέτη περιπτώσεως που παρουσιάσαμε η διάταξη θα μπορούσε να είναι παραλληλογράμμου σχήματος Π για τον χώρο που θα γίνει η συνάντηση της ολομέλειας των εκπαιδευομένων, και ομαδικής συνεργασίας, για τον χώρο που θα συζητήσουν τις απαντήσεις στα ζητούμενα τα μέλη των ομάδων εργασίας (Βαλάκας, 2008). Το ίδιο ισχύει για την τεχνική των ομάδων εργασίας, της πρακτικής ασκήσεως και της χιονοστοιβάδας.
Για την τεχνική της συζητήσεως η διάταξη θα μπορούσε να είναι, εάν μεν είναι ολιγομελές το τμήμα των εκπαιδευομένων διάταξη συμβουλίου ή συσκέψεων, και εάν είναι πολυμελές κάποιο από τα ανοικτά συστήματα (σχήματος Π, U, ή ανοικτού κύκλου) τα οποία ευνοούν τη συζήτηση και την ανταλλαγή ιδεών (στο ίδιο).
Το συγκεκριμένο «Πρόγραμμα Καταρτίσεως Κατηχητών» έχει εκπαιδεύσει επί περίπου μία δεκαετία Κατηχητές που πολλοί εξ αυτών ήδη διακονούν τα κατηχητικά σχολεία της Εκκλησίας μας. Τα πραγματευόμενα στην εργασία που προηγήθηκε διερευνούν τη δυνατότητα του βελτιώσεως του προγράμματος αυτού και του εμπλουτισμού του τρόπου διδασκαλίας του με συμμετοχικές διδακτικές τεχνικές.
Περιγράφηκαν συνοπτικά τα βασικά χαρακτηριστικά του προγράμματος, και ειδικότερα της διδακτικής ενότητας «Στοιχεία Κατηχητικής» και στη συνέχεια προτάθηκαν πέντε συμμετοχικές εκπαιδευτικές τεχνικές καθώς και τα μέσα διδασκαλίας για την υλοποίηση τους, με σκοπό να αντικατασταθεί ο μοναδικός τρόπος διδασκαλίας της διδακτικής ενότητας η οποία σήμερα παρουσιάζεται ως μια σειρά εισηγήσεων.
Ευχόμαστε να γίνει ένα παρόμοιος σχεδιασμός και για τις άλλες διδακτικές ενότητες, ώστε σε συνδυασμό με την βελτίωση και αναδιάρθρωση της διδακτικής ύλης, και την αναθεώρηση της δομής των διδακτικών ενοτήτων έπειτα από την συνολική αποτίμηση του προγράμματος να γίνει μία συνολική ποιοτική αναβάθμισή του.
1. Βαλάκας, Ι. (2008), Η λειτουργία του εκπαιδευτικού χώρου. Στο Α. Κόκκος, Ι. Γκιάστας, Ε. Γιαννακοπούλου (Επιμ.), Εισαγωγή στην Εκπαίδευση Ενηλίκων, τ. Δ, Εκπαιδευτικές Μέθοδοι – Ομάδα Εκπαιδευομένων, (σσ. 169-194). Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.
2. Βεργίδης, Δ. (2008), Σχεδιασμός και δόμηση προγραμμάτων εκπαίδευσης ενηλίκων. Στο Δ. Βεργίδης, Α. Καραλής (Επιμ.), Εισαγωγή στην Εκπαίδευση Ενηλίκων, τ. Γ, Σχεδιασμός, Οργάνωση και Αξιολόγηση Προγραμμάτων, (σσ. 15-66). Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.
3. Κόκκος, Α. (1998), Τεχνικές εκπαίδευσης στις ομαδικές συμβουλευτικές συναντήσεις. Στο Α. Κόκκος, Α. Λιοναράκης, Ανοικτή και εξ αποστάσεως Εκπαίδευση, Σχέσεις διδασκόντων – διδασκομένων, τ. Β, (σσ. 184-240). Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.
4. Οδηγός Σπουδών (2011), Πρόγραμμα Καταρτίσεως Κατηχητών, Συνοδική Επιτροπή Νεότητος. Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο: https://sites.google.com/site/ scholekatecheton/odegos-spoudon (16/4/2011).