رێزمان

پیتا ( ژ) ل دویماهیا پەیڤێ:

مان وگوهورین وژێبرن ڤێ پیتێ

                      دزمانێ کوردیدا مە پەیڤێت سێ پیت دهەین، ئو دویماهیکا وان پیتا (ژ) یە. ئەڤ پەیڤە ب سێ شێوا دهێن : فەرمان یان کار، ناڤ ئو ئاوڵناڤ. دەما ئەڤ پەیڤە دهێن درستێدا ب جۆرەکێ دی ژبەشێت ئاخڤتنێ، دەنگێ (ژ) جار دمینیت، جار ئەو دەنگ ورێنوس دهێتە گوهارتن ئو جار دهێتە ژێبرن. بو رونکرن وشروڤەکرنێ ئەڤە چەند نمونەنە سەر ڤێ چەندێ.

١- پەیڤێت کار: رێژ- مێژ- بێژ

دڤان رستێت ژێریدا پیتا (ژ) دمینیت:

رست:

 وێ ئاڤێ نە رێژە.

 ڤی مەمکی ب مێژە.

 گوتنا راست بێژە.

پەیڤێت کار: رێژت- مێژت- بێژت

وێ ئاڤێ دێ رێژیت.

 یێ مەمکی دمێژیت.

 گوتنا راست دبێژیت.

پەیڤێت کار دهێنە گوهورین دەما دبیتە ناڤ درستێدا: رێژ- مێژ- بێژ : رێت- مێت-- بێت

رێژتن ، رێشتن رێتن - مێژتن ، مێشتن ، مێتن – بێژتن- بێتن

ئاڤ هاتە رێژتن

 ئەو مەمکە هەتە مێشتن.

 چ یا دهێتە بێژتن درەوە.

مان وگوهورین وژێبرن.

رێژ- مێژ- بێژ رێژت- مێژت- بێژت- رێت- مێت- بێت

رێژتن ، رێشتن ، رێتن - مێژتن ، مێشتن - مێتن ، بێژتن، بێتن

رست:

وان خوین رێژت.

 خوین هاتە رێژتن.

رێتنا خوینێ چێبو دناڤ بەرا واندا.

وی خوینا وان مێژت.

 خوینا وان هاتە مێژتن یان مێشتن.

 خوین مێتن نە خوش کارە.

٢- پەیڤێت ناڤ: دۆژ- رۆژ- نۆژ

چ گوهورین وژێبرن نا کەڤن دناڤ ڤان پەیڤاندا:

رست:

 ژیانا وان یا بویە دوژ.

 روژ بو روژێ نەخوشتر لێ دهێت.

 یێ وەک نوژێ لێ هاتی.

پەیڤێت ناڤ: سوژ- سوت- قێژ: سوژین- سوتن- قێژین

رست:

 سوژەکا مازن کەڤتە دناڤ هناڤێت مندا.

وێ نانا سوتی نەخو.

 قێژیا وی گەهشتە گوهێ من.

سوژین یا کەتیە ددلیدا.

دیتنا چاڤا سوتنا هناڤا.

 قێژین کەتە بچیکان.

پێژ- سترانبێژ: سوژ- رەژیسوژ- قێژ قێژێ

رست:

بابێ وی سترانبێژە.

 رەژیسوژ خووش رەژیسوژ.

 بەتال کەن ڤێ قێژقێژێ.

٣- پەیڤێت هەڤاڵناڤ: گێژ- تیژ-هێژ: گێژکرن، گێشکرن، تیژکرن، تیژاتی، هێشتا

ئەڤ هەڤاڵناڤە درستێدا دمینیت:

 ئەو کورەکێ گێژە.

 سەرێ ڤێ رمێ چەندێ تیژە.

 یا چوی چو یا مای هێژە.

گوهورین دکەڤتە دناڤ ڤان رستاندا:

تە سەرێ من گێشکر.

مە کێر تێشکرن.

هێشتا ئەم نە چوینە مالا وان.

ئەڤەژێ چەند پەیڤێت چار پیت وێڤە ئەوێت پیتا (ژ) دهێت ل دویماهیێ:

برێژ، قرێژ، درێژ، هاڤێژ، هاڤێت: براژتن، قرێژی، درێشک، هاڤێشتن، هاڤێتن

رست:

وی گوشتی بریژە.

 مال قرێژا دەستانە.

 پێ دخو ل دیف بەرکا خو درێشکە.

ئەو پێپک هاتنە براژتن

وێ قرێژێ ژکراسێ خو بشو

 کا درێشکێ بو من بینە دا ڤی کورتانی چێکەم.

٢٧-١٠-٢٠١٧ دهوک

 پیڤەنانا دەست پێکێ ل سەر پەیڤا  

( البادئة )  ( prefix )   (پێشگر )   

 ئەڤ پیڤەنانا تیپا ل سەر کارا و ناڤا واتەکا نوی دەتە پەیڤێ 

: بو نمونە    

با _ بر ( بابر ) من ناڤێ تە برە نک رێڤەبەری. تەگەلەک لاو چێکر، بابربو 

     دان ( بادان )  وان ژێ نان دانە هەژارا. پاشی هەوە گیفک بادان 

بەر _ ئێخستن ( بەرئێخستن )  برایێ من جلکیت کەڤن ئێخستن. هندەکێت نوی بەرئێخستن 

       کەتین ( بەرکەتین )    ئەگەر ئەم کەتین دێ رابین دا بێژن ئەم چەند بەرکەتینە    

بن _   چاڤکرن (بنچاڤکرن )   ڤی کاری چاڤکرن  دڤێت ، دێ مینیت د بنچاڤکرنا تەدا 

       زک ( بنزک ) زک و بنزک بونە هەڤرک، رح ل خودانی کرە تەرک 

چێ _ کرن ( چێکرن )  حەتا مرنێ کرنە ، کارێ باش چێکرنە.

        بون ( چێبون )   هەبون نە بون ، ئەو کار هەمی چێنەبون   

دا _ گرتن  ( داگرتن ) دەستێ خوش مێرا نا هێتە گرتن. تو چەندێ داگرتیێ ژ من 

       کەتن  ( داکەتن ) لدیڤ کەتنێ دڤێت داکەتن نەمینیت. 

دەر _ کرن  (دەرکرن )  سەد گوتن گوری کرنەکێ بن. خەمێت خو خر دەرکرن 

       چون  ( دەرچون ) چون بدەستێ مروڤی یە. بەس دەرچون نە 

هل _ دان  ( هلدان )  یا خودێ دانە. یا بەنیا هلدانە.

        بژارتن ( هلبژارتن ) ئەڤ دانە دڤێت ب هێتە بژارتن. 

       من دڤێت هندەکێت زیرەک ب هێنە هلبژارتن.

هەڤ _ گرتن  ( هەڤگرتن ) زەلام د هێنە گرتن. بەس دڤێت هەڤگرتن دیڤرا هەبیت 

          دیتن  ( هەڤدیتن )  وان ئێکو دو دیتن. پشتی هنگی دڤێت هەر هەڤدیتن هەبیت 

ژێ _  برن  ( ژێبرن )  وان دەستەک ژ مە برن. مە دو دەست ژێبرن 

         کەتن  ( ژێکەتن )  ئەگەر هوین کەتن رابن. یێ خرابە گونه ژێکەتن 

لێ _ هاتن  ( لێهاتن ) ئەم هاتن دەست ژ پیا درێژتر. لێهاتنەک چێترە ژێهاتنێ 

پێ _  کەنین ( پێکەنین )   ئەڤە چ کەنینە د کەی. ئەم پێکەنینکێت هەوەینە 

        خارن  ( پێخارن )   خەلکێ ئەم ب لوما خارن. خەبەر پێخارنا شەرایە  

 28 \9 \2016  ئەحمەد عەلی 

  پەیڤا ( نک )

پەیڤا ( نک ) گەلەک رامان ژی دچن دەما ب کار دهێت درستا زمانێ دا. ئەوژی هەر وەکی پەیڤا ( نحو ) بەران بەر د زمانێ عەرەبیدا. ئەم دبێژین:

١-من بەرێ خو ب نک مالا هەوەڤە بر.

 نحوت دارك. أي قصدت دارك.

٢-سامان نکێ سەیە.   

  زيد نحو كلب . أي مثله.

3- ئەز ب نک خانی تە ڤە چوم.  

 سرت نحو دارك. ‌‌أي جهتها.

٤-پارێت من ب نک هزاران ڤە یە.

 مالي نحو الف. اي قدر الف.

٥-من مالێ خوب نک بچیکا دا بر.  

نحوت مالي بين اولادي. اي قسمته بينهم

٦-قەندەهاری ب نک گەنمی ڤە یە.  

ان الأسمري نحو من القمح. اي نوع منه

٧-ئەز یێ ل نک مالا سامانی.

 نحوت دار زيد. اي قربت منه.

٨-من نڤێژ ل نک مزگەفتی کر.  

 صليت نحو الكعبة. اي جانبها.

٩-خانیێ من ل نک مزگەفتێ بو.

 كان داري نحو المسجد الحرام. اي عنده.

١٠-سامان نە نک سالاریڤە یە.

 زيد نحو عمرو. اي دونه في القدر.

١١-من بابەت ب نک ڤە ئینا.

 نحوت المسألة. اي بينتها.

١٢-من رویێ خو ب نک تە ڤەبر.

 نحوت وجهي اليك. اي وجهته.  

      واتا پەیڤا ( نک ) ژ رستێت ژوری د بنە ئەڤە ب کوردی ب دیفک ڤە: 

١-من قەستا مالا هەوەکر.

٢-سامام وەک سەیە.

٣-ئەز ب ئالێ خانی هەوە ڤەچوم.

٤-پارێت من دورێت هزارانە.  

٥-من مالێ خو بەشدارکردناڤ واندا.

٦-قەندەهاری رەنگەکی گەنمی یە.

٧-ئەزێ نێزیکێ مالا سامانی.

٨-من نڤێژ ب رەخ مزگەفتێ ڤە کر.

٩-خانیێ من یێ ل دەف مزگەفتێ.

١٠-سامان نە ل تانگا سالاری دا یە.

١١-من بابەت رونکر. 

١٢-من بەرێ خو کرە تە.

ئەز هیڤیدارم حەتا نوکە هوین ل نک من بون د ڤی بابەتیدا.

١٣ / ٨ /٢٠١٦ دهوک

ئەحمەد عەلی

گوتن و رێزمان

ضمائر الفاعل و المفعول به من خلال الأمثال و الأقوال الكوردية

ئەز   من     ئەز سورکم  بەلێ ژن برکە . ژنێ گوهێ خو بدە من 

تو     تە      تو نوزانی، بەرێ خو بکە جیرانی. ئەڤە شیرەتا بو تە 

ئەو   وی     ئەو نەشێت شاخێت دو بزنا ژێک ڤەکەت. نە بە وەکی وی.

ئەو    وێ    ئەو ژنا ل بەر مالایە. گوهێ خو بدە وێ.

ئەم     مە     ئەم دارێ ژ بنی نا برن. چەند سەر بورێت دهاتن ب سەرێ مە.

هوین   وە    هوین بەرا ب دەستێ چەپێ د هاڤیژن. بزانن نەیا باشە کارێ وە.

ئەو    وان    ئەو ژن و مێرا ژێک ڤەدکەن. گەلو نە خوزیکێت وان. 

ئەز و تو ، تو یارا من ، ئەز یارێ تە 

ئەو چو نک وێ ، ئەو هاتە دەف وی

ئەم و هوین، ئەم دێ هێین خازگینیێت وە

هوین رێکا مالا خو ب دەنە مە

ئەو دێ تە دەن وان

هشیاربون ، نەهیلان ، پاشڤەبرن ، بێبارکرن ، نەیاکرن  

أسلوب التحذير,المنع, التحريم والنهي

  ئەڤ کارە ئاخفتن دهێتە کرن ژ مروڤێ دئاخڤیت بو ئەوێ بەرانبەر دا کو یێ هشیاربیت ئو خو ژ وێ کریارێ بدەتە پاش ونەکەت. 

 رستا هشیاربونێ دهێتە لێگدان ژڤان خالەکا:

پەیڤدار       بەرانبەر      کارێ نەکرنێ

چەند نمونێت گشتی :

1.  درەو دوژمنێ خودێ یە  

2.  بێخەمی ، بێخەمی خوسارەتییە

3.  دز وحیزی نە چ کارن 

دڤان رستادا هەر وەکی پەیڤدار دبێژتە وان کەسێت بەرانبەر:

هشیاربە درەوێ نەکە چنکی درەو دوژمنێ خودێ یە.

خو بدە پاش ژ بێخەمیێ چنکی خوسارەتی دهێتە بەرتە.

خو پارێزە ژ دز وحیزیێ چنکی نە چ کارن توبکەی.

ئەڤە چەند جورێت تایبەتن بو وی کەسێ بەرانبەر دا خو بدەتە پاس ژ ڤان رەنگە کارا.

1.   جگارا نە کێشە.

2.  چێ نابێت تو ڤی نانی بخوی.

3.  یا قەنجە تو دگەل وان کەسا نەگەری.

4.  خو بدە پاش ژ دیتنا فلمێت پیس. 

5.  تو نا چییە مالا وێ.

6.  نە وەبیت دزیا بکەی.

7.  هشیاربە. ئەو چالەکە درێکا تەدا. 

دگەل ڤان رەنگە گوتنێت هشیاربونێ ، گەلەک جارا ئەو کەسێ بەرانبەر دێ بێژیت بو یان ژ بەر چێ ئەز ڤی کاری نەکەم ، بەرسڤ دڤێت رونکەت بو وی دا جهێ رازیبونێ وباوەریێ ل نک پەیدابیت دا کو وی کاری نەکەت ویان دوبارەنەکەت.

چەند نمونە دگەل ئگەرا رونکرنێ:

1.  مەیێ نە ڤەخو. ژ بەر چێ نەڤەخوم ؟ مەیێ نە ڤەخو چنکی یا خرابە.

2.  چێنابیت تو ڤێ خارنێ بخو. ژبەرچێ نەخوم؟ چنکی یێ ترش بوی.

3.  یا گرنگە تو نە چی نک وان هەڤالا. ئەگەر چییە ؟ چنکی نە دپاشن.

4.  خو بدە پاش ژ خاپاندنێ. بو چی ؟ چنکی دێ هێیە گرتن.

5.  خو نە ئێخە ڤێ گەرێ. ژ بەرچێ؟ چنکی گەلەکا کویرە.

6.  نە وەبیت خو بێخیە ڤی ئاڤا تەزی. ژبەر چی؟ پەرسیڤ دێ تە گریت.

7.  هشیاربە. چییە؟ دوژمن هات.

    ٢٠١٦ / دهوک

     ئەحمەد عەلی

      جندەر: ژنس: جنس: gender: نێر ومێ دزمانێ کوردیدا:

           دزمانێ کوردیدا ئەڤ بابەتە زورێ ئاشکرایە ژگەلەک زمانێت زندیدا. چ دئاخڤتنێدا یان دنڤێسی نێدا نەبویە جهێ گومانێ ب چ رەنگا. پەیڤا ناڤێ کت یا بێ زێدەهی یە، یا کوم ڤان دو پیتا وەک پاشگر (ان) دکەڤنە پشت بەیڤا ناڤ، ئو ئەڤە ل سەرگیانەوەران وبالند ومروڤان دهێن پێگڤە. 

بو مروڤان : بو نمونە:

کت : کچ – کور ، دایک – باب ، ژن – مێر ، مەت – مام ، باپیر – داپیر

کوم: کچان – کوران ، دایکان – بابان ، ژنان – مێران ، مەتان – مامان ، باپیران – داپیران

بو گیانەوران وبالندان: بو نمونە:

کت: ماهین – هەسپ ، مریشک – دیکل ، دهڵ – صەک ، چێڵ – گای

کوم: ماهینان – هەسپان ، مریشکان – دیکلان ، دهڵان – صەکان ، چێڵان – گایان

ئەڤە چەند ناڤێن دینە ل سەر مروڤان: ( دش- تی ، بیک - زاڤا ، خەسی – خەزیر ، بێریڤان – شڤان)

           ئەڤە چەند ناڤێن سەر گیانەوران :( میهە – بەران ، بزن – نێری ، وەردەک – بەت )

  هندەک جاران پەیڤا (مێ ) ئەم دکارهێنن بو ڤێ چەندێ بەس دگەڵ یێ مێ وەک:

( کەر – مێکەر(ماکەر) ، گا – مێگا یان مێگانە )

      زور جارا ئەڤ جودابین نینە دناڤ بەرا نێر ومێدا، ڤێجا پەیڤا ناڤ د‌هیتە بکارهینان بو هەردو جوینا بگشتی وەک: ( سەیدا، نوژدار، جوتیار، شوفێر، نانپێژ، پارێزەر، رێڤەبەر، دەرگەهڤان) ل ڤێرێ بو پتر زانینێ مروڤ دشێت بێژیت: نوژدارێ ژن یان زەلام) یان دادوەرێ زەلام یان ژن.

           دگەڵ گیانەور وبالندادا ئەڤە یا جێوازە ئەم پەیڤێت ( نێر و مێ ) ب کار دهینن بو راکرنا گومانێ دناڤ بەرا واندا.( رویڤیێ نێر – رویڤیێ مێ ، کەوێ نێر – کەوێ مێ یان مێکەوک ، هرچا نێر- هرچا مێ، کوترا نێر- کوترا مێ، قازا نێر- قازا مێ ، پشیکا نێر- پشیکا مێ، تاژیێ نێر- تاژیا مێ ، تویریا نێر ، تویریا مێ ، پەز کیڤیێ نێر، پەز کیڤی مێ ).

        دگەلەک جاراندا ئەڤ جێوازیا ژوری ناهێت نە دگەڵ مروڤان ئو نە دگەڵ گیانەوەر وبالندا، جهێ پێدڤیێ نینە بو دیارکرنا ڤێ چەندێ چنکێ نە هندا گرنگە بو پێزانینێ وەک: ( بچیک، زاروک، یار، هەڤال، دوژمن ، رەزڤان، هەلبەستڤان، نڤێسەر، پەیامنێر، وەرگێر، مێژوڤان، بەرپرس، دروارکەر، مەلەڤان، راهێنەر، پزیژک، دادوەر، دارتراش، گورگ، بەراز، شێر، چەکچەکیلە، ئەلهو، قولنگ، کوند، باز، دەوار، کەوال، پور، ژژی ..)

              ل دویماهیێ ئەم دشێین بێژین کو زمانێ مە یێ کوردی ب رەسەنیەکا جوان ئو ب رەوانیەکا بێ نهین، بەرز وبلندیەکا تازە یا دایە ڤێ چەندێ، ئو تێدا یا ئاشکراکری کو چ گومان نەکەڤتە بەرێ چ لایاڤە ل دەمێ ئاخڤتن وگوتنا روژانەدا. ئو ئەڤە دبیتە جهێ رێزگرتنێ بو لایێ زمانێ مە یێ خو گرتی وپر ژ پێژ وپەیڤان یێت رەسەن ورەوان.

٢-٥-٢٠١٧ دهوک