دیروک

 دویر ژراستی تشتەکێ نە چاکە

ئەم ونڤیسەڤانەکێ بیانی یێ مێژویێ

     بێ گومان، چ کەس نینن کو حەز راستیێ نەکەن، بەلێ کێم هەبن خو براستێ بینن دەر- ب روییەکێ درست- دەما دکەڤتە بەرێ وان. چونکو راستی تشتەکێ گەلەک تازەیە ئەگەر مروڤ بێژیت، ئو خو ژلایێ درەوێ وخار وڤیچیێ ب دەتە پاش، ئو وێ بێژیت ئەوا درست وبنەجهبیت یا خر پێ دزانن. وێ گاڤێ مروڤ دێ پشت راست بیت وسەرفەرازبیت دهەمی کار وکوکێت خودا.

     بەس مەخابن گەلەک کەسێت دهەین خو دویر دکەن ژ راستیێ ئو خو دەنە لایێ خار ولەنگیێ ونە درستیێ. ئەڤ توڤە کەسە بارا پتر نڤێسەڤان وروژ هەلات ناسن ئەوێت سەر مێژویا ملەتێت دی دنڤێسن، ئو خو ژراستیێ دەنە پاش ورویەکێ تاری ونیڤ ڤەشارتی ددەنە پێش چاڤێت خویندەڤانێ نەشەهرەزا ونەزان، ئو خو دشون ژراستیێت ئاشکرا ودیار. وەسا دنڤێسن دا بیرو باوەریێت خویندەڤانی ب گوهێرن، دا هزرەکا جودا ب هەلگرن ل سەر وان مللەتا ووەلاتا. هندەک جارا ئەڤە دیاردبیت بو خویندەڤانی دەما دخوینیت، ئو دزانیت کو نڤێسەڤان نە یێ درستە دهزر وبیرێت خودا. نە خاسمە ئەگەر خویندەڤان یێ تێگەهشی وزانابیت. وی دەمی دیاردکەت کو نڤێسەڤانێ داگرتی یە ودڤێت راستیێ ڤەشێریت. بەر ڤێ چەندی من دڤێت پەردێ پێش چاڤێت نڤێسەڤانێ پەرتوکا " ئاڤگەهێت عەرەبا" راکەم، ئو نەدرستی یا وی بێخمە پێش چاڤ.

      ولفرد ثسیگەر خودانێ ڤێ پەرتوکێ نڤێسەڤانەکێ ب ناڤ ودەنگە. سالا (١٩١٠ ) زایێنی یێ بوی ل ئەدیس ئەبابا، ئو یی فێر بوی ل ئەتونێ وئوکسفوردێ. بەری جەنگێ مەزنێ دووێ گەلەک کار دبن دەستێت وی بون ل سودان وسوریایێ. ئو پشتی جەنگی گەلەک وەغەرێ دکرین دناڤ دەشتا عەربی وچیایێت کوردستانێ وئاڤ گەهێت عیراقێ ومەغربێ وکینیایێ دا، ئو گەلەک جهێت دی. چونا وی بارا پتر ل سەر پیا ودەوارا بو. ژبەر ڤان وەغەرا گەلەک نیشان وخەلاتێت وەرگرتین. ئو هەمی رەخنەگر د ئینن ریزا بورتونی ودوتی ولورنسی ئەوێت بەز وبلند. 

        پەرتوکا وی ل سەر وان ئیجاخانە ئەوێت دژیاین ل رەخ ئاڤ گەهێت عیراقێ دناڤ بەینا دجلە وفوراتێ دا. ل وێرێ نڤێسەڤانێ مە هەشت سالا یێ ژیای ل گەل وان ئیجاخا. ئو گوندەک نینە- چ بچیک یان مەزن – هەکە وی نەدیت بن. بەر مانا وی یا درێژ دناڤ واندا، وی رویەکێ دیار وفرەهێ دایە مە ل سەر وان مروڤا، ئو کار وبزاڤێت وان، ئو رەنگەکێ جانێ دانایە پێش مە ل سەر جهو عێلێت وان، ئو چ هاتیە سەر وی دوی دەمیدا، ئو دوست وهەڤالینیا وی دگەل شێخی ومالا وی وگەلەک کەسێت دی کو ژیانا وان بویە وەک مروڤانیێ، هەر وەکی ئێک ژوان. ئەڤە خرا دارژتی ب رەنگەکێ تازە وجوان.

         راستی ب نڤێسینا ڤێ گوتارێ ئەگەرا من نە ئەوە ئەز دیارکەم بو خویندەڤانێ بەرکەڤتی قازانج وچاکییا پەرتوکێ، یان ژی دانەرێ پەرتوکێ پێش نیاسکەم بو هەوە، بەلێ من دڤێت بەرسڤەکێ ب دەمە هەر کەسەکی ل سەر هندەک هزر وبیرێت خەلەت ئەوێت دوێ پەرتوکێ دا هاتین ل سەر مە کوردا_ ئەڤە نە یێ ئێکێ یە یێ کو ب ڤی رەنگی ل سەر مێژویا کوردی نڤێسی، کو هزر وبیرێت خو ب خاری ل سەر داین، ئو خو ژ راستیێ بریە دەر، ئو خو ژ ئالێ مێژوڤانێ درست وبابەتێ ڤەدرکری، دا خو بێختە ل سەر هزرێت کەسانی وکەرب وکینا کەڤن. 

      پشتی نڤێسینا بەرپەرکی ژ پارچا ئێکێ ولفرد دبێژیت: " ... ئەز درێکا خودا بوم ژکوردستانا عیراقێ، ئەو جهێ ئەز چویمێ دا بزڤرینم بهن ڤەدانا هزرا خو ئەوا من زانی ل دەشتا عەربی نشیف. ئەو جهێ ئەز لێ ژییایم پێنج سالا ل گەل بەدووا، ئو ل گەل وان من وەغەرکری دەهه هزار میلا بێ ترومبێڵ..."

     پشتی هنگێ نڤێسەڤان دیاردکەت بو مە ڤیانا خو بو دیتنا کوردستانێ، ئو رویەکێ جان وتازە ددەتە بەر مە ل سەر سروشتا کوردستانێ وەکی گەلەک روژهەلات ناسێت دی ئەوێت ل سەر کوردستانێ نڤێسین وەکی مینورسکی وهارتمانی ومالیباری ئو گەلەکێت دی، دبێژیت: ".... ل کوردستانا عیراقێ یا کو هەر دەم من دڤیا ببینم، من هاژوت ژرەخێ دویماهیێ بو یی دی، ئو ل ڤێ وەغەرێ بەس چحێلە خولامەکێ کورد ل گەل من بو. دیمەن چولبون، ئو گەلەک تازەبون. ئەو کوردێت ل وێرێ دژیان، حەتا نوکە جلکێت بنەخشێت ئەشیرەتی دکرنە بەر خو، کولاڤێت نەخشاندی وشەروالێت فرەهبون، ئو چوخێت کورت وکەمەربەندێت رەنگین، ئو خەنجەر ودەبانجە دبەررا، ئو رەختێت گران یێت پر فیشەک ل دور ئالاندی بون...ئو من دیت تازەتیا بهارا کوردا ل وان رەخ ونزار وگەلییا یێت پڕ ژ بیتانوکا وکولیلکێت چییای... بەلێ دەما من کوردستانا عیراقێ دیتی من چ ئنیەت نە بون ئەز بزڤرمەڤە." ... پاشی بو مە دیار دکەت حەزکرنا خو بو دیتنا وانێ، بەلێ ئەڤ مەرامە بو وی دەست نەدا کو ب جهبیت، چونکو پاسا دەست توریێ بو دەربازبونێ نە بو، وەکی دبێژیت: " ئاستەنگا ژ هەمیا ب دژوارتر ئەسرتر ئەو بو، کو رێ گرو وعەشرەتێت شەرکەر هەبون..." ئو ب رەخ هندێ ڤە دبێژیت:" ڤیانا من بو عەرەبا، دبیت ژ بەر هندێ یە کو من کورد چ جارا من نەڤێن. بلا دیمەنا ئەز کێشابم ، بەلێ مروڤا نە... بێ ئێک ئنکارکەت ئەز هاتبومە گرێدان چونکو من ب ئەزمانێ وان نە دئاخڤت. بەلێ هەکە من وەکربا ژی، ئەز پێ دحەسیێم کو حەتا نوکە ژی من نەڤییانە. چونکو مروڤ ل نک من بهاترن ژ جهی، لەوا من حەزکر ئەز بزڤرم بو ناڤ عەرەبا..." !

      بو مە دیاردبیت ژئەڤا وی گوتی، کو نڤێسەڤانێ ب ناڤ ودەنگ خوب نەزانین ئینا دەر، ئو خو ئێخستە تەڵیەکا ئاشکرا، چونکو وی چ نەدا خویندەڤانی کا ژبەر چ وی کورد نەڤیاینە، ژ بلی گوتنا وی...کو رێگر وئەشیرەتێت شەرکەر هەبون...ئو ئەڤە ژی نا بیتە هێجەتەکا موکم وبنەجها پشت گر کو بشێت خویندەڤانی پێ رازی کەت. چونکو حەتا نوکە چ مللەت نینن دبێ رێگر وشەرکەر. نەخاسمە هەکە ئەو مللەتە یێ بن دەست بیت. ئو وی دەمی شورەش گێرێت کورد خەباتەکا چەلەنگ وبسپور دکر بو سەربەستی یا خو ژ بن دەستێت ئنگلیزی. بەر ڤێ چەندێ نڤێسەڤانێ خو ڤەشارت ل پشت پەردێ، ئو نەڤینا خو یا تایبەتی ب سەر کوردا خرا ڤەبر. ئەڤ گشتی یە ژ لایێ زانستیێ ڤە تشتەکێ نە یێ درستە. بەلێ نڤێسەڤانێ تێ گەهشتی چاڤێت خو گرتن و ژەهرا خو یا پەنگی کرە سەر کاغزا سپی دا کەرب وکینی یا خو یا رەش پێ دەرکەت، ئو خو دیارکر نە یە بابەتی یە د بریارا خو دا ل سەر ئەوا وی گوتی.!

     ل دویماهیێ، بلا ل نک خویندەڤانێ هەژی ئاشکرا بیت کو راستی یا رون ورەوان دێ هەر دیاربیت وبسەرکەڤیت، ئو نەراستی وخار دێ هەر شکێت وبنکەڤێت. ئو نەیار ودژمنێت مللەتێ کورد دێ بن گەربن وسەر شوربن. بەلێ سەربلندی وسەرفەرازی دێ هەر هەبن بو مللەتێ کورد بو سەرکەڤتنا سەر بەخو، دا رزگار بین ژ کەڤنە پەرستا وخوین مێژا وزوردارا.

١٧ / ٩ / ١٩٧٢ میسل  

ئەڤ کوتارە نەهاتیە بەلاڤ کرن ل چ جها بو زانین. 

27 \ 11 \ 2016 DUHOK

کورد : نەتەوەتیا بێ دەولەت

ژوان کومێت ئتنکی دجیهانێدا، ئێک ژوان کوردن ئو ژهەمیا مەزنترن دبێ وەلاتن ئان کو بێژن ئەڤە وەلاتێ مەیە. ل نک مێژوڤان ولیام وەستەرمانی" کورد دشێن داخازیەکا پتر بکەن کو توخمێ وان بژینترە ژوان کەسێت دژین ل ئورپایێ"

( بورنەر، پەرێ٦٣ ،١٩٩٢) بەری ڤان سەد سالێت بورین، حەزکرنا وان بو سەربەخونا دەولەتێ، جەنگ وپەڤچون پەیدابون ب سەرەکی ناڤ بەرا وان ئو خەلکێت تورکی وعراقییا یێ کورد تێدا د ژین. هەر وەسا ڤێ پەڤچونێ ئەنجامەکا جغرافیا گرنکا هەی. مێژویا مللەتێ کورد، ئەگەرێت ڤان پەڤچونا دگەل شروڤەکرنا رەوشێ نوکە دێ دەینە بەر دیڤ چونێ دڤی پەریدا.

مێژویا کوردا:

کورد مسلمانێت سونینە دژین ب سەرەکی ل تورکی، عراقێ وئیرانێ. ٢٥ مەلیون کورد ا کەلتورەکێ سەربەخو وجێوازێ هەی نە وەکی دەر وجیرانا تورکی، فرسێ عەرەبا( هچنز، پەرێ ٣٦، ١٩٩٢ ). ئەڤ کەلتورێ جێواز دناڤ بەرا ڤان کومادا ب گشتی دبتە ئەگەر بو ڤێ پەڤچونێ. ژوان بیست وپێنج مەلیونا، دەهێت ل تورکیایێ، چار لعیراقێ، پێنج ل ئیرانێ، ئێک ل سوریایێ ئو ئەڤێت ماین ودبژیاینە ل هەمی جهانێ( بورنەر، پەرێ ٤٦، ١٩٩٢). ڤان کوردا پەڤچونەکا دیروکیا درێژ یا کری دگەل ڤان کومێت ئتنکی دروژ هەلاتا ناڤی. ئو ئەم  نوکە دێ سەحکەینێ:

دیروکا کوردا ل دەڤەرێ ب راستێ دەست پێدکەت ژدەمێت کەڤندا. ئەڤ خەریکییا دەولەتیا کوردی نەهاتە دەست پیکرن حەتا سالا ١٩٠٠، دورێت دەمێ جەنگێ جیهانا ئێکێ. دبەندا ١٤ دا، سەروک ودرو ولسونی پەیمانەک دا کوردا بو دەولەتکا سەر بەخو( هچنز، بەرێ ٥٤، ١٩٩٢) ئو ئەڤە ب هێتە دامزراندن وب کوتاهێ بێت دناڤ پەیمانا سیڤەرێ دا ل سالا ١٩٢٢ یا تێدا هاتی کو کورد دکارن دەولەتەکا سەر بەخو هەبیت ئەگەر وان بڤێت( بورنەر، پەرێ ٤٦، ١٩٩٢). دگەل دامزراندنا تورکی ل سالا ١٩٢٣، کەمال ئەتاتورک،  سەروکێ نوی یێ تورکی، وێڤە هاڤێت ئەڤ پەیمانە ئوئنکارکر دەولەتا کوردی یا سەر بەخو.  ل ڤێرێ بەڤچونێ دەست پێکر دناڤ بەرا تورک وکوردا.

نێزیکێ وەک ڤی دەمی،  کوردا هەولدا بو دامزراندا دەولەتا نیڤ سەر بەخو، ئو براستی سەرکەفتن بدامزراندنا قرالیا کوردستانێ، کێشا ژ( ١٩٢٢-١٩٢٤)؛ پشتی هنگێ، ل سالا ١٩٤٦، هندەک کوردا کومارا مەهابادێ دامزراند بو، کو ڤەکێشا سالەکێ( پرنس، بەرێ ١٧، ١٩٩٣) ل سالا ١٩٢٤ێ تورکی قانونەک بەلاڤکر بو قەدەغەکرن ونەهێلانا زمانێ کوردی بێتە ب کارهینان ل جهێت گشتی.

کومەکا دیا خەلکی کورد ئەوێت دژین ل عیراقێ. بەڤچونێت گرنگ دەست پێنەکرن دناڤ بەرا وان کوردا وعراقیا حەتا دەمێ ١٩٦١، گاڤا جەنگ بەقی کو ڤەکێشا حەتا سالا١٩٧١. دورێت دڤی دەمی، صەدام حوسەین هاتە سەر ئەرکی ل عیراقێ.  ل سالا ١٩٧٥، صەدامی سیاسەتەک ب کار ئینا بو ڤەمالینا کوردا ژ دەولەتێ.  دبانزدە سالێت داهاتی دا، لەشکەرێ عیراقێ گوندێت کوردا بومباردکن، ژەهردان، جینوسایدکرن ئوغازا خەردەلێ لێ کر( پرنس، بەرێ ٢٢، ١٩٩٣). ژڤێری وێڤە، ئەم دێ دبەر دیروکا نوی ڤە چین ئو رەوشا نوکە دڤێ پەڤچونێدا دناڤ بەرا کوردا وتورکا، ئو کوردا وعراقیا.

ئەگەرێت پەڤچونی:

ئەگەرێت ڤان پەڤچونا زورا گریدایە ب جغرافیێ ڤە. جهێت جغرافی ئەوێت دگریداین  ب ڤان پەڤچونێت ب تایبەت بارا پتر داخازا دیروکی یە ل سەر خاکی ژ لایی کورداڤە، جغرافیا کەلتوری، ئابوری یە ئو سیاسی یە. ئەڤ هەر چار خانێت جغرافی دشێن باش شروڤەکەن ئەگەرێت ڤێ پەڤچونا کوردا.

ئێک، کوردا دەعوە داریەکا دیروکیا راستا هەی سەر ڤان دەڤەرا. یێ ل سەر ڤان جها یێت ژیاین پتر ژ ٢٠٠٠ سالا. ( ئەگەر پتر تر نەبیت: گوهێر). ژبەر ڤێ ئەگەرێ ( سەمەدێ )، حەزدکەن بو دامزراندنا وەلاتێ کوردی. عیراقی وتورک، دەما دژیان ل دەڤرێ ل دەمەکێ درێژ، نەشێن تەلەبا دیروکی بکەن سەر وان دەڤەرا. ڤێجا پەڤچون دیاربو ژبەر ئەو خاک ودەڤەر دکەڤنە ناڤ سنور وکنارێت عیراق وتورکیایێ. بلا داخازا وان یا درست بیت، تورک وعیراقییا بخو یا هەلبژارتی کو ڤێ داخازێ پشت گوهێ خو ڤە پاڤێن ئو کوردا حولی وژببەن ژ ڤان جها. 

دووێ،  ئو دبیت یا گرنگ تربیت، کوئەڤ پەڤچون یا تێک راچاندی یە دگەل کەلتورێ جغرافی. کورد ژ هەردو لایاڤە یێ جێوازە ژ تورکا وعیراقیا ژ ئتنکی وکەلتوری ڤە.  زمانێ وان یێ جێوازە ژوان، بلا هەر سێ کوم موسلمانبن، بەس هەر سێ بکار رادبن ب رەنگەکێ جودا. ژبەر هندێ کوردا ئەڤ جێوازیا کەلتوری  کرە سەمەد (ئەگەر) بو دامزراندنا دەولەتێ. بەر وڤاژی، تورک وعیراقی سەحدکەنە ڤێ جێوازیا ئتنکی ب رامانەکا دی. حوکمەتا تورکی دبینیت کو ناس ناما هەر ئولەکی یان ئتنیەکی یێ جێواز یا نە وەک یێ وان بیت دبێتە مەترسیەک بو دەولەتێ( "دەمە تورک باخڤیت".بەرێ ٩، ١٩٩٥).  ئو صەدام حوسەینی دوێ هزرێ دا بو کو کورد یێت " ل سەر رێکێ " ل عیراقێ، ئو وەسا دیت کو کورد ترسە بو گەشبونا عەرەبا" ( هچنز،پەرێ ٤٦، ١٩٩٢). ژبەر ڤێ سەمەدێ، وی جینوساید گشتی ب رێک ئێخست سەر کوردا ل ناڤ دەولەتا خو.

پالدەرێ سێ دڤێ پەڤچونێ جغرافیا ئابوری یە. ئەو جهێت کورد لێ دژین ل عیراقێ، ئیرانی، تورکی وسوریایێ دبێژنێ کوردستان، ل سەر خەریتێ یا دیار کریە" بەرهەنگاری دکوردستانێ" ( هچنز، ١٩٩٢، پەرێ ٣٧، خەریتە ). کوردستان جهەکێ ستراجی وگرنگە بو تورکی وعیراقی چنکی یێ تێدا هەی چاڤکانیێت  نەفت وئاڤێ ئو وان نەڤێت ئەڤە ژوان بچن( هچنز، پەرێ ٤٩، ١٩٩٢). هەر وەسا، ل وێرێ نە ما بو بزاڤا ئابوریا  مفا ژبەر نەهێلانا بازرگانیا کەتیە سەر عیراقی ئەوا دەست پێکری ژ سالا ١٩٩١(پرنس، پەرێ ٢٢، ١٩٩٣). حەتا نهو ژی، دەولەتا کوردیا سەر بەخو ژلایێ ئابوری ڤە دێ شێت بەرەف ژیانی ڤە بچیت ئو چ ئاستەنگ نا گەڤنە درێکیدا ئان ببیت دژێ وێ.

سەمەد وئەگەرا دویماهیێ دڤێ پەڤچونێ جغرافیا سیاسی یە. هەر دو لا، تورک وعیراق حەزناکەن ژدەستێ وان ب دەرکەڤیت گرتنا کوردستانێ، ئو هەر دەم  جودا جودا هێرش کرن وەک مە شروڤەکری ل پێشیێ. ژ ئالێ دی ڤە، کوردا بخو ژی نەکوکیێت سیاسی دهەین دناڤ بەرا واندا. جێوازیەکا تیژ ودژوار یا هەی ناڤ بەرا هەر دو حزبێت سیاسیێت دکوردی، پارتی دیموقراتی کوردستان، ئو یەکێتیی نیشتیمانی کوردستان ( هچنز، پەرێ ٣٦، ١٩٩٢).  ئەو حزبەکان دجێوازن کا دێ چەوا شێن ڤان پەڤچونا چارە سەرکەن دگەل ئێک. حەتا ئەڤە بێنە چارە سەرکرن دناڤ بەرا واندا، دێ گەلەک ئاریشا بینن دگەل تورک وعیراقێ. دیروکا نوی ئو رەوشا نهو ل سالا ١٩٩١، پشتی تەقاندنا دەولەتا عیراقێ دجەنگێ گەنداڤیدا، صەدامی هێرش برنە سەر کوردا جارەکا دی. 

ژبەر ڤێ ئەگەرێ، ئەمریکایێ و دەولەتێت هەڤال بەند بزاڤەک کرن بو پەیداکرنا ئارام 

وتەناهی بو کوردا ل سالا ١٩٩١، دگوتنێ "جهێ ئارام"  ل کوردستانێ. ل دویماهیێ، کورد 

شیان حەتا چەندەکێ سەر بخونیەکێ ل کوردستانێ پەیداکەن ئو ل ١٩ گولانی سالا ١٩٩٢، 

کوردا شیان بەرهەڤکەن هەلبژارتنەکێ بو جارا ئێکێ ل عیراقێ ( پرنس، پەرێ ١٧، ١٩٩٢). ل 

پارچێت کوردستانێ کوردا دەستێت دخو دانانە سەر وان جها، کو دبێژنێ کوردستان، بەس نە 

گەهشتە وێ پلێ کو ببیتە دەولەتەکا سەر بە خو. پشتی تورکی دیتی کا چەوا کوردێت 

عیراقێ شیاین رابن ب هەلبژارتنێ، لنک وان بو جهێ مەترسیێ ئینا وان مروڤێت حزبا کارکەرا 

دویر ئێخستن، ئەو حزبا شەرعی ل تورکییایێ، ژبەرلەمانێ تورکی( مارکوس، پەرێ ٩ ١٩٩٤). ل 

تورکییایێ، جەنگەکێ سەڤیل بەرداوام دناڤ بەرا تورک وکوردا کو کێشا دەهان سالا. نێزیکێ 

١٥،٠٠٠ مروڤ هاتنە کوشتن حەتا نوکە( " دەمە تورک باخڤیت" پەرێ ٩ ،١٩٩٥"). تورکا 

ئوپەرەسیونەک برە سەر کوردا دگوتنێ " پیلا" ل ئادارێ  سالا ١٩٩٥، ٣٥،٠٠٠ هێز دژێ وان، 

بەلێ ئەڤ خەتە بەر وڤاژیکر، ل ئادارێ ١٩٩٥، ٣٥،٠٠٠ بەشداربون بەس ١٥٨ کەسێت کورد 

هاتنە کوشتن دحەفتییا ئێکێدا( پوسانت، دوکسی ئو بورەس، پەرێ ٥٧، ١٩٩٥). بکورتی رەوشا 

تورکی بەرانبەرێ کوردا، تانسو چللەر، سەروک وەزیرانێت تورکی گوتبو: " تورکی چ ئاستەنگا 

کوردی نینن، ژبلی ئاریشێت تیروری( مارکوس، پەرێ ٩، ١٩٩٤). دەما دکەڤتە بەرێ ئەمریکانی، 

دبیت کوردستان نە ژیت. ل دەمێ ئوپەرسیونێ بو ئارامیا کوردا، ئەمریکانی هاریکاریا 

کوردێت عیراقێ کر، بەلێ ئەو هاریکاری نەدا کوردێت تورکیایێ. چنکی تورکی یا دگەل 

هەڤکارا نێتویێ یە، بەلێ عیراق ئێک بو ژخراب ترین دوژمنێت ئەمریکانی( مارکوس، پەرێ ٩، 

١٩٩٤). ب ئالیکارنا کوردا، ئەمریکان دبیتە پشتەڤانێ دوژمنێت تورکی، ئو ئەڤە دێ بیتە ئەگەر

 بو پەیداکرنیا ئاریشا حوکمەتا ئەمریکانی نەڤێت خو پێڤەکەت. ئەڤ رەنگە رەوشە  نینە ل 

عیراقێ، ئو دگەل هندێ ژێ، ما دەم ئەمریکان یا دژە دگەل رژیما صەدامی.ل ڤێرێ دیاردبن 

دو هزر کا دێ چەوا ڤێ پەڤچونێ چارەسەرکەن.

پارتی دیموقراتی کوردستان ب سەر گردیا مەسعود بارزانی، دگەریێت ل سەر بخویەکا سیاسی یا بتایبەت دناڤ عیراقێ ( هچنز،پەرێ ٣٦، ١٩٩٢ ). ب دل شادی، زوربەی کوردا داخازدکەن هەبیت دەولەتەک لعیراقێ، ب ناڤێ سەر بەخویێ، ب ڤێ مەرجی کو صەدام بێتە راکرن ژحوکمی، دیموقراتیەت هاتە دامزراندن، ئو کورد هاتنە هژمارتن وەک یەکسانە (بورنەر، پەرێ ٦٥، ١٩٩٢). رامان هندەک کوردا ئەڤە بو کو نەهندا گرنگە وپێدڤی یە کو دەولەت یا سەر بەخوبیت، مەبەست ئەوە کو ب هێنە پێش چاڤ کو کورد ژی بەرانبەرن ژ لایێ حوکمەتا عیراقێ ڤە. ژئالێ دی ڤە، جەلال تالەبانی یەکەتیا نیشتەمانا کورد دبێژیت  : کو کورد دڤێت پتر ماڤێت سیاسی وەرگرن ژعیراقێ( هچنز، پەرێ ٣٦، ١٩٩٢). یا بدەسڤە هاتی بو کو دشیان فەندێت شەرێ قولی (گوریلی ) بکەن دا لەشکەرێ عیراقێ پێ بترسینن بو بدەسڤە هینانا پتر داخازا.

رونکرن وتێبین:

بەرێ خودانەک بو داهاتو، سەحکرنەک بو رەوشا نوکە ل سەر ڤێ پەڤچونێ، دویماهی نەیا 

دیارە ل دەمەکێ نیزیک. ژلایەکی ڤە، کورد دبەرهەڤن دبزاڤا خودا بو سەر بەخونێ ل دەمێ 

چەند سالا، ئو دسەر هندیرا کو خو ئیخستیە دشەرێ قولیدا دەمێ دەهان سالادا دگەل تورکا، 

شەرێ خو یێ راوستاندی ئو ب سەردا هات ئەو تیژ وتوندیا دژوار ژ لایێ تورک وعیراقیا. بلا 

تورکی گەلەک زور سەرباز وهێزێت خو ونداکرن دڤان گەف وگوریێت کوردادا، چنکی وان 

هاری کاریا ئەمریکانی یا هەی، ئو ئەڤە دبیتە خوش ئەگەر بو پێش ڤەچونا چەنگی.

ئو رەوشا عیراقێ،پیچەکێ پترتر یا ئالوزە. چارەسەریا پارتی دیموقراتی کوردستان وەسا دهێتە بەر چاڤ کو جهێ راستی یە. ئو ئەڤە ب جهناهیت حەتا صەدام بمریت یان ب هێتە راکرن ژحوکمی. ئو ژلایێ عیراقیا ڤە نە دبەرهەڤن کو دەستا ژوان خاک ودەڤەرا بدەن. ژلایێ یەکێتیی نیشتیمانی کوردستان پلانا وان دەرفەتەکا کێما هەی بو چارەسەرکرنێ، گەر تەکتیکێت وان یێت شەرێ قولی مەترسی یەکێ بێخیت بەرێ حوکمەتا عیراقێ. مەگرت کوردا خو راگرت، چ دێ بدەست وانڤە هێت، چنکی عیراق نە کەڤتییە دبن گەفیت کوردا بدرستی. سەر هندێرا، دەما کورد هێرشا دبەنە سەر عیراقییا ، ئەو ژێ دکەڤنە بەر هێرشێت بەرانبەر کو توندی بو وان چێدکەن. بنگەهی، ئەڤە دێ رەوشێ ژلایێ کورداڤە پیستر لێ کەت ژبەرێ.

دویماهێک: بێ هاریکاریا دەولەتەکا  مەزنا ب هێز وەک ئەمریکانی،دبیت کورد نەشێن چ جارا 

دەولەتا کوردی ب دامزرینن. کوردا هند هێزێت لەشکەری نینن کو ب شێن چەنگی دگەل 

تورک وءیراقێ بکەن بێ هاریکاری. عیراق وتورک قەت حەزناکەن ڤان دەڤەرێت پر ب ئابور

 وگرنگ ژدەست دەن بو وان نەتەویێت کو بوینە گەف وجهێ مەترسیێ بو ریا ژیانا وان، 

ژبەر هندێ دی مینن بەر دەوام ب جەنگ دگەل وان. کوردا چ هەلبژار نینن ژبلی بەردەوامیا

 شەرێ خو حەتا دگەهتە وێ قویناغێ یان ئەو یان تورک وعیراق ب هێنە هەلوشاندن وتێک 

بچن، چنکی هەر دو جوین نە دئامەدەنە وحەزدکەن ئەو بمینن دناڤ دەولەتێت واندا. بێ

 گومان، دەمێ داهاتو یێ دیارە دێ بیتێ جهێ تەعلاتیێ بو کوردا.

٨-٢-٢٠١٧ دهوک

گوهورینا ئەحمەد عەلی

   novelguide.com/reportessay

The history of Kurdistan helps explain the Kurds’ current conundrum. 

تاريخ كردستان يساعد على تفسير لغز الأكراد الحالي

دیروکا کوردستانێ پالدەت بو شروڤەکرنا رێژا کوردا یا نوکە.

1. 1.Kurdistan today is almost equal to the size of Germany and the UK combined.

  كردستان اليوم يساوي تقريبا حجم ألمانيا والمملكة المتحدة مجتمعة  

ئەڤرو کوردستان هەمی ڤێکرا دبتە نیزیکێ مەزنیا ئەلمانیا دگەل بەریتانیایێ پێگڤە 

1. 2.Today’s 30 million Kurds constitute one of the world’s largest ethnic groups – without a country.

  اليوم 30 مليون كردي يشكلون واحدة من أكبر المجموعات العرقية في العالم - بلا وطن 

ئەڤرو٣٠ مەلیون یان (پتر) کورد ژی مەزنترین کومێت رەهو ریشالینە دجیهانێدا. دبێ وەلاتن 

1. 3.World War I’s victorious powers drew maps with no regard for ethnicities, religions, geography or logic.

رسمت القوى المنتصرة في الحرب العالمية الأولى الخرائط دون أي اعتبار للأعراق والأديان والجغرافيا أو المنطق   

ل جەنگێ جیهانی یێ ئێکێ هێزێن سەرکەفتی خەریتە وسنور کێشان بێ پیتێ ب دەنە نەتەوەتیێ، ئوڵ وئایێنی، ئەرد نیگاری، یان ژی مەژی وتێگەهشتنێ.  

1. 4.World War I’s conquerors divided up the Kurds among four countries: Iran, Iraq, Syria and Turkey.

قسمت الدول الغازية في الحرب العالمية الأولى الأكراد بين أربع دول هي : إيران والعراق وسوريا وتركيا 

وەلاتێت داگێرکەر کورد دابەشکرن د ناڤ بەینا چار وەلاتان : ئیران، عیراق، سوریا، ئو تورکیا 

1. 5.Kurdistan, though an unofficial region, is a crossroads of civilizations.

رغم أن كوردستان ليست منطقة رسمية, بل إنها مفترق طرق الحضارات 

 بلا کوردستان نە هەرێمەکا رەسمی وفەرمی بیت، بەس رێکا گەلەک شارستانیایە  

1. 6.Kurdistan has been subjected over millennia to military, linguistic and cultural invasions, and genocide and ethnic cleansing — from all sides.

لقد خضعت كوردستان على مدى آلاف السنين إلى غزوات عسكرية ولغوية وثقافية وإبادة جماعية والتطهير العرقي _ من جميع الجهات 

کوردستان یا هاتیە بن دەسکرن پتر ژدەمێ هزار سالان ژ هێرشێت لەشکەری، زمانی، کەلەبوری، نڤشبرینێ (جینوساید) ێ ئو پاقژیا رەهو ریشالی _ ژ هەمی رەخ وئالاڤا 

1. 7.The Kurds have somehow survived in their mountainous region and preserved their culture and language.

 وقد نجا الأكراد بطريقة أو بأخرى في منطقتهم الجبلية والحفاظ على ثقافتهم ولغتهم

کوردا حەتا رادەکێ شیاینە بمینن ساخ ب چێ رەنگێ هەی ل جهو دەڤەرێت خو ئو شیاینە کەلەپور وزمانێ خو پارێزن 

1. 8.Kurdish identity encompasses many languages, including Sorani, Kurmanji  and Zazaki. 

 هوية اللغة الكوردية تتكون من العديد من اللهجات، بما في ذلك السورانية، الكورمانجية والزازاكية 

ناسناما زمانێ کوردی دهێتە پێکئینان ژ گەلەک زراڤ وشێوا ژ وان سورانی، کورمانجی وزازاکی یە

1. 9.Kurdish identity includes many religions – Shiite and Sunni Islam, Yazidism, Chaldean and Assyrian Christianity and Judaism.

وتشمل الهوية الكوردية العديد من الأديان - الشيعة ,السنة، اللأيزيدية، الكلدانية والآشورية المسيحية واليهودية 

ناسناما کوردی د هێتە پێکهینان ژ گەلەک ئوڵ وئایێنا _ شیعە، سوننە، ئێزیدی، کەلدانی و ئاشوریێت فەلە ئو جی 

1. 10.The Kurds have political organizations in each of Kurdistan’s four parts. Kurds account for a fifth of Turkey’s population.

يملك الكرد المنظمات السياسية في كل من الأجزاء الأربعة من كردستان.ونسبة الاكراد نحو خمس سكان تركيا 

کوردا رێخستنێت سیاسی یێت دهەین ل هەرچار پارچێت کوردستانێ. هژمارا کوردا پێنجینە ژ نفوسا تورکیایێ 

وەرگێرانا : ئەحمەد عەلی

BY THE GLOBALIST, October 14, 2014 

 Major differences between state and nation:

      In common usage, the terms State and Nation are often used as synonyms; nevertheless, there exist some important distinctions between the State and the Nation.

  1- The elements of State and Nation are different: 

The State has four elements: population, territory, government, and sovereignty. In the absence of even one element, a State cannot be really a State. A state is always characterized by all these four elements. On the contrary, a nation is a group of people who have a strong sense of unity and common consciousness.

2- State is a Political Organization while Nation is a social, cultural, psychological, emotional and political unity:

   3- Possession of a Definite Territory is essential for the State but not for a Nation

4- Sovereignty is essential for State but not for Nation: 

Sovereignty is an essential element of the State. It is the soul of the State. In the absence of sovereignty, the State loses its existence. It is not essential for a nation to possess sovereignty.

5- Nation can be wider than the State:

The State is limited to a fixed territory. Its boundaries can increase or decrease but the process of change is always very complex. However, a nation may or may not remain within the bounds of a fixed territory.

6- There can be two or more Nationalities living in one State: There can be two or more than two nations within a single State.   

Nation is more stable than State:     7-

A nation is more stable than the State. When sovereignty ends, the State dies, but not the nation. A nation can survive even without sovereignty.

A State can be created while a Nation is always the result of evolution:    8-

A State can be created with the conscious endeavors of the people. Physical elements play an important role in the birth of a State.

9- The State uses police power for preserving its unity and integrity, the Nation is bound by strong cultural and historical links. 

Adapted and translated by: Ahmed Ali

وەلات(دەولەت) ومللەت(نەتەوە)

چەند جوداهیێت سەرکی وبژارە دناڤ بەرا وەلاتی ومللەتی:

دکارهینانا رۆژانەدا ل سەر دەڤێ خەلکی هەر دو پێژە دیەکسانن وهەڤرەینە بو ئێک چ ڤاڤێرێ نا ئێخنێ، بەلێ دسەر ڤێرا یێ ل وێرێ هەین چەند جێوازێت بەرچاڤ دهەین ناڤ بەینا واندا ب گشتی:

١- خسلەتێت وەلاتی دگەل مللەتی دجێوازن:

وەلاتی یان دەولەتێ چار خسلەتێت دهەین: نفوس(مروڤ)، ئەرد(خاک)، حوکمەت، ئو دەستهەلاتداری. ب کێماسیا ئێک ژڤان چاران ب راستی نە وەلاتە. ب ڤان هەر چاران دهێتە پێشنیاسین. ژلایێ دیڤە مللەت یان نەتەوە کومەلەکا خەلکەکی یە یێت گرێدای ب رەوشەکا یەکگرتی وهشمەنیا هەڤبەشی.

٢- وەلات رێخراوەکا سیاسی یە، بەلێ مللەت یەکەتیەکا جڤاکی، تۆری، دەرونی، هەستیاری، سیاسی یە.

٣- خاک هەبونا تایبەت یا گرنگە بو دەولەتێ بەلێ نە بو مللەتی.

٤- دەستهەتداری یا بو وەلاتی یا فەرە بەلێ نەبو مللەتی: چنکی دەستهەلاتداری رح وگیانێ دەولەتێ یە، بێ وێ دەولەت هەبونا خو ژدەست ددەت. بەلێ نە هندا گرنگە بو مللەتی ئەڤ دەستهەتداری هەبیت.

٥- دبیت مللەت بەرفرەهتر بیت ژ وەلاتی: دەولەت یا گرێدایە ب هندەک خاکی ڤە. سنۆر وتوخیبێت وێ زێدەت بیت وکێم دبیت بەلێ ئەڤ گوهورینە یا ب خرێک وگرێکە ل هەمی دەمان. بەر وڤاژی، توخیبێت مللەتی نا مینن گرێدای ب خاکێ دەڤەرەکێ بتنێ.

٦- دشێن دو نەتەوە بژین دناڤ دەولەتەکێ. هەر وەسا دشێن دو یان پتر مللەت بژین دناڤ دەولەتەکێ.

٧- مللەت ژوەلاتی موکم ترە وئاکنجی ترە: مللەت زۆرتر یا بنەجهە ژدەولەتێ. دەما دەستهەلات ب دویماهی دهێت، دەولەت دمریت ونامینیت. بەلێ نە مللەت، چنکی دشێت بژین وبمینیت بێ دەستهەلاتداریێ.

٨- دەولەت وەلات دهێنە دامزراندن بەلێ مللەت هەر دەم ژێهات وئامانجا پێڤەچونێ یە: دەولەت دهێتە پێکئینان ب خەبات وبزاڤا خەلکەکی. ئەڤ کارە رولەکێ گرنگ دکەت بو پەیدابونا وبونا دەولەتێ.

٩- دەولەت ب کاردهینیت هێزێت چەکدار وەک پولیسان ولەشکەران دا کو بشێت خاک یەکەتیا خو بپارێزیت ژداگێران، بەلێ بەر وڤاژی، مللەت یێ گرێدایە پێکڤە ب چەند ڤەبستێت کەلەپۆری ودیروکی یێت موکم ودژوار.

 بەرهەڤکرنا گوهورینا: ئەحمەد عەلی

٩-٢-٢٠١٩ دهوک