ความรู้ทั่วไปเกี่ยวกับอาหาร และโภชนาการ
ความหมายของอาหารและโภชนาการ
อาหาร : สิ่งที่รับประทานแล้วมีประโยชน์ต่อร่างกาย อาจอยู่ในรูปของเหลวหรือของแข็งก็ได้ หากสิ่งใดที่ได้รับประทานเข้าไปแล้วไม่ก่อให้เกิดประโยชน์และอาจก่อให้เกิดโทษแก่ร่างกายได้นั้น ไม่จัดเป็นอาหาร
โภชนาการ : ความสัมพันธ์ระหว่างอาหารกับกระบวนการที่เกี่ยวข้องกับสุขภาพและการเจริญเติบโต เช่น การจัดแบ่งประเภทและประโยชน์ของสารอาหาร การเปลี่ยนแปลงของอาหารที่รับประทานเข้าไป รวมทั้งการปรุงแต่งอาหารให้เหมาะสมกับสภาพร่างกายในแต่ละวัยของบุคคล
คุณค่าของอาหารต่อสุขภาพ
1.ช่วยให้ร่างกายเจริญเติบโต
2.ช่วยซ่อมแซมส่วนที่สึกหรอของร่างกาย
3.ให้พลังงานและความอบอุ่นแก่ร่างกาย
4.ช่วยให้อวัยวะต่างๆ ภายในร่างกายทำงานได้ตามปกติ
5.ช่วยเสริมสร้างภูมิต้านทานโรคให้แก่ร่างกาย
ภาวะโภชนาการ
ประเภทของภาวะโภชนาการ
ภาวะโภชนาการที่ดี
การที่ร่างกายนั้นได้บริโภคอาหารในปริมาณที่เพียงพอ ถูกสัดส่วน หลากหลาย เหมาะสม และครบถ้วนตามความต้องการของร่างกาย โดยสามารถนำสารอาหารที่ได้รับไปใช้ให้เกิดประโยชน์แก่ร่างกายและจิตใจ เพื่อสร้างเสริมสมรรถภาพที่ดีให้แก่ร่างกาย
ภาวะโภชนาการที่ไม่ดี
หรือภาวะทุพโภชนาการ หมายถึง การที่ร่างกายบริโภคอาหารในลักษณะที่ไม่เหมาะสมกับความต้องการของร่างกาย ทั้งในด้านปริมาณ และสัดส่วน แบ่งออกเป็น 2 ประเภท
•ภาวะโภชนาการต่ำ หรือภาวะขาดสารอาหาร ภาวะที่เกิดจากการบริโภคอาหารไม่เพียงพอ ซึ่งมีผลทำให้มีสุขภาพไม่แข็งแรง อาจก่อให้เกิดโรคต่างๆ ได้ง่าย
•ภาวะโภชนาการเกิน ภาวะที่เกิดจากการบริโภคอาหารหรือสารอาหารที่เกินต่อความต้องการของร่างกาย ร่างกายจึงเกิดการสะสมพลังงานเหล่านั้นไว้ในรูปของไขมัน ซึ่งทำให้เกิดโรคอ้วน
ปัญหาการเกิดโรคจากภาวะทุพโภชนาการ
โรคอ้วน
เกิดจากการมีภาวะโภชนาการเกิน ส่งผลให้เกิดโรคต่างๆตามมา เช่น โรคความดันโลหิตสูง โรคเบาหวาน โรคหัวใจ โรคไขข้ออักเสบ โรคเกี่ยวกับระบบ ทางเดินหายใจ เป็นต้น
สาเหตุ
•รับประทานอาหารมากเกินกว่าที่ร่างกายต้องการ
•พันธุกรรม จากการศึกษาวิจัยพบว่า หากบิดาหรือมารดาอ้วน หรืออ้วนทั้งคู่ บุตรจะมีโอกาสอ้วนสูง
•ความผิดปกติของต่อมภายในร่างกาย ได้แก่ ต่อมไทรอยด์ ที่ผลิตฮอร์โมน “ไทรอกซิน” เพื่อควบคุมการเจริญเติบโตของร่างกาย ซึ่งถ้ามีการผลิตฮอร์โมนน้อยกว่าปกติจะทำให้ร่างกายสะสมไขมัน ไว้มากทำให้อ้วนได้
•การขาดการออกกำลังกาย ซึ่งเมื่อไม่ได้ใช้พลังงานจึงเกิดการสะสมไขมันส่วนเกินไว้ตามส่วนต่างๆ ของร่างกาย
โรคขาดสารอาหาร
โรคที่เกิดจากภาวะโภชนาการต่ำ ซึ่งมีสาเหตุมาจากการขาดสารอาหาร
ตัวอย่าง โรคขาดสารอาหารที่พบได้บ่อย
ธงโภชนาการ
สัญลักษณ์ที่สื่อให้คนไทยเข้าใจถึงปริมาณและความหลากหลายของอาหารที่ควรรับประทานเพื่อให้มีสุขภาพดีตามหลักโภชนบัญญัติ 9 ประการ โดยเน้นให้ “กินพอดีและหลากหลาย”
หลักการเลือกอาหารที่เหมาะสมกับวัย
ประเภทของสารอาหารที่เหมาะสมกับวัย
วัยรุ่นควรได้รับสารอาหารอย่างครบถ้วนทั้ง 6 ประเภท และเพียงพอต่อความต้องการของร่างกายในแต่ละวัน ซึ่งสารอาหารในแต่ละวันที่ควรได้รับ มีดังนี้
อาหารที่เหมาะสมสำหรับวัยรุ่น
1.ควรดื่มนมวันละ 1-2 แก้ว : อาจเป็นนมวัวหรือนมถั่วเหลืองก็ได้ และควรดื่มนมอุ่นๆ มากกว่าที่จะดื่มนมที่มีความเย็น
2.รับประทานเนื้อสัตว์ชนิดต่างๆ ให้เพียงพอ : ประมาณ 6-12 ช้อนกินข้าวต่อวัน รวมถึงอาหารทะเลโดยเฉพาะปลา
3.รับประทานไข่ได้วันละ 1 ฟอง : แต่สำหรับวัยรุ่นที่เป็นโรคอ้วน หรือน้ำหนักเกินควรรับประทานเฉพาะไข่ขาว เพราะในไข่แดงจะมีคอเลสเตอรอลสูง
4.รับประทานพืชผักผลไม้ต่างๆ ให้เพียงพอ : วันละ 1-2 ครั้ง หรือประมาณ 3-5 ส่วนต่อวัน
5.รับประทานอาหารประเภทแป้งให้พอเหมาะกับความต้องการ : ข้าวที่จะให้สารอาหารแก่ร่างกายดีที่สุด คือ ข้าวกล้อง หรือข้าวขัดสีแต่น้อย ควรรับประทานข้าวประมาณวันละ 8-12 ทัพพี
6.รับประทานอาหารที่ให้ไขมันพืชและสัตว์ให้พอเหมาะ : ไขมันต่างๆ ที่ได้จากพืชและสัตว์จะให้พลังงานแก่ร่างกาย เป็นตัวทำละลายวิตามินเอ ดี อี และเค แต่ต้องรับประทานไขมันในปริมาณที่พอเหมาะโดยเฉพาะไขมันจากสัตว์
ปัญหาสุขภาพจากการรับประทานอาหารของวัยรุ่น
•การรับประทานอาหารไม่เป็นเวลาและงดอาหารบางมื้อ
•การรับประทานอาหารรสจัด ได้แก่ เค็มจัด เผ็ดจัด หรือเปรี้ยวจัด
•การรับประทานอาหารสุกๆ ดิบๆ
•การดื่มน้ำอัดลมเป็นประจำ
•รับประทานอาหารจานด่วน
•การรับประทานอาหารจุบจิบ รับประทานจุ ความผิดปกติเกี่ยวกับพฤติกรรมการรับประทานอาหาร (Eating Disorders)
ฉลากบนผลิตภัณฑ์อาหาร
ฉลากอาหาร
•รูปรอยประดิษฐ์ เครื่องหมาย หรือข้อความใดๆ ที่แสดงไว้ที่อาหารภาชนะบรรจุอาหาร หรือ หีบห่อของภาชนะที่บรรจุอาหาร
ฉลากโภชนาการ
•ฉลากอาหารที่มีการแสดงข้อมูลโภชนาการของอาหารนั้นอยู่ในกรอบสี่เหลี่ยม หรือที่ภาษาอังกฤษเรียกว่า “Nutrition Information” ที่ระบุรายละเอียดของชนิดและปริมาณสารอาหารที่มีในอาหารนั้นไว้ เพื่อช่วยให้ทราบถึงชนิดและปริมาณสารอาหารต่างๆ ที่จะได้รับจากการบริโภคอาหารนั้นๆ
ผลิตภัณฑ์อาหารที่ต้องมีฉลากตามประกาศกระทรวงสาธารณสุข
อาหารที่ต้องมีฉลาก
กลุ่มที่ 1 อาหารควบคุมเฉพาะ
กลุ่มที่ 2 อาหารที่กำหนดคุณภาพหรือมาตรฐาน
กลุ่มที่ 3 อาหารที่รัฐมนตรีประกาศให้ต้องมีฉลาก
- นมดัดแปลงสำหรับทารกและนมดัดแปลงสูตรต่อเนื่องสำหรับทารกและเด็กเล็ก อาหารทารกและอาหารสูตรต่อเนื่องสำหรับทารกและเด็กเล็ก - อาหารเสริมสำหรับทารกและ เด็กเล็ก
- นมโค - นมปรุงแต่ง - นมเปรี้ยว - ไอศกรีม - อาหารในภาชนะบรรจุที่ปิดสนิท - ผลิตภัณฑ์ของนม - น้ำบริโภคในภาชนะบรรจุที่ปิสนิท -เครื่องดื่มในภาชนะบรรจุปิดสนิท - น้ำแข็ง
- อาหารสำหรับผู้ที่ต้องการควบคุมน้ำหนัก
- น้ำมันและไขมัน - น้ำมันถั่วลิสง - เนยเทียม - กี (Ghee) หรือเนยใส
- อาหารกึ่งสำเร็จรูป - รอยัลเยลลีและผลิตภัณฑ์รอยัลเยลลี - น้ำผึ้ง - น้ำแร่ธรรมชาติ
-เนยแข็ง -ซอสบางชนิด - น้ำที่เหลือจากผลิตภัณฑ์โมโนโซเดียมกลูตาเมต
- น้ำมันเนย -ไข่เยี่ยวม้า - น้ำปลา - ผลิตภัณฑ์ปรุงรสที่ได้จากการย่อยโปรตีนของถั่วเหลือง
- น้ำส้มสายชู - ข้าวเติมวิตามิน - ครีม - ช็อกโกแลต -น้ำมันปาล์ม -เกลือบริโภค
- น้ำมันมะพร้าว - อาหารที่มีสารพิษตกค้าง - ชา -อาหารที่มีสารปนเปื้อน
- ผลิตภัณฑ์จากเนื้อสัตว์ - แป้งข้าวกล้อง - น้ำเกลือปรุงอาหาร
- ซอสในภาชนะบรรจุที่ปิดสนิท - ขนมปัง -หมากฝรั่งและลูกอม
- วุ้นนสำเร็จรูปและขนมเยลลี - อาหารซึ่งมีการใช้กรรมวิธีการฉายรังสี -ผลิตภัณฑ์กระเทียม
- วัตถุแต่งกลิ่นรส
- อาหารมีวัตถุที่ใช้เพื่อรักษาคุณภาพหรือมาตรฐานของอาหารรวมอยู่ในภาชนะบรรจุ
- อาหารที่มีส่วนผสมของว่านหางจระเข้
- อาหารที่มีวัตถุประสงค์พิเศษ
ข้อมูลบนฉลากผลิตภัณฑ์อาหาร
ข้อมูลโภชนาการ หมายถึง รายละเอียดต่างๆ ของผลิตภัณฑ์อาหารที่ผู้ผลิตและผู้นำเข้าหรือสั่งเข้าจะต้องแจ้งรายละเอียดนั้นต่อสำนักงานคณะกรรมการอาหารและยา (อย.) ซึ่งข้อมูลดังกล่าวจะปรากฏอยู่บนฉลาก
การแสดงข้อมูลที่ต้องแสดงบนฉลากอาหารนั้น จะแตกต่างกันตามกลุ่มอาหาร ดังนี้
1.กลุ่มอาหารที่ไม่ต้องแสดงเครื่องหมาย อย. แต่ต้องแสดงฉลากให้ถูกต้อง
2.กลุ่มอาหารที่ต้องมีเครื่องหมาย อย. แต่ไม่ต้องส่งตัวอย่างอาหารไปตรวจวิเคราะห์
2.1 อาหารที่ต้องมีฉลาก (ยกเว้นไส้กรอก แหนม หมูยอ กุนเชียง ลูกชิ้น) ได้แก่ อาหารที่รัฐมนตรีประกาศให้ต้องมีฉลาก
ตัวอย่าง ฉลากอาหารสำเร็จรูปที่พร้อมบริโภคทันที
2.2 ไส้กรอก แหนม ลูกชิ้น กุนเชียง หมูยอ และผลิตภัณฑ์จำพวกเดียวกัน
ตัวอย่าง ฉลากไส้กรอก แหนม ลูกชิ้น หมูยอ และผลิตภัณฑ์ในจำพวกเดียวกัน
4.กลุ่มอาหารที่ต้องมีเครื่องหมาย อย. และต้องมีรายงานผลการตรวจวิเคราะห์ไว้ให้ตรวจสอบภายหลังการอนุญาตได้แก่ อาหารที่กำหนดคุณภาพหรือมาตรฐาน
4.กลุ่มอาหารที่ต้องมีเครื่องหมาย อย. และต้องมีรายงานผลการตรวจวิเคราะห์
ได้แก่ อาหารควบคุมเฉพาะทุกประเภท
ตัวอย่าง ฉลากเครื่องดื่มน้ำว่านหางจระเข้
เลขสารบบอาหารในเครื่องหมาย อย.
เลขสารบบอาหาร คือ เลขประจำตัวผลิตภัณฑ์อาหาร 13 หลัก แสดงอยู่ภายในกรอบเครื่องหมาย อย. โดยถูกนำมาใช้แทนตัวอักษรและตัวเลขในกรอบเครื่องหมาย อย. ซึ่งตัวเลขเหล่านั้นจะบอกถึงข้อมูลสำคัญเกี่ยวกับสถานที่ และข้อมูลผลิตภัณฑ์อาหารที่ครบถ้วนรายละเอียดของเลขสารบบอาหาร 13 หลักนี้ จะแบ่งออกเป็น 5 กลุ่ม