Léxico política e sociedade

A pervivencia léxica dos termos da política e sociedade romana

Os romanos engadiron aos términos políticos que xa acuñaran os pensadores gregos (política, monarquía, oligarquía, tiranía, anarquía, democracia, aristocracia, ostracismo, etc.) outros novos, como é o caso da palabra República que provén do latino res publica “a cousa pública”; pero, a partir da Revolución Francesa, xa non designa un Estado en xeral senón o xeito de organizar o Estado, na cal o cargo de dirixente non é herditario nin vitalicio, senón por eleción popular. Emprégase en oposición á monarquía, aínda que perviviu a acepción antiga de colectividade en expresións como “República das letras” (unha sociedade onde todos os individuos racionais poderían expresar a súa opinión), ou como reclamo comercial dun coñecido anuncio televisivo (“a República independente da túa casa...”)

Do léxico político latino, perviviron moitas palabras que designaban institucións e cargos, aínda que hoxe non as utilizamos sempre co mesmo sentido.

A palabra Senado (senatus), institución romana que subsistiu dende a monarquía ata a caída do Imperio, cando concentrou o poder foi en tempo da República. Provén da palabra latina senex “vello, ancián” porque o Senado estaba integrado polas cabezas das principais familias patricias. Na actualidade, os senadores teñen unha representación territorial e o senado continúa sendo un órgano consultivo, pero perdeu, en certos estados modernos, a importancia que tiña o Senado romano, que obstenta a outra cámara, o Congreso Ambas cámaras forman o Parlamento.

Concilio provén de concilium, asemblea plebeia. Hoxe pasou a ser unha asemblea ou congreso, especialmente de bispos, para deliberar e decidir cuestións eclesiásticas.

Tribo vén de tribus, unha antiga división do pobo romano a efectos de participación nas votacións.

Tamén falamos de pagar tributos, do latino tributum, aquilo que se pagaba por tribos, e as Deputacións provinciais recadan a contribución, ou sexa, os impostos que pagamos pola nosa vivenda ou finca (na imaxe un recibo da contribución).

Os días dos Comicios, do latino comitia, hoxe utilizámolo como sinónimo do día das eleccións. Eran as asembleas lexislativas e electorais, nas que os romanos elexían cargos relixiosos ou maxistrados, ademais doutras competencias.

Temos dende a República romana o termo maxistratura, que designaba os cargos públicos no seu conxunto, pero hoxe só se mantén no mundo xudicial. O maxistrado (en latín magistratus) é o xuíz membro dunha Audiencia ou do Tribunal Supremo, ou o funcionario público con autoridade xudicial.

Entre os demais cargos públicos que ostentaban os políticos romanos, pervive o termo consul, malia que non ten nada a ver coa antiga función que tiña na república romana (era a maxistratura suprema, cos poderes que podería ter hoxe un xefe de Estado); un cónsul na actualidade é un representante dun país no estranxeiro, que se encarga de protexer os intereses dos súbditos do seu estado no outro.

A palabra dictador (dictator), que era un cargo recoñecido da República romana con validez de seis meses e ao que se recurría en momentos de crise, só ten en común cos dictadores actuais os plenos poderes no cargo.

Edil da palabra latina aedilis actualmente quere dicir “concelleiro, membro dun concello” en linguaxe culta; polo tanto mantén o significado orixinario posto que se encarga aínda hoxe do goberno municipal.

O Censor era o encargado de elaborar o censo (census) dos cidadáns, que se facía cada cinco anos; na actualidade un censor ten o encargo de facer a censura de libros, películas, etc, derivado doutra das tarefas dos antigos censores romanos (censores): vixiar a moralidade pública, protexer os costumes e confeccionar a lista dos posibles membros do senado, da que eliminaban a quen cometera un delito contra a moral ou costumes mediante a nota censoria.

Da época do Imperio, conservamos ademais da propia palabra imperio, do latín imperium, emperador (imperator), príncipe (princeps) “a primeira cabeza, quen ocupa o primeiro lugar”, que era o título oficial dos primeiros emperadores (hoxe tamén temos principado do latino principatus) ou César que de nome propio (proviña do cognomen de Caius Iulius Caesar) pasou a ser sinónimo de emperador, e do que derivan as palabras Zar/Tsar (ruso) e káiser (alemán).

Curiosa é a etimoloxía da palabra candidato ou aspirante para a obtención dun cargo; provén da palabra latina candidatus, “vestido de branco”, posto que co blancor reluciente da súa toga candida podía ser facilmente visto e recoñecido por todo o mundo durante a campaña electoral.

Entre os latinismos temos referéndum, “consulta que se fai ao conxunto de cidadáns dun Estado para que, por sufraxio universal, aprobe ou rexeite unha proposta do goberno”, pero antes dicíase ad referendum “a consulta”, posto que había o costume de someter á consulta do pobo as decisións que tomaba o senado.

E para indicar que hai os membros suficientes dun organismo ou colectivo para tomar acordos válidos nunha reunión falamos hoxe de quorum, literalmente “dos cales”, pero significa en realidade “a presenza dos cales é suficiente”, posto que este xenitivo plural do pronombre relativo qui-quae-quod é unha abreviatura da frase latina quorum praesentia sufficit.

En Roma para facer carreira política facía falta ser un bo orador e ter grandes dotes de elocuencia. Abofé que hoxe en día os políticos non se esquecen disto!

Tamén o pobo respectaba e admiraba os seus líderes, sobre todo a Augusto, tal como estes días pasa co novo presidente dos Estados Unidos, Barack Obama, e ademais en moitos estados americanos utilizan o latín como lema propagandístico, entre outros, o de Virxinia é Sic semper tyrannis (en alusión as verbas pronunciadas polos asasinos de César "Así sempre aos tiranos") ou de Arkansas Regnat populus (“Reina o pobo”) e o de Missouri Salus populi suprema lex esto “Sexa o benestar do pobo a suprema lei”.