In 2020 is het 75 jaar geleden einde oorlog

Stalingrad wordt de genadeslag

Onder deze omstandigheden was het merkwaardig dat de Duitsers er toch nog in slaagden om heel ver door te stoten in de richting van de olievelden, maar toen hun offensief onvermijdelijk stilviel in september 1941 vormden hun langgerekte en al te dun verdedigde verbindingslijnen een perfect doelwit voor een Sovjet-tegenaanval.

Het is in die context dat één Duits leger ingesloten raakte en uiteindelijk vernietigd werd in Stalingrad, in een gigantische veldslag die begon in de herfst van 1942 en eindigde begin februari 1943. Na deze sensationele zege van het Rode Leger wist plots de hele wereld dat een Duitse nederlaag onvermijdelijk was en het is daarom – samen met de ongeziene verliezen aan beide zijden – dat vele historici de veldslag van Stalingrad en niet die van Moskou als het keerpunt van de oorlog beschouwen.

De impact van de slag om Stalingrad was in elk geval enorm. In Duitsland was het publiek er zich voortaan zeer van bewust dat hun land op weg was naar een catastrofale ondergang, naar een Götterdämmerung[2]. Talloze Duitsers die tevoren het nazi-regime hadden gesteund, keerden het nu de rug toe. Ondermeer militaire en burgerlijke kopstukken als Stauffenberg en Goerdeler zouden daarom in juli 1944 pogen om Hitler om het leven te brengen.

Deze figuren worden tegenwoordig verheerlijkt als helden en martelaars van het Duitse “anti-nazi verzet”. Het waren ongetwijfeld moedige mensen, maar het blijft een feit dat ze Hitler altijd geestdriftig bejubeld hadden tijdens zijn grote triomfen, d.w.z. voor de nederlaag van Stalingrad. Indien zij na Stalingrad de Führer uit de weg wilden ruimen was dat omdat ze vreesden dat hij hen zou meesleuren in een totale nederlaag.

Collaborateurs verlaten het zinkende schip

De bewustwording van de betekenis van deze Duitse nederlaag aan de oevers van de stroom Volga demoraliseerde eveneens bondgenoten van nazi-Duitsland als Finland. Het deed hen uitkijken naar mogelijkheden om uit de oorlog te stappen. In Frankrijk en in andere bezette landen begonnen niet alleen de grote politieke en militaire maar ook economische collaborateurs – bankiers en industriëlen dus – zich discreet te distantiëren van de Duitsers en via het Vaticaan en het Spaanse Franco-regime toenadering te zoeken tot de Britten en de Amerikanen.

Omgekeerd betekende het nieuws uit Stalingrad een enorme versterking voor de moraal van Duitslands vijanden. Na lange jaren van duisternis, toen het scheen alsof nazi-Duitsland voorgoed Europa onder de knoet zou houden, ontwaarden verzetslui in Frankrijk en elders plots het spreekwoordelijke licht aan het einde van de tunnel. Zij werden vervoegd door talloze patriotten die tot dan lethargisch als “attentisten” (afwachtenden) langs de zijlijnen waren gebleven tot ze de blijde tijding van Stalingrad ontvingen. Vooral in Frankrijk werd “Stalingrad” vanaf dan een strijdkreet van het verzet.

Na de overwinning van het Rode Leger in Stalingrad waarde in nazi-Duitsland het spook van de nederlaag rond, terwijl Frankrijk en de andere bezette landen begonnen uit te kijken naar hun bevrijding. Het vooruitzicht op de nederlaag van Duitsland en de bevrijding van Frankrijk en de rest van Europa, allebei dankzij de inspanningen van het Rode Leger, deed echter alarmbellen rinkelen in Londen en Washington.

De Amerikaanse en Britse leiders hadden zich totdantoe gedragen als een tertius gaudens, een “lachende derde”, terwijl de nazi’s en de Sovjets elkaar aan het oostfront een aderlating aan het toedienen waren. Het feit dat het Rode Leger het kanonnenvoer leverde om Duitsland te verslaan, maakte het de Westerse geallieerden mogelijk om hun krachten niet alleen te sparen maar zelfs op te bouwen.

Aarzeling om een tweede front te openen

Zo zouden zij op het gepaste moment als een deus ex machina ten tonele kunnen verschijnen en niet alleen aan de verslagen Duitse vijand maar ook aan de uitgeputte Sovjet-bondgenoot hun wil opleggen. Met Groot-Brittannië aan zijn zijde, zou Uncle Sam dan bepalen hoe Europa – en een groot deel van de rest van de wereld – er na de oorlog zou uitzien.

Het is daarom dat Washington en Londen in 1942 geweigerd hadden om een “tweede front” te openen door troepen te landen in Frankrijk. In plaats daarvan kozen ze voor een zogenaamde “zuidelijke strategie”. In november 1942 werden legereenheden naar Noord-Afrika gestuurd om de Franse kolonies te bezetten. Een aantal van de hierboven al vermelde Vichy-generaals bevonden zich toen in Noord-Afrika. Zij maakten van de gelegenheid gebruik om het collaborerende Pétain-regime op het Franse vasteland adieu te wuiven en naar Generaal de Gaulle over te lopen.

Wegens het resultaat van de Slag van Stalingrad kwam er plots een dramatische verandering in de situatie voor Washington en Londen. Vanuit zuiver militair oogpunt was Stalingrad natuurlijk ook voor de Westerse bondgenoten zeer voordelig. Die nederlaag verzwakte immers ook voor hen de nazi-oorlogsmachine.

Amerikaans president Roosevelt en Brits eerste minister Winston Churchill waren echter helemaal niet in hun nopjes dat het Rode Leger nu langzaam maar zeker op weg was naar Berlijn en misschien zelfs nog veel verder westwaarts zou doordringen. De Sovjet-Unie – en diens socialistisch sociaal-economisch systeem – genoot van enorme aanzien en populariteit bij patriotten in de bezette landen.

Het 'probleem' van de populaire sovjets

Omgekeerd waren Britten en Amerikanen verre van populair in landen als Frankrijk, vooral wegens de al te bescheiden bijdrage die ze tot dan toe geleverd hadden in de strijd tegen nazi-Duitsland, maar ook omdat hun bombardementen op steden in Frankrijk en andere bezette landen aanzienlijke burgerlijke slachtoffers eisten.

Nog een ander haar in de boter was het feit dat Washington heel lang normale diplomatieke verbindingen bleef onderhouden met het collaborateursregime van maarschalk Pétain in Vichy en in Noord-Afrika knusjes samenwerkte met zijn generaals. In elk geval kwam het er nu voor de Anglo-Amerikaanse strategie op aan om zo vlug mogelijk troepen te landen in Frankrijk, West-Europa te bevrijden en Duitsland binnen te vallen om “het territoriale leeuwendeel van dat land niet in de handen van de Sovjets te laten vallen”, zoals Amerikaanse historici Peter N. Carroll en David W. Noble, geschreven hebben. Het was echter te laat om zulk een complexe logistieke onderneming nog in 1943 uit te voeren. Dat moest worden uitgesteld nog tot in de lente van 1944.

De landing in Normandië in juni 1944 vormde dus niet het keerpunt van Wereldoorlog II. Zuiver militair gezien had nazi-Duitsland reeds zijn dodelijke klappen gekregen in de veldslagen van Moskou en Stalingrad, en opnieuw, in de zomer van 1943, in de veldslag van Kursk. Terwijl de landing in Normandië schijnbaar tot doel had Frankrijk en de rest van Europa te bevrijden, ging het er in werkelijkheid om te verhinderen dat de Sovjet-Unie op eigen houtje Europa van het nazi-juk zou verlossen, met inbegrip van West-Europa tot de oevers van het Kanaal – een vooruitzicht dat was ontstaan door de triomf van het Rode Leger aan de oevers van de Volga.

Door Frankrijk te bevrijden – of te bezetten, net zoals de Duitsers het land hadden bezet, zoals generaal de Gaulle zelf ooit het resultaat van de landingen in Normandië heeft beschreven! – dachten de Anglo-Amerikanen te kunnen voorkomen dat de leiders van de Résistance in Frankrijk, een beslissende rol zouden kunnen spelen in de heropbouw van hun land. De meesten van hen hadden grote sympathie en bewondering voor de Sovjets.

Men vreesde bijvoorbeeld dat die patriotten zouden beginnen met de invoering van radicale sociaal-economische hervormingen zoals die geformuleerd stonden in hun “Charte de la Résistance”. Die tekst omvatte ondermeer de nationalisering van de banken en bedrijven die vlijtig (en winstgevend) hadden gecollaboreerd met de Duitsers. Onheilspellende waarschuwingen in die zin werden indertijd regelmatig werden ontvangen vanwege de Amerikaanse spion Allen Dulles, die vanuit Zwitserland de situatie in Frankrijk in de gaten hield en later het hoofd zou worden van de CIA.

De radicale plannen van de Résistance moesten absoluut verijdeld worden omdat zij onverzoenbaar waren met het Amerikaanse voornemen om in het naoorlogse Frankrijk (en Europa in het algemeen) een zo ongebreideld mogelijk kapitalisme in te voeren. De VS en Groot-Brittannië moesten daarom na lang aarzelen beroep doen op een nationalistische en populaire maar zeer conservatieve leider van het verzet: Charles de Gaulle.

Andere plannen voor Europa

De Amerikanen verachtten hem als een lastige megalomaan, maar uiteindelijk zagen zij zijn nut in en hielpen zij hem om in Frankrijk aan de macht te komen. Ze orchestreerden voor hem zelfs een soort triomfantelijk intocht in Parijs, compleet met een theatrale wandeling langs de Champs Elysées. De samenwerking met de Gaulle zou daarna echter verre van vlot verlopen. Ze konden bijvoorbeeld niet verhinderen dat hij als regeringshoofd een aantal toegevingen moest doen aan de radicale elementen van de Résistance, inclusief de communisten.

Maar zonder hem zouden de verregaande hervormingen van het Charte de la Résistance misschien toch uitgevoerd zijn. En zonder de Gaulle zou Washington er waarschijnlijk niet in geslaagd zijn om Frankrijk te integreren in het anti-Sovjetbondgenootschap dat de Amerikanen na de oorlog in Europa oprichtten in het kader van de Koude Oorlog.

Het einde van de Tweede Wereldoorlog was een korte periode in de Franse geschiedenis toen de meeste burgers nog heel goed beseften dat de bevrijding van hun land eerst en vooral te danken was geweest aan de inspanningen en offers van de Sovjet-Unie. Het was een periode dat diezelfde burgers, in schrille tegenstelling tot vandaag, nog enorm veel goede wil aan de dag legden tegenover de Russen en de andere ethnische groepen van de Sovjet-Unie. Aan die korte historische periode herinnert vandaag nog steeds de naam die in juni 1945 werd gegeven aan een van de grootste pleinen van Parijs.

[1] De veldslag van Canae werd uitgevochten in 216 voor Christus in de hiel van Italië tussen de imperia van Rome en Carthago onder Hannibal. De veldslag van Sedan werd uitgevochten tussen Frankrijk en Pruisen in 1870

[2] Letterlijk ‘godsverdoemenis’, tevens de naam van een bekende opera van Richard Wagner

Jacques R. Pauwels