De Panne Schuilhaven

Artikel van Jackie Beun. 

PANNESE DROMEN ZIJN BEDROG.

“De Vlaamse kust telt vier havens. Het hadden er vijf kunnen zijn. In de verste zuidwestelijke uithoek, op een steenworp van de Franse grens, ligt De Panne, vanouds een vissersgemeenschap. Sinds een Veurnese maatschappij in de achttiende eeuw van daaruit met kustvisserij begon, bleef het gehucht altijd door vissers bewoond, waarbij mannen en jongens in ruige omstandigheden de zee op moesten om de harde korst dagelijks brood te verdienen. Vanop het strand, wat de zaken nog moeilijker maakte. Een haven hier zou dus welkom zijn. In 1846 dook die idee voor het eerst op. Toen werd er zelfs aan een handelshaven gedacht. Gedacht, meer niet, want tegen de praktische uitvoering werden in de eerste plaats geen financiële, wel diplomatieke argumenten aangehaald. Frankrijk zou er tegen zijn. Misschien niet zo onzinnig in een tijd dat de verhoudingen met onze noordelijke en zuidelijke buren nogal gebrouilleerd waren. We hadden ze immers – in een toen nog niet zo ver verleden – in een halve eeuw tijd hier beide over de vloer gehad: de eerste ronduit als bezetter, de tweede als aanvaller na het afspringen van een mislukte hereniging”.Een gravure uit die tijd bezingt de toekomstplannen van La Panne près de Furnes als volgt: Port de navigation à vapeur, chemin de fer, établissement de bains, parc avec hippodrome. De prent geeft in vogelperspectief een beeld van de nieuwe haven, met op de voorgrond twee pieren waarop een trein staat. In de haven zijn twee stoomschepen te zien, geen vissersboten. Achter het station een indrukwekkend gebouw met kursaal-allures, daarnaast een paardenrenbaan. Plaats voor havenindustrie lijkt niet nodig. Kortom: het kon allemaal niet op en dromen mocht. Ondertussen bleef de modale Pannese visser op zijn honger”..   Dat schreef de betreurde Werner Van De Walle(1) onder de titel: ‘De Panne, het vijfde wiel aan de wagen’ in ‘Ruimschoots’, jaargang 6 van april 2006, het driemaandelijks tijdschrift van vzw Tolerant. Dit essay was grotendeels gebaseerd op een verhandeling van wijlen Jacques Bauwens (1941-2019) bekroond in het raam van de Historische Prijsvraag 1986, die werd ingericht door de West-Vlaamse Gidsenkring, afdeling Westhoek.

Begin twintigste eeuw – De Panne telde toen ongeveer 100 vissersschuiten. Nieuwpoort en Koksijde iets minder dan en Oostduinkerke iets meer dan 20 – dook de idee van een schuilhaven weer op. En belandde (we schreven bijna verzandde) binnen de kortste keren in politiek vaarwater, met als voornaamste actoren de katholieke volksvertegenwoordiger August Pil uit Veurne en zijn liberale tegenvoeter Adolf Buyl uit Oostende. Dat de Pannese vissers het moeilijk hadden, ontkende niemand. Hun boten meerden noodgedwongen op het strand, tot een volgende vloed ze optilde en ze weer in zee konden. Telkens moesten de vissers door het koude water aan boord klimmen of hun vangst uitladen. Omstreeks 1900 kwamen grotere schuiten in gebruik. Dat was nodig omdat – sinds het kornet in voege kwam – de visstand vlak bij de kust zodanig terugliep, dat de vissers verder de zee op moesten. De nieuwe vaartuigen, meestal voorzien van een kiel, konden niet langer het strand oplopen. Bijgevolg moesten de vissers uitwijken naar Nieuwpoort. Nadat eind 1901 een uitzonderlijk zware storm dagenlang had huisgehouden, raakten op het strand van De Panne bijna 100 boten beschadigd, terwijl de meeste door de golven ver op het strand waren gezet.

De roep om een eigen haven leidde vooral in tijden van verkiezingen tot felle discussies, zo in 1906 en 1910. In eerstgenoemd jaar kwam er bovendien steun van de Veurnese handelaars, die vreesden dat een leegloop in De Panne hun nering zou schaden. Kort daarop werd vanuit Brussel een tramlijn naar Nieuwpoort beloofd, waarop de Pannese vissers aan halve prijs mee mochten. Tenminste, zo ze hun werkkleren droegen... 

Een jaar later werd bij Koninklijk Besluit een studiecommissie opgericht. Een technische subcommissie trok op verkenning naar Nederland (Scheveningen en IJmuiden), de Britse Oostkust (Lowestoft, Southwold, Yarmouth, Grimsby, Hull, Aberdeen, Peterhead) Geestesmünde (vlakbij Bremerhaven in Duitsland), de Deense haven Esbjerg op de Westkust van Jutland en tot slot vier havens in Noord-Frankrijk (Boulogne, Calais, Gravelines en Dunkerque). Daarop ging zij na of ter hoogte van het strand van De Panne stromingen en zandbanken geen roet in het eten zouden gooien. Op alle geraadpleegde zeekaarten stuitten zij op ‘het Potje’, een geul vlak voor het strand, eigenlijk de aanzet tot de rede van Duinkerke. Zandbanken als Trapegeer, Broers en Den Oever beschutten deze vaargeul tegen stormen uit NW tot O. En vooral, vanaf 100 tot 150 meter uit de eblijn was al een diepgang van 5 meter mogelijk. Het zag er dus goed uit. Havenhoofden zouden de verbinding veilig stellen: van het Potje tot de geplande bassins in de duinen.Toch doken ook kritische vragen op: zo bijvoorbeeld of naderende (uiteraard zeilschepen) over voldoende manoeuvreerruimte zouden beschikken en of bij storm het Potje als baken in de branding herkenbaar zou blijven. En opmerkelijk: vissers, opgeroepen als getuigen, omschreven Duinkerke, als een veilige haven, Oostende leek hen redelijk, maar Nieuwpoort vonden ze ronduit gevaarlijk, uitgerekend wegens de branding bij de havenhoofden. Terwijl een ingenieur waarschuwde dat hij had vastgesteld dat de diepte bij het Potje weliswaar was toegenomen tussen 1801 en 1866, maar sinds 1882 weer was verminderd.Ook over de vraag of de havenhoofden evenwijdig moesten liggen, dan wel spits toelopend, waren de meningen verdeeld. Volgens buitenlandse getuigenissen zouden naar elkaar toe neigende havenhoofden tot onoverzichtelijke stromingen aan de uitgang en niet noodzakelijk tot rustig water binnenin leiden. Het meest waren de commissieleden echter in het ongewisse over een sluis. Sommigen vreesden dat daardoor bij eb de haven gewoon zou leeglopen. Een voordeel was dan weer dan een geopende sluis de havengeul op gezette tijden kon uitschuren. Anderen hielden het bij een open haven.

Eind 1909 legden de ingenieurs drie verschillende plannen oor: variante A bestaande uit evenwijdige havenhoofden (zoals in Nieuwpoort) en een sluis voor de verbinding met een kleine achterhaven, bij B liepen de havenhoofden spits toe (zoals in Duinkerke) en was er een open verbinding met een grotere achterhaven. C tenslotte combineerde de toelopende havenhoofden van B met de sluis van A. B haalde het maar de schuilhaven uit 1906 had blijkbaar definitief plaatsgemaakt voor een complete vissers- en handelshaven, ruim vijfmaal duurder dan de 2 miljoen Belgische frank die voordien waren begroot. Een subcommissie ‘handel’ leverde intussen een ware cijferslag over aantallen vissers aan onze kust en wat die opbrachten, terwijl ‘zelfs’ het sociale aspect niet werd vergeten. Dat varieerde van de verleidingen van het ontluikende kusttoerisme, dat de stoere zeebonken dreigde te ‘verwekelijken’ tot de gevaren van de stad die zou ontstaan rond de haven, leidend tot moreel verval en die het ideaalbeeld van de combinatie visser-boer naar de archieven zou verwijzen.

Eind 1908 – dus nog voor de drie hierboven vermelde opties waren besproken – nam de gemeenteraad van Adinkerke (De Panne bestond dan nog niet) een optie op de aankoop van de te verwerven gronden. De totale duinoppervlakte ten westen van de weg De Panne-Veurne (ongeveer 450 ha) was grotendeels in het bezit van de familie Calmeyn. Voor de eigenlijke haven had de commissie 40 ha berekend, echter uit te breiden tot 276, zo daar de voorzien infrastructuur werd bijgeteld (gaande van wegen en spoorlijnen over woonwijken met akkers tot aanverwante nijverheden). Meer dan 40 ha wilden de Calmeyns echter niet afstaan, zo lieten zij via hun Brusselse notaris weten. Ook over de voorgestelde prijs (1000 frank per hectare) bestond onenigheid. Onteigening dreigde.

In 1910 wonnen de katholieken de verkiezingen en Joris Helleputte (mede-oprichter en eerste voorzitter van de Belgische Boerenbond, pro De Panne) werd minister van Openbare Werken. Toch kwam er geen schot in de zaak, ook al liet Helleputte aan het bestuur van De Panne weten dat de nodige gronden ten laste van de familie Calmeyn konden worden onteigend. Het mocht niet baten. De von Saksen-Coburgs lagen dwars en slechts vele jaren nadien, zou men begrijpen, dat, Leopold II tegen dit project gekant was, niet het minst omdat hij de haven van Zeebrugge, slechts in 1906 opengesteld, eerst volledig wou laten uitbouwen.

De geur van kruitdamp hing reeds in de lucht en anderhalf jaar later – in augustus 1914 – doorkruisten Duitse ulanen al deze mooie plannen. Definitief, want vier jaar en miljoenen doden later had ook het kleine België wel andere katten te geselen dan het uitbaggeren van een haven in de duinen van De Panne.

(1)Werner Van De Walle was licentiaat Germaanse talen en was gediplomeerd in de audio visuele communicatiewetenschappen aan de K.U.L. Hij werkte voor diverse bladen en tijdschriften en volgde daarbij uiteenlopende vakgebieden, van 'de Wetstraat' en Europa over buitenland tot industrie en economie. Hij rondde zijn actieve loopbaan af als communicatieverantwoordelijke voor een wetenschappelijk onderzoekscentrum. Fotografie, zeilen en varen vormden zijn hobby's. Hij was tevens de eerste hoofdredacteur, medestichter en drijvende kracht van Ruimschoots, het nautisch tijdschrift van vzw Tolerant. Naast tal van artikels in Ruimschoots, schreef hij ook verschillende boeken o.a. Mercator & De Belgische Schoolschepen. Zeilen is een kunst, 2012, Tielt, uitg. Lannoo, 176 p. (FLEV-COLLECTIE 5549). Hij overleed op 22 juli 2021.

Bronnen:

De visschers van De Panne, p. 557 e.v., Emiel Vliebergh, in: Dietsche Warande en Belfort, jaargang 1906, (1906), uitg. J.-E. Buschmann, Antwerpen. (FLEV-digitaal 0105)

Een groot West-Vlaming: Seraphyn Dequidt, opvoeder en letterkundige, (1858-1911), DE SPOT, Ernest M.A., 1949, Tielt, drukkerij-uitgeverij J. Lannoo, 212 p., afm.: 21,0 x 15,0 cm. (FLEV-collectie 0736)

Te De Panne daar staat mijn huis, p. 772, J. Beun in: het Mededelingsblad van ‘De Vrienden van het Nationaal Visserijmuseum van Oostduinkerke’ , driemaandelijks tijdschrift nr. 35 van december 1986, vu.- M. Cloet, Oostduinkerke (FLEV-digitaal 2907).

Sprokkels uit het Weekblad ‘De Toekomst’ , retro-berichten met o.a. de nieuwjaarsgroet tot de vissers door pastoor E.H. Seraphin Dequidt, pp. 69-73, M. Messiaen in: het tijdschrift Bachten de Kupe, orgaan van de gelijknamige regionale heemkundige kring, 36ste jg., nr. 3, mei-juni 1994, vu.- A. Dawyndt, Koksijde.(FLEV-digitaal 3898)

Voorspel door Norbert Desiere 2/2/2020:

"Touwtrekken rond de Schuilhaven De Panne"

Uit de 19de eeuw bezitten we een prachtige gravure met als titel : “De Panne bij Veurne, navigatiehaven met stoomboten, spoorweg, badplaats, park met hippodroom.”
In vogelperspectief zien we op de grote gravure een haven met 2 pieren, waarop een trein staat,  2 stoomboten, een kursaalgebouw en een reuzengrote paardenrenbaan.  Het idee van een Schuilhaven was in 1906 niet nieuw. 

Reeds in 1846 was die gedachte voor het eerst kenbaar gemaakt. Een uitvoering volgde niet en men beriep zich op diplomatieke redenen : Frankrijk zou er tegen opgekomen zijn. 

Begin de 20ste eeuw stak de schuilhaven gedachte weer de kop op. 

De liberale volksvertegenwoordiger Adolf Buyl uit Oostende en de katholieke August Pil uit Veurne, verdedigden het hardst dit voorstel.  Er waren redenen toe ! De Pannese vissers werkten onder moeilijke omstandigheden : de boten meerden op het strand, bleven er liggen tot een volgende vloed ze optilden en ze weer in zee konden steken. De vissers moesten telkens weer door het koude water waden. 

In het arrondissement Veurne-Diksmuide-Oostende werden ter gelegenheid van de algemene verkiezingen van 1904 en ook van 1910, heel wat felle meetings gehouden, waarin de vissers bemoedigende schouderklopjes uitgedeeld kregen en waarin beide politieke rivalen elkaars inzet verdacht maakten. 

Omdat aan het begin van onze eeuw de katholieken het land onafgebroken bestuurden, lag het voor de hand dat het vooral Buyl was die met talrijke interpellaties in de Kamer, het de katholieke ministers lastig maakte.  Op 3 augustus 1901, stelde Buyl aan de Kamer voor om een som van 50.000 bef. te besteden aan een studie die de inplanting van een schuilhaven zou moeten onderzoeken. 

De katholieke meerderheid verwierp anoniem dit liberale voorstel.  Minister de Smet de Naeyer van Financiën en Openbare Werken, antwoordde dat de kostprijs voor een Schuilhaven, buitensporig hoog zou oplopen en dat de vissers maar van de haven van Nieuwpoort gebruik moesten maken, ze konden er met de tram naartoe via Veurne ofwel kiezen voor een voettocht van drie tot vier uur !
Op 20 december 1905 stond Buyl weer op het spreekgestoelte. De minister weigerde andermaal en stelde voor in De Panne een vuurtoren te bouwen. Magere troostprijs. De “Kykhill” was het referentiepunt voor de Pannese vissers vanuit zee. Buyl kreeg de steun van de Veurnse handelaars die vlug begrepen dat het leeglopen van De Panne , zeer schadelijk zou zijn voor hun handel. Op 10 mei stuurden de Veurnenaars een petitie naar de Kamer. De tekst ervan verscheen in mei 1906 in het “Advertentieblad van Veurne” en werd in de krant ten zeerste geprezen.
Na heel wat getouwtrek, bleek de katholieke regering toch bereid om 50.000 bef. te besteden aan een studieonderzoek. 

Buyl reageerde verbaasd en geërgerd dat zijn voorstel uit 1901 nu zomaar door de meerderheid zelf werd overgenomen.
Bitter merkte hij op dat er toch maar weer 5 jaar voorbij waren gegaan en schamper voegde hij eraan toe, dat zoiets alleen twee weken voor de verkiezingen van 27 mei 1906 mogelijk was.  Hij sprak van “verkiezingsmaneuver”. 

Het duurde echter nog wel tot 31 mei 1907, vooraleer Leopold II in Oostende, zijn handtekening zette onder een Koninklijk Besluit waardoor een Studiecommissie opgericht werd.  August Pil werd voorzitter van de Handelscommissie, waarin nog zetelden : E. d’Arripe, schepen van Adinkerke en vanaf 1911 eerste burgemeester van De Panne; F. Maertens, ingenieur uit Nieuwpoort en A. Pison, visser-reder uit De Panne. 

Ondertussen werd wel alles wat op de gravure “De Panne navigatiehaven” te zien was, onder impuls van koning Leopold II in Oostende gerealiseerd : haven, spoorwegen, pier, kursaalgebouw, paardenrenbaan …