Kinderen in de westerse samenleving en FAALANGST

Kinderen in de westerse samenleving en FAALANGST

Verslag van de voordracht van Mevr. W.M. Nijkamp, ex-ped. medew. Mij tot Nut van ‘t Algemeen; gehouden op 20 maart 1976 te Amsterdam.

Overgenomen uit het Mededelingenblad van de Nederlandse Werkgemeenschap voor Individual Psychologie september 1976

De faalangst is, zegt mevr. Nijkamp, momenteel in de Westerse en vooral Nederlandse samenleving een werkelijke bedreiging voor de gehele geestelijke volksgezondheid, want het is een vorm van ONZINDELIJK DENKEN. Faalangst wordt nl. opgevat als een soort ziekte die een alibi geeft voor eventuele tekortkomingen t.a v. examens, proefwerken, etc. Faalangst is zogezegd een term van deze tijd; maar Adler, die weliswaar niet het woord faalangst heeft uitgevonden (vooral niet te verwarren met Freud’s “Fehlleistungen”) sprak over “schijndomme kinderen”, in onze tijd SUBPRESTEERDERS (onderpresteerders) genoemd.

Faalangst is de onbewuste angst om fouten te maken, en wordt meestal TE LAAT manifest, nl. wanneer het kind vergelijkende prestaties moet leveren in de schoolwereld.

We spreken niet van faalvrees, omdat vrees een reëel bang zijn van iets is. Angst echter is vaag, is een stemming, voortkomende uit diepere lagen van de persoonlijkheid en hangt vaak samen met onverwerkte - of onnodige en opgedrongen schuldgevoelens. Examenvrees is reëel: je bent bang dat je zult zakken, niet aan de normen voldoet, dat je je gezicht verliest enz. Vrees is benoembaar. Faalangst is duidelijk ANGST en heeft haar wortels in HET EERSTE LEVENSJAAR, blijft vaak onbewust, beïnvloedt de gehele habitus en kan tenslotte manifest worden in de examenvrees.

Het manifest worden van de angst kan, merkwaardig genoeg, bevrijdend werken. Immers in ‘t algemeen krijgt men te horen dat men zich maar moet verzetten tegen die vage ondefinieerbare onlustgevoelens, die door de verborgen angst opgeroepen worden, maar bij een vrees voor het een of ander is er al gauw medewerking te verwachten, dan is het: ”ja, dan moeten we zien of daar iets aan te doen valt - en - wordt er een raad zus en een raad zo gegeven. Menigmaal wordt dan ook het panisch gevoel, de faalangst, opgehangen aan het schoolwerk, proefwerk, examen, sollicitatie, overplaatsing, enz. enz.

Reeds bij heel jonge kinderen is dit omzetten van angstgevoel in een meer vastere vorm ‘een vrees voor’… werkzaam.

Voorbeeld: Een kleuter die klaagde over ‘zo bang voor de boze wolf’ uit het spelletje ‘Roodkapje, waar ga je heen?‘ bleek een broertje te hebben gekregen, dat ze niet accepteerde. De onbewuste schuldgevoelens werden op de vrees voor de wolf overgebracht, waardoor dit gespannen kind zich in de klas vrijer begon te gedragen. (de vage angst werd vastgezet in een object.)

Wanneer een kind het onbehagelijke min of meer onbewust blijvende gevoel heeft van ‘ik zal wel tekort schieten’ dan weten we welk mechanisme het kan hanteren nl. het wordt ‘subpresteerder’, het wordt schijndom, of het zoekt een nebenkriegschauplatz: gaat dus zijn werkelijke taak ontduiken en zich uitsloven voor iets dat helemaal niet zo belangrijk is.

De tragiek in de westerse samenleving is dat het succes op school voor een groot gedeelte beslist over het latere lot, over de positie in de maatschappij, over de status. De ‘self-made man’ komt (voorzichtig gezegd) lang niet zoveel meer voor als vroeger.

EERSTE LEVENSJAREN

De faalangst heeft haar wortels in het eerste levensjaar. In die tijd, waarin het kind volkomen hulpeloos en afhankelijk is en nauwelijks beseft dat het bestaat, worden er zeer vele vergissingen gemaakt door de volwassenen, bijv. de ouders. Mevr.Nijkamp spreekt nadrukkelijk van ‘vergissingen’ en niet van ‘fouten’. Bij ‘fouten’ legt men de schuld op schouders van mensen, die volkomen te goeder trouw meenden dat ze het goed deden.

Vergissingen worden gemaakt t.a.v. de fundamentele, essentiële behoeften van het kleine kind:

t.a.v. de behoefte aan koestering, acceptatie (to belong to, rust en regelmaat en een rustig tempo.

t.a.v. de mogelijkheden en begrenzingen van het kunnen (te hoge of te lage eisen.)

t.a.v. de eisen waarvan de opvoeders in twijfel verkeren: MOETEN ze, MOGEN ze of in ieder geval MOGEN ze NIET gesteld worden.

Hier geldt: niet generaliseren, maar aanpassing van elk kind afzonderlijk in de situatie, waarin het verkeert.

Voorbeeld: Aan de eis, al het overhoop gehaalde speelgoed op te ruimen kan een tweejarige niet voldoen, al weet het best dat er opgeruimd moet worden. In dat geval kan de opvoeder zeggen: ‘ik help je, begin maar vast’ of iets dergelijks. Zo zijn er allerlei eisen waaraan een kind in feite niet kán voldoen, zodat er in het kort gesteld kan worden dat de toestand van de lichamelijke en neurologische ontwikkeling op een gegeven moment essentieel de mogelijkheden bepaalt van aanpassing, leren en gedrag. Een kind moet neurologisch een bepaalde rijpheid hebben gekregen om bv. zindelijk te kunnen worden, de rechterhand te kunnen geven, zich allerlei vaardigheden eigen te maken enz. zonder overspanning, zonder kans op falen, zonder een kiem van faalangst te leggen. Vooral in de eerste levensjaren komt er zo’n breed gebied van de persoonlijkheid tegelijk in ontwikkeling, dat het onrechtvaardig is kinderen in deze fase met elkaar te vergelijken. De conclusie luidt derhalve dat de op voeder zich zal moeten aanpassen aan de mogelijkheden en begrenzingen van het kind en niet omgekeerd.

In het eerste geval schept men vertrouwen bij het kind en in het tweede niet. Het kind kan dit weliswaar niet zeggen maar voelt of ondergaat het des te meer. Het is een onbewust proces, waarop de FAALANGST al dan niet kan stoelen. We moeten het kind dus de verzorging en koestering geven die het aanvankelijk nodig heeft, zijn kinderlijk gedrag en onhebbelijkheid accepteren EN HEM HET PERSPECTIEF TONEN DAT HET OOK ANDERS KAN. Deze lijfspreuk, afkomstig van Adler helpt ook onszelf, wanneer we in een probleem vastgelopen zijn. Het benaderen van een andere kant werpt dan nieuw licht op deze zaak. (De Bono: ‘Das spielerische Denken”).

Hoewel het voor liefhebbende ouders en welmenende opvoeders een natuurlijke zaak lijkt, blijkt het in onze huidige samenleving evenwel niet zo eenvoudig te zijn. Er zijn vele nerveuze en ongeduldige mensen, die met wrevel, met woede of zelfs met lichamelijke straf reageren als een kind zich naar zijn aard gedraagt.

Bijvoorbeeld: Moeder, met zonnig kindje op dagelijks tramritje, weet haar iedere dag opnieuw te frustreren. Dán had het niet mogen staan, dán niet zus of zo zitten, dán niet met die mijnheer mogen praten enz. enz. Elke ochtend eindigde het ritje met tranen.

Andere moeder met 8 maanden oude baby die moeders beurs pakt met de glinsterende beugel, waarop de zon schijnt. Afpakken - herhaling - ‘ik heb het je toch gezegd’ tenslotte draai om de oren. Het grote probleem bij deze inadequate reacties van volwassenen is DAT HET KIND NIET WEET WAT HET FOUT DOET.

Er zijn nog meer punten aan te wijzen in onze samenleving, die schadelijk blijken voor de ontwikkeling van het kind. Er zijn bv. veel jonge ouders, die de bereidheid missen eigen belangen achter te stellen bij de belangen van het kind. Er wordt dan niet gevraagd of hun kleintje toe is aan een kleuter- of peutergroepje, het wordt er eenvoudig heen gebracht. Andere ouders moeten zo nodig ergens heen en hun kind wordt uren vastgebonden in een autostoeltje; en dát op een leeftijd waarop zijn ontwikkeling (ook de verstandelijke) afhankelijk is van beweging. Als het kind het dan later op school niet zo goed doet zou het misschien terug te brengen zijn op dat autostoeltje.

Natuurlijk zijn er excuses: te klein behuisd, te hoge huur (moeder moet werken), huizen te gehorig, statussymbolen, maar onze maatschappij werkt eraan mee dat het kleine kind voortdurend het gevoel krijgt: ‘hé, ik schijn iets te doen wat niet mag’, maar niet weet wát dan wèl.

Dit alles gebeurt in de EERSTE LEVENSJAREN waarin ervaringen worden vastgelegd die zijn levens-, zijn zelfvertrouwen en zijn vertrouwen in de andere mens in de kiem kunnen smoren. Tegelijkertijd wordt de kiem gelegd voor de FAALANGST doordat ouders in hun reacties inconsequent, onbeheerst, inadequaat zijn, wat het jonge kind, dat geen oorzaak en gevolg kan zien, in verwarring brengt. Pas tussen 2 ½ en 3 jaar kan het een relatie leggen tussen zijn handeling en het resultaat. Tot dat moment is het kind uitsluitend aan het experimenteren met zijn ervaringen en relaties, maar de volwassenen realiseren zich dat niet. Voorbeeld: een kind wil water drinken, breekt een keukenkopje. Moeder vindt het helemaal niet erg. Een paar dagen later breekt het een kopje van het beste servies: ‘zwaait er wat’. De ene keer gooit het een glas water om … niet erg; de volgende dag is het de chocola … zwaait er wat. Het verschil ontgaat aan het kind. Bij veelvuldige herhalingen echter wordt het kind bang voor straf of verwijt, wat kan uitmonden in een habituele geremdheid. Als individualpsychologen weten we immers dat diezelfde ongelukjes voorkomen omdat het kind die narigheid a.h.w. naar zich toe haalt DOOR ZIJN INNERLIJKE ONZEKERHEID.

HOE ZIEN DE OUDERS HET KIND?

Dit is de kardinale vraag t.a.v. het ontstaan van de faalangst in de eerste levensjaren.

Zien zij het als een wezen met een eigen individualiteit en het recht die te ontwikkelen onder hun leiding, die rekening houdt met de individuele mogelijkheden en grenzen, dan bestaat er weinig kans op een ernstige vorm van faalangst, omdat zij het kind toestaan zichzelf te zijn en fouten te maken.

Zien zij het kind als liefdesobject, waaraan zij hun eigen behoefte aan liefde kwijt willen (kunnen); dan is er sprake van een emotionele band, die niet getuigt van common sense. Iedere fout of wangedrag van het kind zal de ouder kwetsen in zijn eigenliefde met het fatale gevolg.

Zien de ouders het kind als opvoedingsmodel, dan staat hun een doel voor ogen waar zij het kind heen willen sturen en waaraan het zal moeten beantwoorden; vaak tegen de eigen mogelijkheden van het kind in.

Wordt het kind uitsluitend gewaardeerd wegens zijn prestatie, wordt het kind geaccepteerd of niet (kan hij nóg niet zitten!? Is hij nóg niet zindelijk!? Kan hij nóg niet zelf eten!? enz. enz. ).

Deze onbewuste houding van de ouders is van fundamenteel belang. Wordt het kind de kans gegeven te beleven dat ‘het erbij hoort’, dat zijn ouders voor hem op de bres staan, rekening houden met zijn behoeften, hem zijn kansen geven zichzelf te kunnen zijn, dan geven zij het ook de moed zelf te experimenteren en fouten te maken. Adler zegt: ‘Fouten maken is om van te leren’ en het kind leert het zinvolle van fouten maken kennen als een leermiddel, zoals Adler het ook heeft bedoeld. Veel volwassenen, zelf behept met faalangst, hebben het gevoel dat eigen tekorten aan de kaak gesteld worden als hun kind een fout maakt en zijn daarom uitermate intolerant ten aanzien van het falen van kinderen op welke leeftijd dan ook. Het gevolg is dat deze kinderen (en dat zijn er heel veel) emotioneel in de kou staan. Een kind weet niet wat van hem verwacht wordt en voelt zich onzeker.

Ook de volwassene kent deze gevoelens wanneer hij zich in nieuwe situaties bevindt, maar hij kan zijn situaties kiezen. Een kind kan dat niet en voelt een vage, niet te beschrijven onlust of angst om niet aan de verwachtingen te kunnen voldoen. Het zou voor de hand liggen een kind op zijn gemak te stellen en waardering, goedkeuring en genegenheid te uiten. Maar wat zien we gebeuren? De ouder/opvoeder zegt: ‘dat heb je fijn gedaan, maar … ! Het kind duikt in het zwembad, de vader zegt: ‘nou, jij kan goed duiken, maar denk er aan dat je niet zo plat terechtkomt. ‘ Het kind komt thuis met een goed rapport: ‘maar wat doet die zes daar voor schrijven?! enz. enz. Iedereen bezondigt zich eraan, al menen we soms van niet. En de goed opgeleide kleuterleidster? Die toch zeker niet? Komt een kind bij juf met een vlug gemaakte tekening, die er leuk uitziet. Juf denkt: is hij nu al klaar? Wat moet hij nu weer gaan doen?’ en ze zegt: ‘Leuke tekening zeg, maar .... vind je de lucht niet wat leeg?’ Nu moet er weer een vogeltje in. Het - is nooit - goed. Veel jongeren tegenwoordig nemen het niet meer en lopen weg. ‘Ik heb er genoeg van altijd weer te moeten horen dat ik het niet goed genoeg doe.“

Andere ouders zijn provocerend, en geven van het begin tot het eind aanwijzingen om het fouten maken te voorkomen. Hier geldt (wat Adler heeft gezegd) dat VERWENNEN EN VERWAARLOZEN IN DEZELFDE SFEER LIGGEN, want het kind komt niet tot zelfstandig denken, handelen en oordelen. ‘Weer andere ouders menen op te voeden door misprijzingen te tonen over tempo, onvolledigheid enz. , doch dit bevordert de faalangst in hoge mate. Heel erg is ook het z.g. tonen van verdriet (‘dat is nu toch zó teleurstellend voor me’) want dit wekt verlammende schuldgevoelens in de hand; en natuurlijk zijn het kleineren, het sarcasme en het kind verwerpen, ervaringen waardoor kinderen slecht of helemaal niet tegen het leven opgewassen zullen zijn. Zij kunnen zichzelf niet zijn, geen initiatief ontwikkelen, en zich niet in eigen tempo oefenen. Heel veel kinderen zijn ‘ja, …maar’ kinderen dwz kinderen met faalangst, die permanent onzeker zijn.

OPVOEDERS ZULLEN ZICH MOETEN AFVRAGEN WELK DOEL ZIJ VOOR OGEN HEBBEN.

Is het doel het kind te trainen voor het leveren van prestaties (motorisch, emotioneel, intellectueel) dan ligt hier, hoe goed bedoeld, toch de wortel van de faalangst.

Of is het doel het kind te trainen tot zelfstandigheid tot zelf doen, met vallen en opstaan en daarvan genieten, dan is de kans van falen minimaal omdat het kind leert, dat een fout te corrigeren is.

Adler leerde, dat we als een kind zich over de gehele linie negatief en zich één keer positief gedraagt, daarover de vlag moeten uitsteken en OVER DE REST ONZE MOND MOETEN HOUDEN. Want door de vlag uit te hangen voor die éne keer dat het hem lukte zich aangepast te gedragen, wordt hem de moed gegeven het nog eens te doen - misschien een beetje langer en zo verder.

Hier geldt bij uitstek wat Adler bedoelde met het moedtrainingcomplex, waarvan hij zegt dat elke handeling (bewust of onbewust) die verwacht of onverwacht succes sorteert prikkelt tot nieuwe oefening. Hoort het kind echter niets anders dan vermaningen, dan weet hij het wel hoe het niet moet, maar blijft in het onzeker (‘wat willen ze dan???’) en men kweekt een ongelukkige jeugd. Conclusie: het kind kan zijn persoonlijkheid en zijn talenten slechts dan onbevangen en onbelemmerd ontplooien wanneer het door zijn omgeving in iedere fase van zijn ontwikkeling de gewenste prikkels krijgt tot liefhebben, tot oefenen en tot fouten mogen maken om die te kunnen corrigeren en vooral als het in staat wordt gesteld zichzelf te zijn. Met Jung sprekend: zijn individuatie te bereiken d.i. als goed geïntegreerde volwassene te gaan functioneren.

Mevr. Nijkamp eindigde met het volgende geestige typerend gedichtje:

Passing the buck.

The college professor says

“Such rawness in a student is a shame,

But high school preparation is to blame”

The high school teacher remarks

“From such youth I should be spared:

They send them up so unprepared.

The elementary teacher observes

“A tenant for the dunce’s stool:

Why was he ever sent to school?”

The Kindergarten teacher whispers

“Never such lack of training did I see!

What kind of person must the mother be?”

The mother replies:

“Poor child! But he is not to blame

His father’s people - they are all the same.”

Glenn Seeley

Boeken ter aanbeveling:

‘Goed Verstand - slechte prestaties’ door Dr Benjami Fine; Contact NV. Amsterdam.

‘Wij maken onze kinderen ziek’ door Dr B. Schücking Bos & Keunig, Baarn.