Artykuł 2

Wiktor J. Darasz, Kraków

Polskie tłumaczenia wiersza Roberta Browninga Meeting at night

Slowa klucze: Robert Browning, przekład artystyczny, wersologia, eufonologia, instrumentacja głoskowa

Wiersz Meeting at night to jeden z najbardziej znanych utworów Roberta Browninga i zarazem jeden z najczęściej publikowanych liryków w literaturze angielskiej. Utwór ten jest często tłumaczony na języki obce. Na czeski przełożył go znany polityk Miroslav Macek. Ten artykuł będzie poświęcony jego polskim translacjom. Były one dokonywane z reguły przez wybitnych poetów w ciągu wieku dwudziestego i dwudziestego pierwszego.

Zaplecze metodologiczne dla tej pracy stanowiły prace wersologiczne i eufonologiczne rosyjskich formalistów, między innymi Romana Jakobsona, Jurija Tynianowa, Josipa Brika, Eugeniusza Poliwanowa i Lwa Jakubinskiego), strukturalistów czeskich (praskich), zwłaszcza Jana Mukarovkiego i Miroslava Cervenki, rosyjskich, przede wszystkim Jurija Łotmana, i polskich, w szczególności Kazimierza Wóycickiego, autora studium Forma dźwiękowa prozy polskiej i wiersza polskiego (1912), i Stefanii Knisplówny, autorki artykułu Instrumentacja głoskowa w "Pomniku" Tuwima (1937), oraz studia translatologiczne wybitnych tłumaczy, Adama Ważyka i Stanisława Barańczaka (Ocalone w tłumaczeniu). Ważną pozycją była też praca Józefa Zarka o serii translatorskiej, Warto zauważyć, że wypracowana przez Barańczaka metodologia krytyczna posłużyła do badań nad jego własnymi przekładami.

O ile mi wiadomo, istnieje sześć polskich tłumaczeń wiersza Browninga Meeting at night. Był on przekładany przez pięciu tłumaczy: Jana Kasprowicza (1907), Jerzego Pietrkiewicza (1958), Juliusza Żuławskiego (1969), Stanisława Barańczaka (1992) i Wiktora J. Darasza (2001 i 2014). Wszystkie te przekłady tworzą serię tłumaczeniową w rozumieniu Józefa Zarka. Omawianych przekładów nie można niestety przytoczyć w całości ze względu na obowiązywanie praw autorskich dla większości z nich, z wyjątkiem dla wersji Kasprowicza. Przekład Kasprowicza został ogłoszony w jego autorskiej antologii Poeci angielscy. Wybór poezyi. Wersja Pietrkiewicza została zamieszczona w jego autorskiej Antologii liryki angielskiej 1300-1950, wydanej najpierw w Londynie a dopiero później w kraju (1958, 1987, 1997). Przekład Żuławskiego pochodzi z jedynego tomiku Browninga wydanego w Polsce, Poezje wybrane, opublikowanego w serii celofanowej w 1969 roku. Przekład Barańczaka był publikowany w jego antologiach Miłość jest wszystkim, co istnieje (1992) i Od Chaucera do Larkina (1993). Propozycja Darasza została przedstawiona we Frazie rzeszowskiej 3(33)/2001. Druga wersja Darasza została rozpowszechniona przez Internet. Nawet obecnie czasem wznawia się przekład Kasprowicza, co najlepiej świadczy o jego żywotności i czytelniczej atrakcyjności.

Najpierw przyjrzyjmy się translacji tytułu. Kasprowicz i Darasz przekładają Spotkanie w nocy, Pietrkiewicz Nocne spotkanie, Żuławski Spotkanie nocą, a Barańczak oryginalnie Nocna schadzka. W swoim drugim podejściu do tłumaczenia tego tekstu Darasz zdecydował się na tłumaczenie analogiczne do wersji Żuławskiego, Spotkanie nocą. Wersja Barańczaka jest trochę dyskusyjna ze względu na negatywne konotacje słowa schadzka, funkcjonującego zwykle w połączeniu dom schadzek, w którym chodzi co prawda o miłość, ale raczej płatną. Lepsze byłoby już współczesne słowo randka.

Drugim zagadnieniem będzie rodzaj użytego w przekładzie wiersza. Przypomnijmy, że oryginał został napisany wierszem tonicznym czteroakcentowym. Kasprowicz przekłada pentametrem jambicznym akatalektycznym, Pietrkiewicz jedenastozgłoskowcem, Żuławski próbuje naśladować toniczne metrum oryginału, Barańczak stosuje dziesięciozgłoskowiec ze średniówką po sylabie czwartej, a Darasz w pierwszej wersji wykorzystuje trzynastozgłoskowiec, a w drugiej, znacznie odchudzonej wersji dziewięciozgłoskowiec. Najbliższy oryginału i zarazem najbardziej nowatorski jest więc Żuławski. Pozostali stosują bardziej tradycyjne formaty wiersza sylabicznego (Pietrkiewicz, Barańczak i Darasz) i sylabotonicznego (Kasprowicz). Wystarczy porównać tłumaczenia wersu pierwszego.

The grey sea and the long black land; (oryginał)

Szara głąb morza, długi ciemny ląd; (Kasprowicz)

Czarny podłużny ląd i szare morze (Pietrkiewicz)

Szare morze, ląd z czarnego laku (Żuławski)

Szare morze, czarna linia brzegu (Barańczak)

Szara płaszczyzna morza, lądu czarne wzgórza (Darasz)

Nad wód szarością, lądu czernią (Darasz)

Najbliżej dosłownego przekładu linijki pierwszej są Kasprowicz i Pietrkiewicz, najwięcej od siebie dodali Żuławski i Darasz.

Trzecią kwestią jest rodzaj i jakość użytych rymów. Kasprowicz jako jedyny stosuje rymy wyłącznie męskie. Pozostali tłumacze wykorzystują rymy żeńskie. Są one z reguły dokładne. Tylko Darasz w drugiej wersji stosuje asonanse. Barańczak wykorzystuje rym szybkę: szybkie, który ma walor kalamburowy i trochę humorystyczny, co może budzić kontrowersje. Wszyscy tłumacze zachowują charakterystyczny, lustrzany układ rymów abccba, decydujący w dużym stopniu o oryginalności wiersza Browninga, a zaczerpnięty najprawdopodobniej z sonetu włoskiego, dzielonego na dwie części, ośmiowersową i sześciowersową, rymowane odpowiednio abbaabba i cdeedc. Ten typ sonetu występował u Dantego w tomie Życie nowe.

Schemat abccba w dłuższym utworze wykorzystała amerykańska poetka Maria Gowen Brooks w wierszu Inwokacja (Invocation) stanowiącym wprowadzenie do jej poematu Zophiel. We wstępie (Preface) do wydania tego dzieła, opatrzonym datą 30 marca 1825 poetka pisze o wyborze strofy: „The stanza in which his story is told though less complicate and beautiful than the Spencerian, is equally ancient; and favorable to a pensive melody, is also susceptible of much variety.” Oto trzy pierwsze zwrotki utworu.

Thou with the dark blue eye upturned to heaven,

And cheek now pale, now warm with radiant glow,

Daughter of God,—most dear,—

Come with thy quivering tear,

And tresses wild, and robes of loosened flow,—

To thy lone votaress let one look be given!

Come Poesy! nor like some just-formed maid,

With heart as yet unswoln by bliss or woe;—

But of such age be seen

As Egypt's glowing queen,

When her brave Roman learned to love her so

That death and loss of fame, were, by a smile, repaid.

Or as thy Sappho, when too fierce assailed

By stern ingratitude her tender breast:—

Her love by scorn repaid

Her friendship true betrayed,

Sick of the guileful earth, she sank for rest

In the cold waves embrace; while Grecian muse bewailed

Nie można wykluczyć, że Browning znal ten utwór, zwłaszcza, że został on wydany w Londynie. Wiersz ten składa się z dwudziestu jeden strof.

Czwartym zagadnieniem pozostaje oddanie instrumentacji oryginału. Przypomnijmy, że w pierwszej zwrotce oryginału występuje wyrazista instrumentacja spółgłoskowa (harmonia konsonantyczna), wykorzystująca słowa zawierające głoskę [l]. W czterech linijkach występuje ona trzynaście razy, a litera l czternaście razy: long black land;/And a yellow half-moon large and low;

And startled little waves that leap /In fiery ringlets from their sleep. Są tam obecne również aliteracja na [p]: pushing prow i [s]: its speed in the slushy sand. Najwyraźniej zauważa ją i próbuje oddać Żuławski, o czym świadczy połączenie ląd z czarnego laku, z aliteracją na [l]. Natomiast u Darasza zauważyć można aliterację w drugiej zwrotce: Bicie serc, strach i radość z trudem ukrywane [r ra ra r r]. Występuje tam również instrumentacja samogłoskowa (harmonia wokaliczna): Stukanie w szybę okna i odzew znajomy.

Po podsumowaniu przeprowadzonych analiz wersologicznych i eufonologicznych, oraz semantycznych wydaje się, że w tym przypadku za najlepsze wypada uznać tłumaczenie, Pietrkiewicza, następnie Żuławskiego i Barańczaka. Przekład Kasprowicza należy oczywiście do innej epoki, ale też zasługuje na pozytywną ocenę. Nawet użycie wyłącznie męskich współbrzmień nie razi ze względu na niewielką długość utworu. Użycie wyłącznie rymów męskich było typowe dla poetyki Młodej Polski, z której wywodził się Kasprowicz. Można dodać, że Zenon Przesmycki Miriam przy wykorzystaniu tylko męskich rymów przełożył Ostatnią przejażdżkę we dwoje Browninga, będącą znacznie dłuższym utworem, bo liczącą dziesięć strof jedenastowersowych, czyli w sumie sto dziesięć wersów. W tym ostatnim przypadku posługiwanie się tylko oksytonicznymi zakończeniami wersów budzi już pewien sprzeciw współczesnego czytelnika. O użyciu rymów męskich w przekładzie, na materiale Eugeniusza Oniegina Aleksandra Puszkina w tłumaczeniu Juliana Tuwima pisał Adam Ważyk w tekście Przygody i doświadczenia (w tomie zbiorowym Przekład artystyczny. O sztuce tłumaczenia). Na koniec wypada stwierdzić, że omawiane przekłady stanowią jedną z dłuższych serii translatorskich w dziedzinie tłumaczeń poetyckich z języka angielskiego i wszystkie służą przyswojeniu poezji Browninga literaturze polskiej. Wypada też wspomnieć, że stanowiący puentę do tego wiersza utwór Parting at morning (Rozstanie o poranku) przekładali Jerzy Pietrkiewicz (1958), Juliusz Żuławski (1969), Stanisław Barańczak (1992) i Wiktor J. Darasz (2001 i 2014). Przekłady te były opublikowane w tych samych pozycjach, co translacje Meeting at night.

2000 - 2014

Literatura:

Panteon wielkich twórców poezji i prozy. Antologia poezji powszechnej, t. 2, w opracowaniu E. Biedrzyckiego, pod redakcją S. Lama, Nakładem księgarni Trzaski, Everta i Michalskiego, Warszawa [1932], Wznowienie 1959.

Summary

Wiktor J. Darasz, The Polish translations of Meeting at night by Robert Browning

Keywords, Robert Browning, literary translation, versology, euphonology, instrumentation

This paper is dedicated to Polish translations of Meeting at night by Robert Browning. The poem was rendered into Polish six times by five translators. They are Jan Kasprowicz, Jerzy Pietrkiewicz (Petrekiewicz), Juliusz Żuławski, Stanisław Barańczak and Wiktor J. Darasz, who made two totally different versions. The translations were published between 1907 and 2014. In this paper all levels of the poem and its translation were analysed, i.e. metrical pattern, euphony and rhyme, rhyme scheme, style and semantics. The text was prepared with the use of the method worked out by professor Józef Zarek, who published a paper on translation series.

This text is protected by law in the Republic of Poland and European Union. It can by used freely without further permission by anyone on condition that name of the author and source of the text is given.