جنس چنار

گردآوری و تبدیل: سید حسن زالی

1383

1- جنس چنار Platanus L

درختاني تک پایه با برگهاي ساده متناوب با پهنك پنجه اي ، دمبرك نسبتاً بلند و گوشوارك بزرگ و زود افت هستند .برگها در جواني پتوئي و سپس برهنه و بدون کرک است .

گل آذينها كپه اي كروي و گلها منظم و تك جنس هستند . گلپوش و پرچم دوري يا پائيني 5-3 عدد جدا و يا پيوسته ، پرچمها 9-5 عدد ، تحمك 1 عدد يا 2 عدد پيوسته ، تمكن حاشيه اي ، برچه ها در حالت ميوه با همديگر چسبيده اند . گلهاي نر داراي 3 تا 6 پرچم اند كه هر يك در كنار يك پولك ، كه شايد همان كاسبرك باشد قرار دارند . گاهي نيز هر يك از پرچمها خود يك گل مستقل به شمار مي آيد . بساك ها بوسيله سرپوش جانبي باز مي شوند.

گلهاي ماده داراي گلپوش تحليل رفته با 3 تا 6 برچه مستقل اند كه هر يك منتهي به يك خامه دراز و محتوي يك تخمك است و آويخته است . ميوه مجموعه اي از فندقه هاي است كه هر يك منتهي به خامه اي بلند در بالا و انبوهي از كركها بلند و تار مانند و خشن در قاعده است و مجموع آنها بصورت گويچه هاي كوچك و آويخته از شاخه هاي چنار ديده مي شود . دانه داراي جنين راست با آلبومين روغني و تحليل رفته است. (5)، (8) و (10)

جنس چنار با 4 تا 7 گونه به تيره چنار Platanaceae تعلق دارد و در منطقه معتدله شمالي پراکنده است . (5) (8)

چنار اساساً درختي زيبا و نسبتاً بلند است ساقة آن به دلیل داشتن رتیدوم هایی که بصورت بصورت قطعاتي بزرگ و كوچك از تنه جدا مي شود و جاي آن بصورت لكه هاي سفيد تا مدتها بر سطح پوست تازه باقي مي ماند صاف است .

سیر قهقرايي تکامل اين گياهان بصورت تحليل رفتن گلپوش ، استقلال برچه ها ، راست بودن تخمك و تك جنس بودن گل ( كه همگي از صفات ابتدائي و سيار كهن اند )در نظر تكاملي ارزشهاي نابرابر هستند كه موقعيت و جايگاه تيرة چنار را در رده بندي نامطمئن و مشكوك مي سازند و موقعيت فعلي اين تيره در رده بندي ( كه آن را در مجاورت ساكسيفراگاسه قرار مي دهد ) با موقعيت قبلي آن ( كه در كنار تيرة گزنه جاي داشته ) كاملاً مغاير است. (8)

2- چنار شرقي Platanus orientalis L.

از گونه هاي بسيار مشهور اين تيره چنار شرقي است كه خاستگاه اصلي آن آسياي صغير است و در ايران نيز از پايه هاي خودروي آن در نواحي غربي نام برده اند.

اين گونه در كوه سفر كرمان ، قم ، راجرد ، شاه چنار ، تفرش ، لرستان ( بيشتر خرم آباد ، سپيد دشت ، شاه بازان ) ، خراسان ( تربت جام ) و بسياري مناطق ديگر ايران مي رويد . (9)

در جنگلهاي كرانه درياي مازندران كمياب است در جنگلهاي ديزگنه بجنورد بطور وحشي موجود است . در فلات ايران بفراواني كاشته مي شود و در همه جا آنرا چنار مي خوانند . (7)

گلهاي آن يك جنس و در روي يك پاية قرار دارد . گل نر وماده بطور اجتماع قرار گرفته و كروي شكل است . گل نر داراي يك پرچم منفرد و گلهاي ماده يك كارپل دارد كه پس از رسيدن به يك فندقه تبديل مي شود . اين ميوه ها نيز مانند گلها بهم چسبيده است و يك كره تشكيل مي دهد چنار جزو درختان زينتي است و بواسطه برگهاي نسبتاً بزرگي كه دارد براي ايجاد سايه در باغها كاشته مي شود (4)

پهنك برگ چنار ، كه در پايين تقريباً قلبي و در حاشية پنچه اي و داراي 3 تا 5 بخش نيزه اي و دندانه دار است ، در آغاز رشد از كركهاي انبوه پوشيده شده است كه بتدريج همه كركها مي ريزند و برگ فاقد كرك مي شود . و برگ كم و بيش دراز است و پائين برگ ، به علت وجود نيام مخروطي شكل پوشانندة جوانه كناري متورم به نظر مي رسد . (8)

گل آذين آن كروي و يك پايه است و برروي پا يك بلندي قرار گرفته و آويزان است ميوه آن كروي مركب و قطر آن به بيش از دو سانتي متر بالغ مي گردد . نام آن در تمام نقاط چنار است و در كردستان جوهر ( Jawhar) ناميده مي شود .

نامهاي عربي آن صنار( Sanar) ، دلب ( Dolab) و عثيام ( Aisam) مي باشد و در عراق به آن چنار گفته مي شود. (2)

چنار درختي است روشنائي پسند و پرنياز كه در خاكهاي خنك و ژرف و بارخيز خوب مي رويد. داراي ريشه هاي ژرف و سطحي است. رويش آن تند است و به بلندي 25 متر و قطر پنج متر مي رسد. (7)

تصاویرچنار شرقی:

برگ

گل آذین

درخت

3- كاربرد :

چوب چنار بسيار سخت و داراي رشته هاي فشرده است و در درودگري و پيانوسازي صرف مي شود . از آن صندوق مي سازند . خوب رنده مي شود . سوخت آن بدنيست .

پوست درخت چنار در رفع لكه هاي پوست بدن كه غالباً در ناحية گردن پيش مي آيدموثر واقع مي شودو اگر آن را در سركه بجوشانيد و در موارد اسهال ساده، اسهال خوني و فتق بخورند ، موثر واقع مي شود و مضمضه كردن پوست تازه كه در سركه پخته شده باشد براي رفع دندان درد و ضماد پوست سوخته آن، خشك كننده و براي رفع رطوبت متعفن زخم ها نافع است و اگر با آب مخلوط شود براي پوسته پوسته شدن پوست بدن مفيد است. از ريشه چنار در بعضي نواحي برا درمان مارگزيدگي استفاده مي شود.(1) (12)

درخت چنار را بروش شاخه زاد ساده و يا شاخه زاد در جنگل دانه و شاخه زاد پرورش مي دهند . اين دو روش در بيشه هاي مصنوعي خراسان و اصفهان معمول است . درخت چنار چون درختی است زيبا و زينتي ، براي كاشتن اطراف خيابانها بسيار شايسته است و زيبائي اغلب خيابانهاي تهران و اصفهان مديون آن است.(7)

گونه P. orientalis L. تنها گونه اي از چنار است كه در ايران مي رويد و دارای يك زير گونه است .

4- چنار برگ پنجه اي Platanus orientalis F. digitata ( gord) janko

برگهاي اين فرم چنار داراي سه تا پنج لوب عميق مي باشد و در پارك دانشكده كشاورزي كرج کاشته شده است. (2)

يك گونة چنار P. vulgaris است كه بصورت خودرو در جنوب اروپا و سواحل مديترانه اي مي رويد و در برخي از كشورهاي اروپائي ، مانند فرانسه ، فراوان كاشته مي شود و به چنار معمولي موسوم است.(8)

گونه اي از آن ، كه در بيشتر كشورهاي اروپايي كاشته مي شود ، داراي خاستگاه غرب آمريكاي شمالي است و به چنار غربي P. occidentalis L. معروف است .

تصویر چنار برگ پنجه ای

برگ

درخت

گل آذین

پوست تنه

5- منابع

1- آزادبخت – محمد،رده بندي گياهان داروئي ،انتشارات نشرطبيعت

2 - ثابتي - حبيب الله ، جنگلها ، درختان و درختچه هاي ايران ،انتشارات دانشگاه يزد

3 - جوانشير - كريم ، رستني هاي منطقه شاگرد ، انتشارات دانشگاه تهران

4 - درويش – محمد ، گياه شناسي سيستماتيك ، انتشارات دانشگاه تهران

5 - ديويس - پي . اچ و كالن ، جي ، شناخت تيره هاي گياهان گلدار، انتشارات دانشگاه فردوسي مشهد

6 - رجحان - محمد صادق ، غذا و شفا ميوه ها

7 - ساعي – كريم ، جنگل شناسي (جلد اول) ، انتشارات دانشگاه تهران

8- قهرمان- احمد ، كروموفيتهاي ايران (جلد دوم) ، نشر دانشگاهي

9 - كريمي - هادي ، اسامي گياهان ايران ، نشر دانشگاهي

10 - مبين - صادق ، رستنيهاي ايران (جلد دوم) ، انتشار دانشگاه تهران

11- مظفريان - ولي ا‌لله ، فرهنگ نامهاي گياهان ايران ، انتشارات فرهنگ معاصر

12- عمادي - مهدي ، شناسايي گياهان دارويي و صنعتي جنگلي و مرتعي و موارد مصرف آن جلد 3 انتشارات توسعه روستايي