جنس ممرز

درختان اين تيره بيشتردر مناطق معتدل نيمكره شمالي انتشار دارند . صفات و اختصاصات عمومي آن مشابه تيره غان است گل نر آن ها بر خلاف تيره غان فاقد پوشش است(2) ولي گل ماده داراي پوشش و تخمداني زيرين است هر فندقه آن در گريبان لوله اي شكلي كه از اتصال برگه مادر و دو برگك يا برگه ي فرعي به وجود آمده محصور است.(1) گل نر داراي 13-14 پرچم است.(2)و به طور منفرد در كنار برگه ي مادر و روي محور سنبله ي دم گربه اي قرار مي گيرند.گلهای نر به شکل شاتونهای آویخته و دراز و متراکم، برگکها پهن و شرابه ای. گل ماده داراي كاسه و تخمدان زيرين است و هر 2يا 3 عدد آن ها در كنار برگه ي مادر قرار دارند.(1)اين تيره شامل درختان و درختچه هايي با برگ هاي ساده متناوب و رگبرگ هاي پر مانند است.(2)

3- ويژگي هاي گياهشناسي جنس ممرز :

برخی از گونه های ممرز درختي غالباً بلند با تنه ي يكپارچه و برخی دیگر درختان کوچک و گاهی پشته مانند است . ميوه فندقه و محتوي در برگك سه بخشي يا دندانه دار و ساده است . كاسه بصورت پولك كوچك گل نر شامل 8-12 پرچم برگك سه لبچه اي كه لبچه ي مياني درازتر است لبچه ها كامل و بدون دندانه يا به نرمي دندانه دار است(2) برگها تخم مرغي كشيده با قاعده اي قلبي شكل و انتهايي تيز و در حاشيه داراي دندانه هاي مضاعف است. در اين جنس گرزن ماده داراي دو گل با پوششي از برگه ي مادر و دو برگه ي دختر است اين پوشش در جلو شكافته و به يك صفحه يا پهنك سه لبه اي منتهي مي شود.(1)

این جنس در جنگل هاي شمال داراي چهار گونه و واريته هاي چندي است و اين واريته ها از لحاظ شكل و درشتي برگ و گریبان ميوه و پوست درخت از يكديگر متمايز مي گرددو با وجوديكه در فلورا ايرانيكا مطالعات اخيردرباره آنها منتشر شده است،معهذا هنوز بعضي از ارقام آنها تشخيص داده نشده و به طور كلي شايان مطالعات عميقي مي باشد نام هاي محلي آنها در اغلب نقاط مشابه و يكسان است و در بعضي نقاط هر يك ازگونه ها را با اسامي خاص مي نامند نام هاي كلي و مشترك اين درختان عبارت است از الس ،اولس(در طوالش و عمار لووهززويل)،اولاس(درارسباران ،آستارا،درفك و منجيل)،فق ،فق(در گيلان)،شرم(درلاهيجان) و اين نام اخير مشابه نام فرانسه آن مي باشد.گونه هاي مختلف اولس كه در جنگل هاي شمال كشور مي رويد عبارت است از :(3)

گونه هاي این جنس در نقاط مختلف جنگلي (از جلگه تا ارتفاعات متوسط و ميان بند)گرگان ارتفاعات كلاردشت و ساير ارتفاعات سواحل خزر مي رويند.(1)ممرز در خاكهاي فقير و حتي خاك آهكي و سنگين رشد مي نمايد و در جواني تحمل سايه را دارد.(4)

4- معرفی گونه هاي مهم جنس ممرز :

5-ممرزCarpinus betulus

درخت ممرز از اروپا تا قفقاز و ايران و در نقاط مختلفه جنگل هاي شمال از جلگه تا ارتفاعات متوسط ميان بند و از ارسباران و آستارا تا گلي داغ انتشار دارد و نمونه هاي فوقاني آن در جنگل هاي نور و دره زرين گل گرگان تا 1000 متر ارتفاع از سطح دريا ديده مي شود.( 3) محل رویش: گرگان، بندرگز، گنبدقابوس، نکا، لاجیم، جنگل حسن بیگلو، بین آستارا و اردبیل و...(2)

درختي است با ارتفاع 25 متر با پوست خاكستري و دركهنسالي شيار دار و تيره رنگ مي گردد. جوانه هاي آن كشيده و باريك بطول يك سانتي متر است و بوسيله فلس هاي متعدد قهوه اي رنگ و مژه دار پوشيده شده است.شاخه هاي جوان آن قهوه ا ي رنگ و كم و بيش خزي است.برگ هايش داراي دم برگي بطول 8-15 ميليمتر است. پهنك آن صاف و يا بر پشت آن كرك هايي تكيه نموده است.شكل آن تخم مرغي كشيده با قاعده اي گرد يا قلبي شكل و نوك تيز و دندانه هاي مضاعف است و در حدود 6-12 سانتي متر طول و 3-6 سانتي متر عرض داردو تعداد رگبرگ هاي آن بين 10-15 جفت است. شاتون آن آويزان بطول 2-5 سانتي متر و پس از بارور شدن و رسيدن ميوه بطول 15 و به قطر 6 سانتي متر مي رسد. برگه هاي ميوه ممرز در حدود 3-5 سانتي متر طول دارد و داراي سه لوب مي باشد با حاشيه درشت و لوب مياني آن بلند و كشيده و با توكي كند و يا گرد است و هر يك داراي يك رگبرگ مياني مشخص است. آكن هاي آن نيز پهن و تخم مرغي و بي مو بطول 5-8 ميليمتر و با 7-11 ضلع مي باشد(3) شاتونهای نر به صورت استوانه ای دراز با حالت آویخته و شاتونهای ماده مرکب از مجموعه گلهایی است که هر یک پس از رسیدن به وضع نیمه محصور در پوششی شامل سه لوب باقی می ماند.(5)

اين درخت در حدود 100 سال عمر مي كند و در چند سال اول نيز گل نمي دهد. پراكندگي آن در كره زمين به صورتي است كه در غالب نواحي اروپا ،مغرب آسيا ،چين ،ژاپن و آمريكاي شمالي مي رويد. (5)

1-5- اهميت اقتصادي :

چوب ممرز در مصارف روستايي كمتر استقبال مي شود. تخته هاي لت آن را براي پوشش سقف شيرواني منازل بكار مي برند.از ممرز مي توان بعنوان حصار و بادگير استفاده نمود.(6)

2-5- خواص درماني :

برگ و پوست اين درخت از نظر درماني قابل استفاده است برگ اين درخت داراي اثر قابض قطعي است و جوشانده ي 30 در هزار آن به صورت غرغره جهت رفع درد گلو مورد استفاده قرار مي گيرد در طب عوام چنين شهرت دارد كه با مصرف پوست و حتي برگ آن اثر مقوي و تب بر ظاهر مي شود.(5)

3-5- تركيبات شيميايي :

برگ اين درخت داراي تانن فراوان است در پوست آن يك ماده رنگي زرد وجود دارد. دانه اش داراي نوعي ماده روغني قابل استخراج ولي با ارزش كم است.(5)

نام هاي محلي اين گونه عبارت است از : جلم در (رامسر و رودسر)كرزل (كلاردشت و كجور) تغار،تغر (در نقاط مختلف گرگان )ممرز (مازندران) مرز (در مياندره گرگان).

4-5- واریته های مختلف گونه ممرز

درخت ممرز در ايران داراي واريته هاي چندي است كه از لحاظ شكل ميوه و رنگ پوست درخت و اندازه برگ و بعضي مشخصات از گونه اصلي متمايز مي گردند.(3)

(1-4-5)Carpinus betulus L. var .betulus Browicz 1972

انتشار اين واريته از جنگل هاي گلي داغ تا آستارا مي باشد. برگه هاي ميوه آن بلند بطول 5-6 سانتي متر است. (3)

(2-4-5)Carpinus betulus L. var . carpinizza (Host)Neilr .

برگ هاي اين واريته ممرز كمي كوچكتر از تيپ اصلي است و برگه ميوه آن باريك و مثلثي به نظر مي رسد و با گونه اصلي مخلوط مي باشد.(3)

(3-4-5)Carpinus betulus L. var .parva Radde-Fomin 1929.

اين واريته از داغستان تا ارسباران انتشار يافته است. برگه هاي آن كوچك و بين2-5/1 سانتي متر طول دارد.(3)

(4-4-5)Carpinus betulus L. var. typic Medo.

اين واريته تيپ اصلي ممرز محسوب مي شود و بيش از ساير ارقام در جنگل هاي شمال به نظر مي رسد و از گلي داغ تا آستارا انتشار يافته است. برگ هاي آن تخم مرغي و يا تخم پهن مي باشد و طول پهنك برگ دو برابر عرض آن است. نوك برگه هاي ميوه آن كند و يا گرد است.(3)

5-5- تصاویر گونه ممرز

6- تغر: Carpinus macrocarpa

اين گونه در جنگل هاي جلگه اي و ميان بند شمال با گونه ممرز مخلوط است و در شاهوار كوه و جنگل هاي مينودشت گرگان تا ارتفاعات هراز و گيلان امتداد مي يابد. در ارتفاعات منجيل در 1200 متري و حد اعلاي آن در گرگان 2600 متر مي باشد.

درختي است بزرگ تقريبا"مشابه ممرز برويچ مونوگراف فلوراايرانيكا كه فقط با نمونه هاي هرباريم آشنايي داشته آن را زير گونه لور دانسته در صورتي كه بايد آن را گونه واحدي دانست برگ ها ي آن نازك ، پهن و نوك تيز است و داراي قاعده اي گرد يا قلبي شكل مي باشد حاشيه آن نيز داراي دندانه ساده يا مضاعف است و 6-11 سانتي متر طول و 3-5 سانتي متر عرض دارد. شاخه هاي جوان و دم برگ و دو سطح برگ را موهاي ابريشمين فرا گرفته است. تعداد رگبرگ هاي آن در حدود 13-17 جفت است. برگه هاي ميوه آن مشابه برگه هاي لور مي باشد. اين برگه صاف و يا كم بيش مو دار است و داراي رگبرگ هاي فرعي مشخص مي باشد.و حاشيه آن نا صاف و داراي دندانه هاي نامرتب است و طول آن درحدود3-5/3 سانتيمتر و عرض آن درحدود 2 سانتيمتر مي باشد آكن هاي آن تخم مرغي شكل است وموهاي نرمي سطح آن را فراگرفته است.

نام هاي محلي آن همان نام هايی است كه براي ممرز گفته مي شود وعبارت است از :

جلم (در رامسر ورودسر)، كرزل(كلاردشت وكجور)، تغار،تغر(در نقاط مختلف گرگان)، ممرز(مازندران)،مرز(ميا ندره گرگان) است واز بين اين نام ها تغر براي اين گونه انتخاب شده است.(3)

7- لور_ يوز Carpinus orientalis :

لور درختچه يا درختي كوچك به ارتفاع 5 متر است و از اروپاي جنوبي تا جنگل هاي شمال ايران امتداد يافته است و در سرتاسر جنگل هاي خزر از گرگان تا ارسباران و در ارتفاعات فوقاني پراكنده است. محل رویش آن: نور، گرگان، میان دره، بهشهر، گرگان، گلیداغ، جنگل دالند، سوت کلا، پل سفید و...(2) ساقه هاي جوان دم برگ و پشت پهنك آن كم و بيش داراي مو هاي ابريشمين است. دم برگ آن داراي 5-8 ميليمتر طول است و پهنك آن تخم مرغي شكل يا بيضي و با قاعده اي گرد يا قلبي شكل و كم و بيش نامتقارن و انتهايي كشيده يا گرد و حاشيه آن داراي دندانه هاي ريز اره اي و مضاعف است و ابعاد آن بين 6-2×3-15 سانتي متر مي باشد و داراي 15-10 رگبرگ است و پشت رگبرگ هاي آن را كرك هاي خزي فرا گرفته است. گل آذين آن پس از رسيدن ميوه بهم رفته و پر پشت مي باشد و به طول 6-3 و عرض 3-2 سانتي متر بالغ مي گردد برگه هاي ميوه آن نامتقارن بدون لوب و با انتهايي مثلثي كشيده و حاشيه اي دندانه دار و تيز و نامنظم است و ابعاد آن22-14×13-7 ميليمتر مي باشد تخم مرغي و كمي فشرده و بر انتهايش كمي تارهاي ابريشمي ديده مي شود.

نام هاي محلي آن عبارت است از : شرم در (ييلاقات رامسر و رودسر و شهسوار)،لور(كلاردشت و نور و كجور)،كچف(گرگان)،اسف،عسف (درمازندران).(3)

8- کچف Carpinus schuschaensis

کچف درختچه يا درخت كوچكي است و در ارتفاعات زياد جنگل هاي خزر از گيلان تا مازندران و گرگان و قلعه باران ميرويد (3)ولي تا اين اواخر از آن نام برده نشده بود و با گونه لور مخلوط و مشتبه مي گرديد و بعضي از دانشمندان نيز آن را دورگه بين دو گونه ممرز و لور مي دانند و درهر حال انتشار آن بيش از گونه لور مي باشد.((2)و(3))

به نظر میرسد کچف اختصاصات گونه ای کامل نداشته و شاید دو رگه ای از دو گونه فوق(ممرز و لور) باشد. زیرا برگها دارای قاعده قلبی و گاهی گوه ای ولی برگکها شبیه برگک C. orientalis ذکر شده است.(2)

شاخه هاي جوان آن قهوه اي متمايل به سرخي است. برگ هاي آن تخم مرغي كشيده و نوك كشيده تيز و قاعده آن به ندرت قلبي شكل و كمي نامتقارن است. ابعاد آن 5/3-7 سانتي متر طول و 2-4 سانتي متر عرض مي باشد. حاشيه آن داراي دندانه هاي مضاعف است و 10-14 جفت رگبرگ دارد. طول برگ آن 10-6 ميليمتر است. دم برگ و پشت پهنك و شاخه هاي جوان آن كم و بيش داراي تارهاي خزي و ابريشمين است. طول شاتون ياگل آذين ماده آن 6-4 سانتي متر و برگه هاي ميوه آن پهن و درشت و نامتقارن است و حاشيه آن دندانه دار است. لوب هاي طرفين آن كوچك و لوب وسطاي آن مثلثي با انتهاي كشيده و كند و قاعده اي پهن مي باشد. و داراي 2-3 سانتي متر طول و 12-16 ميليمتر عرض مي باشد و آكن آن بيضي شكل است بعضي از درختان اين گونه داراي برگه هايي با حاشيه درشت مي باشد و محتملا"واريته هاي از آن بشمار مي رود .

نام هاي محلي آن عبارت است از :

شرم در(ييلاقات رامسر و رودسر و شهسوار)،لور(كلاردشت و نور و كجور)،كچف (گرگان)اسف،عسف(مازندران)و ازبين اين نام ها كچف براي گونه مزبور انتخاب شده است.(3)

9- گونه هاي ديگر اين جنس :(4)

1-Carpinus caroliniana Walt .

2-Carpinus japonica Bl .

3-Carpinus cordata Bl .

4-Carpinus tschonoskii Maxim .

5-Carpinus turczaniowii Hance .

10- ازدیاد ممرز

ممرز درختي باشكوه و شبيه به راش است اما به اندازه آن معروف نمي باشد در نواحي با زمستان ملايم مي توان آن را به صورت حصار در آورد و برگ ها در زمستان باقي بمانند اين درخت نسبت به راش داراي چند برتری است : يكي آن كه بر عكس راش ها در خاکهای دارای رطوبت ،خاك هاي سنگين چسبناك و گل آلود رشد مي كند دوم آن كه ساقه آن ني شكل است كه يكي از جنبه هاي جذابيت اين مي باشد.(6)

بذر اين درخت رابايد قبل از رسيدن در حاليكه باله ها هنوز نرم و قابل انحنا هستند چيد بذر را استراتيفيكاسيون مي كنند و در بهمن ماه مي كارند.(6)پوسته بذر نبايد خشك شود چون سخت شدن پوشش جلوي جوانه زني را مي گيرد لذا آن را يا بلافاصله مي كارند يا در صورت عدم امكان كاشت بذر آن را درون ماسه كمي مرطوب نگهداري و در بهمن ماه يا اوايل اسفند مي كارند در هر متر مربع 300تا400 نهالچه را ميتوان پرورش داد.

از طريق قلمه با ايجاد زخم و پودر تالك اسيد ايندول بوتريك(I B A)6/1تا 3 درصد و در شرايط گلخانه مي توان ريشه دار نمود.(6)

11- منابع:

1- قهرمان احمد. 1369، كورموفيت هاي ايران سيستماتيك گياهي - ج1 ، مركز نشر دانشگاه تهران چاپ اول

2- مبين صادق. 1358، رستني هاي ايران فلور گياهان أوندي - ج2 ، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران فروردين ماه

3_ ثابتي حبيب الله ، جنگل ها ،درختان و درختچه هاي ايران ، دانشگاه يزد سال1381

4- مصدق احمد. 1360، جنگلكاري و نهالستان هاي جنگلي ، موسسه انتشارات و نشر دانشگاه تهران

5- زرگري علي. 1352، گياهان دارویي _ ج3 ، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران مرداد ماه

6- يارايي رامتين ،گياهان پهن مقاوم به شرايط نامساعد ، سازمان پارك ها و فضاي سبز شهر تهران

7 - H.C.D. dawit , Plant of the world /the HIGHER PLANTS New york 1966

Printed in the Netherlands by A. sijthoff N.V the Hague

8 - Games S. fralish. Scott B. fronklin , Taxonomy and ecology of woody plants in north american forests

Google Sites

Report abuse